Językowe podstawy poetyki Tadeusza Różewicza

Heinrich Olschowsky

Językowe podstawy poetyki Tadeusza

Różewicza

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 63/2, 87-116

Pamiętnik Literacki LXIII, 1972, z. 2

H E I N R I C H O L S C H O W S K Y

JĘZY KOW E PO DSTA W Y PO ETY K I TADEUSZA RÓŻEWICZA* O T adeuszu Różew iczu napisano ju ż dotąd niem ało. Stw orzono i pusz­ czono w obieg w iele fo rm u ł p reten d u jący ch do w yjaśn ien ia sw oistych cech jego poezji i poetyki. W śród k ry ty k ó w żaden nie m iał w ątpliw ości co do tego, że poezja ta w ory gin aln y sposób różni się od tra d y c y jn y c h m odeli liry k i X X w ieku. Je d n ak przy próbach bliższego u stalen ia owej odm ienności okazało się, że większość spośród ty ch form uł nie w ychodzi poza im presjonistyczną w rażeniow ość. U tykały one n a m artw y m p u n k ­ cie — grom adząc kolejne sym ptom y obserw ow ane z coraz to inny ch p u n k ­ tów w idzenia, nie docierały wszakże do sedna Różewiczowskiej p o e ty k i1. W iąże się to oczywiście z u nikan iem przez tw órcę środków n azb y t rzuca­ jących się w oczy, brak iem ten d en cji do językow ej kreacyjności, co po­ zbaw ia usiłow ania analityczne w yrazisty ch pu n któw zaczepienia i sp ra ­ w ia, że w pew nej m ierze ześlizgują się po pow ierzchni przedm iotu.

N iniejsza ro zp raw a zm ierza do om inięcia w spom nianych tru d no ści z pom ocą analizy sem antycznej i sta ra się w ykazać: 1) w jak i sposób swoistość elem entów językow opoetyckich znajd uje u Różewicza w y raz w stru k tu rz e całości u tw o ru ; 2) w czym z p u n k tu w idzenia historyczno­ literackiego u p a try w a ć osiągnięć i granic jego poetyki.

* W y w o d y t e o p i e r a j ą s ię p r z e d e w s z y s tk i m n a m o je j d y s e r t a c j i : P o e tisc h e S tr u k tu r u n d ly r isc h e s W e ltb ild in d e r Z e itg e n ö sisc h e n so z ia listisc h e n p o ln isc h e n P oesie. B e r li n 1969 ( m a s z y n o p is p o w ie lo n y ) . D e u ts c h e A k a d e m i e d e r W is s e n s c h a f te n . W n i n ie j s z y m a r t y k u l e p o e z j a R ó ż e w ic z a j e s t r o z w a ż a n a n a t l e p r o g r a m u p o e ty c k ie g o A w a n g a r d y k r a k o w s k i e j i je g o r e a l i z a c j i u P r z y b o s ia . Z a o w o c n e i n s p i r a c j e w t o k u p r a c y i m o ż liw o ś ć o p u b l ik o w a n i a te g o s t u d i u m d z ię k u j ę p o l s k i m K o le g o m , a z w ł a s z ­ c z a d r o w i J a n u s z o w i S ł a w i ń s k i e m u . 1 O to n i e k t ó r e z o w y c h f o r m u ł : „ p o e ta ś m i e t n i k ó w ” ( s a m R ó ż e w ic z ), „ k lo c k o - - w y o b r a ż n i a ” , „ k lo c k o - o b r a z ” (W y k a ), „ p o e z ja k r z y k u i s z e p tu ” ( K w ia tk o w s k i) , „ r o z c z a r o w a n y h u m a n i s t a ” (B ło ń s k i) ) , „ li r y k a a s c e z y ” (L a m ), „ n ik t p r z e c iw r o z ­ p a c z y ” (T r z n a d e l) .

8 8 H E IN R IC H O L SC H O W S K Y Relacja z otchłani

C z ło w ie k a t a k s ię z a b i j a j a k z w ie r z ę

(O calony, s. 20) 2 P oetyka A w angardy w w ersji P rzybosia kończy się w łaśnie tam , gdzie rozpoczyna się św iat poetycki Różewicza. K atastro fisto m natom iast kazało niebaw em zam ilknąć spełnienie ich p on u ry ch przeczuć — rzeczyw ista katastrofa. P raw dziw y stan człow ieka n a p rogu m iędzy w ojn ą a pokojem oczekiwał nazw ania. Zadanie to sp ełniają w łaśnie przede w szystkim takie utw ory, jak Ocalony i Lam ent. Łącznie konkluzja ich jest n astępująca. B ohater liryczny jest ow ładnięty prześw iadczeniem , że przypadkiem tylko un ik nął śmierci, na k tó rą był skazany. T rad y cy jne k ry te ria m oralne zo­ stały podważone, a ich językow e środki w y razu stały się w ieloznaczne, niezdolne już ująć rzeczyw istości w ojennej i pow ojennej. S taje w ięc przed poetą konieczność poszukiw ania now ego sposobu ek spresji języ ­ kowej, k tó ry odpow iadałby rzeczyw istym dośw iadczeniom i z którego pom ocą dałoby się przyw rócić jednoznaczność kategorii m oralnych.

Jak ie realia historyczne odzw ierciedla podobny stan św iadom ości? Faszystow ską p olitykę ek sterm in acji w Polsce cechowało śm ierteln e zagrożenie każdego, a więc nić tylko staw iający ch zb rojn y opór. Z sześciu m ilionów obyw ateli, k tó ry ch Polska straciła w czasie drugiej w o jn y św iatow ej, 90% padło ofiarą bezw zględnego terro ru . W obozach koncen­ tracy jn y ch m ożna było sobie w yliczyć w łasną śm ierć — w zasadzie każdy tam był n a nią z góry skazany. Czy następow ało to w cześniej, czy póź­ niej, zależało w yłącznie od liczby tych, któ rzy m usieli iść pierw si. K ażda z ofiar przypadkiem m ogła przeżyć, każdy z ocalałych rów nie przypadko­ wo mógł zginąć.

Ocalałym czuje się Różewicz także n a tle swego pokolenia literackiego. Z kręgu m łodych poetów działających w W arszaw ie większość poległa w walce konspiracyjnej bądź w p ow staniu w arszaw skim : Baczyński, Bo­ jarski, Gajcy, Mencel, Stroiński, Trzebiński.

Niem iecki faszyzm stw orzył han ieb n y system poniżania, w k tó ry m sam a ofiara była na usługach katów w ich m orderczych p rakty kach. Celem było upodlenie i zezw ierzęcenie człowieka. W rok u 1943 H im m ler oznajm ił SS: „My, Niemcy, k tórzy jed y n i n a św iecie m am y przyzw oity stosunek do zw ierząt, przy jm iem y rów nież przyzw oitą postaw ę w obec tych ludzkich zw ierząt [...]” 3. Dochodzi tu do głosu ideologia staw iająca

2 T. R ó ż e w i c z , P o e z je zeb ra n e. W r o c ła w 1971. J e ś l i b r a k in n y c h a d n o t a c j i , w s z y s tk ie c y ta t y z te g o w y d a n i a ( w y s tę p u j ą c a k i l k a k r o t n i e n u m e r a c j a w e r s ó w p o ­ c h o d z i o d a u t o r a a r ty k u ł u ) .

3 W . H o f e r, D er N a tio n a lso zia lism u s. D o k u m e n te 1933—1945. F r a n k f u r t a . M . 1957, s. 113.

JĘ ZY K O W E P O D S T A W Y PO E T Y K I R Ó ŻEW IC ZA 89

się poza w szelką m oralnością, jej urzeczyw istnieniem był m. in. O św ię­ cim. W jednym z opow iadań obozowych Tadeusza Borowskiego z n ajd u je­ m y zdanie: „Głód je st w te d y praw dziw y, gdy człowiek p atrzy n a drugiego człow ieka jako na obiekt do zjed zen ia” 4. I nie było w ty m literack iej przesady. Zapiski k o m end an ta obozu w O św ięcim iu R udolfa Hössa w y ­ kazują, że bezgraniczne w ygłodzenie w ięźniów doprow adziło do w y p ad ­ ków kanibalizm u 5.

S ystem hitlerow ski zorganizow ał technicznie doskonałą eksploatację sw ych ofiar, w szystko jedno, czy żywych, czy um arłych. W ykształcił sobie n aw et ad m inistrato ró w śm ierci, na zim no obliczających o ptym alne m ożliwości m ordow ania. Pod ty m w zględem Höss był postacią wzorcową. O pierw szym w ypadku użycia C yklonu В pisze on:

N a d s a m ą k w e s t i ą z a b i j a n i a r a d z i e c k i c h je ń c ó w w o j e n n y c h n ie z a s t a n a w i a ­ łe m s ię w ó w c z a s . T a k i b y ł r o z k a z i m u s i a ł e m go w y k o n a ć . O t w a r c i e j e d n a k p o w ie m , ż e z a g a z o w a n ie te g o t r a n s p o r t u p o d z ia ła ło n a m n ie u s p o k a j a j ą c o , w k r ó t ­ ce p r z e c ie ż t r z e b a b y ło r o z p o c z ą ć m a s o w e u ś m i e r c a n i e Ż y d ó w , a d o ty c h c z a s a n i ja , a n i E ic h m a n n ie z d a w a l iś m y s o b ie s p r a w y z te g o , w j a k i s p o s ó b b ę d z ie s ię o d b y w a ć m a s o w e z a b i j a n i e . [...] T e r a z z n a le ź liś m y z a r ó w n o g a z, j a k i s p o s ó b p o s t ę p o w a n ia 6.

Tępy, drobnom ieszczańsko zam iłow any w porządku m orderca zza b iu rk a — by ł w yzw aniem rzuconym w szystkim , k tó ry podjęli się p rzy ­ w rócenia godności człowiekowi. Zakończenie autobiografii Hössa, dow o­ dzące jego ograniczoności, w k tó ry m prosi, by „nie w yciągać n a w idok publiczny” jego w szystkich „odruchów łagodności i n ajsk rytszy ch w ą tp li­ wości [...]. Inaczej bowiem szerokie rzesze nie m ogą sobie w yobrazić kom end anta Oświęcimia. N igdy tego nie zrozum ieją, że on także m iał serce, Że nie był zły ” — skłoniło później Różewicza do następującej re ­ fleksji: „Uważam , że te słowa są n ajstraszn iejszym oskarżeniem człow ieka w spółczesnego” 7.

Takie oto są historyczne p u n k ty odniesienia dla poezji Różewicza, kiedy przeprow adza następujące sam o ok reślen ie:

n i e j e s te m m ło d y

n ie c h w a s m o ja n ie w in n o ś ć n i e w z r u s z a

[ 1

4 T. B o r o w s k i , D zień na H a rm en za ch . W : P o żeg n a n ie z M arią i in n e o p o ­ w ia d a n ia . W a r s z a w a 1961, s. 49.

5 W s p o m n ie n ia R u d o lfa H oessa, k o m e n d a n ta o b o zu o św ięcim sk ieg o . W a r s z a w a 1956, s. 112.

0 Ib id e m , s. 134— 135.

7 Ib id e m , s. 167. P r z e k ła d c y t. z a : T. R ó ż e w i c z , P r z e r w a n y egzam in . W a r ­ s z a w a 1960, s. 65.

90 H E IN R IC H O L SC H O W SK Y

z a m o r d o w a łe m c z ło w ie k a i c z e r w o n y m i p a lc a m i g ła d z iłe m b i a ł e p i e r s i k o b i e t

(L a m e n t, s. 10)

P roblem atyczny stał się także kom pleks cnót narodow ych i żołnier­ skich. K oleżeństw o, odw aga i entu zjazm m łodzieży walczącej w szere­ gach A rm ii K rajow ej zostały n adu ży te dla in try g politycznych. Ojczyzna, p atriotyzm , honor żołnierski, solidarność — w szystko, co było jedno­ znaczne w czasie w alki, poczęło staw ać się w zględne, w ątpliw e. Ju ż w sw ym pierw szym tom iku Różewicz odcina się od rządzących sił poli­ tycznych sprzed w ojn y :

O s z u k a n y t a k ż e m o ż e c ie m i w r ę c z y ć b i a ł ą l a s k ę ś le p c a b o n i e n a w i d z ę w a s u c h o d z ę z w c z o r a js z e g o s ie b ie (R ok 1939, s. 22) Także tu było więc potrzebne ponow ne zdefiniow anie.

Dla uchw ycenia n ajisto tniejszych konfliktów Różewicz szczególnie silnie eksponuje określone relacje m iędzy „ ja ” lirycznym a otaczającym św iatem , jak np. stosunek do n a tu ry , do poległych tow arzyszy, do kobiety. Z atrzym ajm y się nad jed n ym przykładem :

1 R ó ż a t o k w i a t

2 a lb o im i ę u m a r ł e j d z ie w c z y n y

3 R ó ż ę w c ie p łe j d ło n i m o ż n a z ło ż y ć 4 a lb o w c z a r n e j z ie m i

5 C z e r w o n a r ó ż a k r z y c z y

6 z ło to w ło s a o d e s z ła w m il c z e n iu

7 K r e w u c ie k ł a z b la d e g o p ł a t k a 8 k s z t a ł t o p u ś c ił s u k n i e d z ie w c z y n y 9 O g r o d n i k t r o s k l iw ie k r z e w p i e l ę g n u je 10 o c a lo n y o jc ie c s z a le je 11 P ię ć l a t m i j a o d T w e j ś m ie r c i 12 k w i a t m iło ś c i k t ó r y j e s t b e z c ie r n i 13 D z is ia j r ó ż a r o z k w i t ł a w o g r o d z ie 14 p a m i ę ć ż y w y c h u m a r ł a i w i a r a . (Róża, s. 8)

J u ż pobieżne spojrzenie na te n utw ó r pozw ala dostrzec znaczne róż­ nice w porów naniu z liry k ą Przybosia oraz innym i w zoram i poetyckim i.

JĘ Z Y K O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó Ż EW IC Z A 91

L eksykalna m etafo ra schodzi n a dalszy plan, dom inuje bezpośrednia w y ­ powiedź, m uzyczne elem en ty języka zostają w znacznym stop n iu w y ­ elim inow ane, składnia odpow iada ogólnie p rzy ję ty m norm om ; językow o ujm o w ana rzeczyw istość nie objaw ia cech deform acji.

P ow staje w ięc pytanie, skąd bierze się poetyckość utw oru. W nikliw a analiza pow inna w ydobyć isto tne elem enty jego poetyki, aby m ożna było je n astęp nie sk onfrontow ać z d y rek ty w am i A w angardy.

Dw uczłonow y m odel definicji, słow nikow ego objaśnienia, z jakim m a­ m y do czynienia n a w stępie, dostarcza szkieletu kom pozycyjnego i p rze j­ m u je dalsze istotn e funkcje. W yjaśnione zostają obydw a w a ria n ty ho- m onim u „róża” : w ersy n iep arzy ste odnoszą się do 'k w ia tu ’ (w yjątkiem je st w. 11), p arzy ste do 'im ien ia dziew czyny’. D okonuje się to w ciągu p araleln ych sy n takty czn ie zdań prostych, bez stosow ania przerzu tn i. Em o­ cjonalna neu traln o ść i o stateczny c h a ra k te r definicji p rzeciw staw iają się elem entom będącym nosicielam i w artości uczuciow ych i jednocześnie na zasadzie k o n tra stu p o tęg u ją ich wym ow ę. D ziałaniu tak iem u podlega w w. 2 p rzy m io tn ik „ u m a rłe j” . O dtąd tym , co w w ierszu m a się n a m yśli m ów iąc „róża” , nie jest po p ro stu im ię dziew czyny, lecz im ię dziew czyny um arłej. N apięcie w artości em ocjonalnych m iędzy w. 1 ( + ) a w. 2 ( —) w skazuje p ierw iastek tem aty czn y w iersza.

Pojęciow y i em ocjonalny k o n tra st organizuje rów nież w. 3 i 4: „w ciepłej dłoni” ( + ) w stosunku do „w czarnej ziem i” ( —). O kreślenie b a rw y niesie z sobą znaczenie żałoby, ty m bardziej że antonim „ciepłej” w połączeniu z „ziem i” z łatw ością (jak należało się spodziewać) p rzy ­ wodzi n a m yśl u ta rty zw iązek frazeologiczny „zim ny grób” .

D otąd słow nictw o w ystępow ało jed y n ie w sw ym podstaw ow ym zna­ czeniu, w. 5 zaw iera pierw szą k o n stru kcję m etaforyczną, w któ rej cza­ sow nik w y stęp u je w znaczeniu przenośnym . K o nstru k cja ta, a n tro p o - m orfizm , pow staje dzięki dosłow nem u p o trak to w an iu frazeologicznie zu ­ żytej już przenośni: „kolor krzy k liw y ” 8. K w iat zostaje poddany w y d atn ej aktyw izacji, jest p o trak to w an y jako podm iot działający. P o w staje opo­ zycja do w. 6 przez określenia b a rw „czerw ona” — „złotow łosa” i a n to ­ n im y „krzyczy” — „w m ilczeniu” . U legają odw róceniu dotyczące życia ludzkiego i roślinnego w yobrażenia o aktyw ności i pasywności, o tym , co ciche i głośne.

K on stru k cji kolejnego dw uw iersza „krew uciekła [...]” chyba już nie m ożna uw ażać za m etaforyczną — opiera się ona na zw iązku frazeologicz­ ny m „krew ucieka z tw a rz y ” . Pod w pływ em paralelizm u syntaktycznego znaczenie „k ształtu ” w analogii funkcjonalnej do „ k rw i” będzie a k tu a li­

8 S ło w n ik ję z y k a p o lsk ieg o . P o d r e d a k c j ą W . D o r o s z e w s k i e g o . T . 3. W a r ­ s z a w a 1958, s. 826.

92 H E IN R IC H O L SC H O W SK Y

zowane jako 'zarys, sylw etka jakiegoś przed m io tu ’. Nie m ów i się już o dziew czynie, lecz jedynie o k o nturze jej sylw etki. Osoba w ym y k a się z przebiegu zdarzeń, staje się niew idzialna — ty m sposobem je st realizo­ w ane jeszcze drugie znaczenie „k ształtu ” : „osoba lub p rzedm iot dostrze­ gane niedokładnie, w ogólnych zarysach” 9.

W ersy 9 i 10 p ow racają do k o n tra stu sem antycznego: „troskliw ie [...] p ielęgnuje” — „szaleje” . P rzym io tnik „ocalony” m o ty w uje siln ą ek sp re­ sy wność następującego po nim czasownika, gdyż w yd ob yw a paradoks (znam ienny dla Różewicza) losu ojca, k tó ry p r z e ż y ł sw ą córkę.

Zw rot „kw iat m iłości” w w. 12 jest zadom ow ionym w języ k u lite ­ rackim , zużytym określeniem m etaforycznym k w ia tu róży. W kontekście dw uw iersza odnosi się jed n ak do dziew czyny i dzięki tej k o n k rety zacji poczyna znów działać m etaforycznie. A ktualizacja przenośnego znaczenia „ k w ia tu ” jako w y n ik u i przedm iotu miłości rodzicielskiej n a ty ch m iast pow oduje napięcie m iędzy nim a k o n k retn y m znaczeniem „c ie rn i”, n a ­ suw ając m otyw : róża — cierń. Raz jeszcze m am y k o n tra st m iędzy od­ now ą życia w przyrodzie: „róża rozk w itła” ( + ) , a stra tą nieodw racalną, śm iercią w sferze ludzkiej: „pam ięć [...] u m a rła ” ( — ). W iersz ten spełnia pod pew nym w zględem postu lat z Ocalonego :

S z u k a m n a u c z y c ie la i m is tr z a

[ . . . . * 1

n ie c h je s z c z e r a z n a z w ie r z e c z y i p o j ę c i a [s. 20]

Rzeczywistość pow ojenną trzeb a poznać i adek w atn ie określić. De­ form acja em pirii byłaby tu nie n a m iejscu, gdyż rzeczyw istych zniszczeń (a więc rów nież deform acji) poetycko niepodobna przelicytow ać. Dom a­ g a ją się one niesfałszow anego w yrazu. W łaśnie tego, stw orzenia now ych odpowiedniości m iędzy językiem a rzeczyw istością, pod ejm u je się po­ eta. D latego Róża jest im ieniem m a r t w e j dziew czyny. Stąd też este­ tycznie uspraw iedliw ione jest konsekw entne faw oryzow anie podstaw o­ w ych znaczeń, dążenie do jednoznaczności zm ysłowo spraw dzaln ych do­ świadczeń. W relacji liryczno-aksjologicznej bezpośredniość odczuć zo­ staje pow ściągnięta z pom ocą definicji, co przyczynia się do w iększej d yskrecji ich w yrazu. Zgodnie z przyjętym i, choć w zm odyfikow anej postaci, w ym aganiam i A w angardy emocje nie są nazyw ane, lecz z m ak sy ­ m aln ą w strzem ięźliw ością opisyw ane, co b y n ajm n iej nie osłabia ich in te n ­ sywności. W ynikają stąd w nioski dotyczące stosunku poety do trady cji. „Róża” jako im ię i jako nazw a k w iatu pozw ala tw orzyć nie tylk o pa­ ralelę fonetyczną w ciąż od now a p rzełam yw aną przez ustalenie różnicy sem antycznej. Je st to zarazem paralelizm konw encjonalnoliteracki, gdyż w ypow iedzi o kw iecie i dziew czynie form ułow ane są jako analogiczne

JĘZY K O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó Ż EW IC Z A 93

pod w zględem b arw y em ocjonalnej. M am y tu do czynienia ze s tru k tu rą posiadającą już sw oją historię. B ogata tra d y c ja liry k i m iłosnej sym bo­ licznie utożsam iała te d w a elem enty. T radycję tę w u żyty m przez siebie hom onim ie Różewicz poniekąd językow o uprzedm iotow ił. P o eta jest p rzy ty m całkow icie św iadom y jej historycznoliterackiej w artości. W jedn ym z późniejszych utw orów m ów i:

k o b i e t a j e s t j a k k w i a t o d łó ż t o p i ę k n e s t a r e p o r ó w n a n i e n a b o k

(Et in A rc a d ia ego, s. 544)

Owo „odłożenie na bok” dawnego, pięknego, lecz dziś już n ieu ży ­ tecznego porów nania zostało prak ty czn ie dokonane w analizow anym w ierszu.

Z pom ocą pewnego rodzaju n egatyw nej alegorii zostaje udow odnione, że losy róży i dziew czyny nie są ju ż zbieżne. Lecz ów b ra k zbieżności nie zyskuje aprobaty. Prześw iadczenie o n a tu ra ln e j praw om ocności h a r ­ m onii obydw u losów stanow i tło oddziaływ ania elegijnej skargi. S tru k tu ­ raln y m ekw iw alentem tego prześw iadczenia jest podjęcie m otyw u róży w tak i sposób, że dziew czyna i k w iat okazują się n iew ątp liw ie porów ­ nyw alne w zajem nie.

P ostaw a elegijna zn ajd u je w y raz także w p rzeciw staw ieniu n ie n a ­ ruszonej, ocalałej n a tu ry — człowiekowi, którego słuszne praw o do życia w ojna obróciła wniwecz. Postaw ę tę określa przyporządkow anie: ele­ m enty sem antyczne aktyw ności, głośności, poczucia bezpieczeństw a i m a ­ jorow a b a rw a em ocjonalna ( + ) w chodzą w sferę n a tu ry , n ato m iast do sfery ludzkiej należą, um otyw ow ane w yborem dziecka jako rep re z en ­ tanta, elem enty pasywności, bezbronności i m inorow a b a rw a em ocjo­ naln a ( —) 10. M otyw dotychczas faw oryzow any przez liry k ę o ch arakterze intym nym , tu natom iast, odm iennie sfunkcjonalizow any, um ożliw ia in te n ­ syw niejszy em fatyczny p ro test przeciw ko zniszczeniom w ojennym , ja k ie ­ go nie dałoby się w ydobyć przy najszerszym w yk o rzy stan iu szczegółów batalistycznych. W łaśnie przez konsek w en tn ą indyw idualizację w iersz wznosi się do poziom u tego, co ogólne.

Podobną polem iczną wobec tra d y c ji sytu ację człow ieka w porów naniu z n a tu rą u k azu je w zwięzłej i dram atycznie w yostrzonej form ie w iersz

K siężyc św ieci (s. 74). U kład ten ulega stopniow o zm ianom w w ierszach R a n ny i Dola (s. 12, 14).

10 O s k a r ż y c i e ls k ą r o l ę d z ie c k a w lir y c e R ó ż e w ic z a w y k a z u j e Z. S i a t k o w s k i w z n a k o m i ty m s t u d i u m Z k ra ju b o h a te rsk ic h d zie c i (w z b io r z e : L ir y k a p o lsk a . In te rp re ta c je . K r a k ó w 1966).

94 H E IN R IC H O L SC H O W SK Y

Dalsza zm iana fu n k cji n a tu ry w obec człow ieka zachodzi w J a k dobrze, k tó ry to utw ó r w sposób znam ienny zam yka tom ik Czerwona ręka w ic zk a , zaw ierający w iersze z lat 1947— 1948.

J a k d o b r z e M o g ę z b ie r a ć ja g o d y w le s ie m y ś l a ł e m n i e m a l a s u i ja g ó d . J a k d o b r z e M o g ę le ż e ć w c ie n iu d r z e w a m y ś l a ł e m d r z e w a j u ż n ie d a ją c ie n ia . J a k d o b r z e J e s t e m z t o b ą t a k m i s e r c e b i j e m y ś l a ł e m c z ło w ie k n i e m a s e r c a . [s. 105]

Z w arta kom pozycja trzech czterow ierszy w sp a rta p rzejrzy sty m roz­ członkow aniem syntak ty czny m (zdanie eliptyczne + zdanie p ro ste + zdanie główne w raz z pobocznym ; w ostatniej strofie niew ielkie odchy­ lenie) przygotow uje hierarchiczne stopniow anie wypow iedzi. Rozpoczyna anaforycznie pow tarzany em fatyczny w ykrzy kn ik, k tó ry n aty ch m iast zo­ staje um otyw ow any z całą pro sto tą naiw nie ujm ow anej codzienności. W strofie 1: „Mogę zbierać / jagody w lesie” , w strofie 2: „M ogę le­ żeć / w cieniu drzew a” . Sprow okow ane na początku oczekiw anie p rze­ dłuża strofa 2. Dopiero w strofie 3 ko n fro n tacja m yśli b o h atera lirycznego z realn ą rzeczyw istością w y jaśn ia ekspresyw ność w ykrzyknika.

W strofie 1 m am y upew n ian ie się co do istn ien ia takich przedm iotów n a tu ry , jak „las” i „jagody” . Z p ersp ek ty w y spustoszeń, jakich dośw iad­ czył, podm iot rad u je się możnością w yko ny w an ia pow szednich czynności. Przedm ioty n a tu ry są tu pow tórnie w yliczane bez uciekania się do za­ imków. Z podobnym podkreślaniem tego, o czym się mówi, spotykam y się np. w psalm ach. N iczym naiw ne zaklęcie, m a to pochw ycić i po­ tw ierdzić przedm iot w ypow iedzi w jego m aterialn ej autentyczności. S tro ­ fa 2 nie rozw aża już sam ego istnien ia przedm iotów , lecz ich właściwości. N a tu ra jest przedstaw iona jako schronienie dla doświadczonej cierpieniem jednostki.

S trofa 3 w kracza w sferę uczuć pom iędzy ludźm i, co stanow i decy­ dujące poszerzenie h o ry zo n tu w iersza, a zarazem p u n k t odniesienia po­ przednich strof, pointę. W ydaw ałoby się, że spostrzeganie bliskości uk o ­ chanej osoby, bicie serca — to spraw y zwykłe. A jed n ak to spostrzeżenie obronić się m usi wobec uzasadnionej obaw y: „m yślałem człowiek / nie m a serca” .

W w ierszu, jak ten sk onstruow anym hierarchicznie i zdążającym do pointy, in teresu jące będzie bliższe rozpatrzen ie s tru k tu ry owej pointy,

JĘ ZY K O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó Ż EW IC Z A 95

zwłaszcza że chodzi tu o k o n struk cję ch arak tery sty czn ą dla Różewicza. Z w ro t „człowiek / nie m a serca” opiera się na zw iązku frazeologicznym . U jego podstaw nie leży w praw dzie rozrzerzenie znaczenia, jed n ak po­ tra k to w a ł go p oeta w te n sposób, jak gdyby tak a sytu acja zachodziła n . P u n k te m w yjścia zw iązku frazeologicznego nie jest bow iem serce w zna­ czeniu org an u anatom icznego, lecz w znaczeniu przenośnym — zdolności do uczucia. W iersz posługuje się ty m zw rotem dla w y rażenia faktycznego s ta n u śm ierci. Sprow adza go w ięc do rzekom ego zmysłowo konkretnego p u n k tu w yjściow ego, osiągając przez to efek t m etaforyczności. N aw arst­ w ienie znaczenia leksykalnego i kontekstualnego prow adzi do jednorazo­ wego w zbogacenia jakości. Z w rot ten zaw iera w ięc dw ie w ypow iedzi: człow iek żyje, i: człow iek pozostał człowiekiem . Logicznie zn ajdu je w tym kulm in ację em piryczna sy tuacja przedstaw iona w strofie 3, a zarazem idea całego w iersza.

M am y tu do czynienia z w y razisty m p rzypadkiem peryfrazy. Kom ­ pleks społecznych dośw iadczeń w o jennych nigdzie nie w y stęp u je bez­ pośrednio, jed n a k w szystko, co rozgryw a się m iędzy boh aterem li­ rycznym a n a tu rą , w ty m w łaśnie zn ajd u je przyczynę i tylko na tym tle m oże być w łaściw ie odczytane.

Ciąg zdarzeń lirycznych jest procesem sam ouśw iadam iania podm iotu. Pod w pływ em godnej zaufania, zm ysłowo k o n k retnej m aterialności przed­ m iotów n a tu ry , k tó re — pełen zdziw ienia — nazyw a, zachodzą zm iany w jego sposobie m yślenia. O dkryw a niezniszczalną trw ałość n atu ry , a n astęp n ie człow ieka w jego p ierw o tny m społecznym odniesieniu do drugiego człowieka. Są to „elem en tarn e cząsteczki” człowieczego pozna­ nia, podstaw ow e prześw iadczenia, bez k tó ry ch oczywiście ludzie nie mogli­ by stw orzyć obrazu św iata. Proces te n jed n ak nie zostaje u kazany w „dy­ d ak ty czn ej” chronologii, lecz od końca. Jego re z u lta t an tycy pu je już w stępn e radosne stw ierdzenie. Dla k o n stru k ty w n ej pro jek cji poetyckiej człow ieka n a tu ra stała się więc m iejscem ludzkiej regeneracji.

O ile w R ó ży n a tu ra stanow iła p u n k t zaczepienia w ypow iedzi ele­ gijnej, o ty le tu d aje im puls do uzdrow ienia świadom ości zdeform o­ w anej w piekle w ojennym . W obydw u jed n ak w ypadkach jest instancją m oralną. W u jęciu n a tu ry jaw n a staje się odm ienność w zględem A w an­ g ardy i o biektyw ne zbliżenie do katastro fistó w , k tóry ch zapatryw an ia o trzy m u ją jednakże inną histo ry czną funkcję. P ow rót do naturalności człow ieka jest w y razem p ro te stu przeciw ko fałszyw em u uspołecznieniu prow adzącem u do w y n atu rzen ia się g a tu n k u ludzkiego. M ateriału do dalszych w niosków dostarcza p orów nanie obydw u w ierszy. M ożna w nich dostrzec splecenie dwóch linii tem atycznych, k tóre chcem y zaszyfrow ać

96 H E IN R IC H O L SC H O W S K Y

z pom ocą sym bolicznej fig u ry kluczow ej jako opozycję „piek ła” i „A r­ k a d ii”. O dpow iedniki ty ch pojęć w m ate rii w ierszy, z k tó ry ch zresztą zostały zaczerpnięte, w to k u rozw ażań zostaną jeszcze dokładniej ob­ jaśnione. Są to oczywiście k ry p to n im y w najw yższym stopniu sy n k re- tyczne, gdyż w chłonęły elem enty zarów no m itologiczne (antyczne oraz chrześcijańskie), jak też zaczerpnięte ze sztuki św ieckiej. Biegunow ość tej stru k tu ry św iatopoglądow ej jest, ja k się zdaje, w ażną osią dzieła. O piera się ona n a k ontraście leksykalnym , k tó ry stanow i p an u jącą za­ sadę porządkow ania m ate ria łu językow ego i um ożliw ia poecie m o raln ą rozpraw ę z rzeczyw istością. N am posłużyły do uporządkow ania i analizy m ateriału. W R ó ży owa A rkadia — jedność człow ieka i n a tu ry — tw o­ rzy tło, n a k tó ry m rozgryw a się piek ieln y d ram a t zniszczenia. N atom iast

w J a k dobrze rajsk a n a tu ra leczy św iadom ość zarażoną piekłem w ojny.

Tam to, co pozytyw ne, w y raża się poprzez negację, tu negacja przez to, co pozytyw ne. W obydw u przypadkach dochodzi do głosu zmysłowa, a u te n ­ tyczna rzeczyw istość przeciw staw iona fałszyw ym , poetyckim lub innym , abstrak cy jn y m w yobrażeniom .

S tosunek b o h atera do zabitego tow arzysza i bliskiej kobiety jest na w skroś am biw alentny.

Świadomość, że się niezasłużenie przeżyło, w prow adza elem en t n a ­ pięcia w stosunku do zabitych kolegów. Początkow o m a się w ydaw ać, ja k gdyby b oh ater liryczny był całkow icie pochłonięty spraw am i te ra ź ­ niejszości i nie spraw iało m u trud n ości pogodzenie się ze śm iercią sw ych niegdyś przyjaciół: „M oje sp raw y są spraw am i żyw ych” . W yliczy je w szystkie, zarów no pow ażne jak drob no stk i: le k tu ra M arksa i picie w ody z sokiem m alinow ym — by n astęp n ie zakończyć akcentem sam o- oskarżenia :

Ż y ję I n ic m i n i e j e s t t a k o b c e j a k t y u m a r ł y P r z y j a c ie l u .

(D o u m a rłeg o , s. 19)

K iedy indziej tw arz zabitego b rata , którego dobry uśm iech na próżno sta ra się przyw ołać w pam ięci, jaw i m u się, ja k coś daw nego m inionego, ja k znalezisko archeologiczne (B y l, s. 85). Do nieżyjących nie m a już dostępu, życie przechodzi nad nim i do porządku. Ale to tylko jed n a stro n a zagadnienia, gdyż ta k zupełnie skończyć z przeszłością podm iot jed n a k nie jest w stan ie:

W id z ę s z a lo n y c h k t ó r z y c h o d z ili p o m o r z u w i e r z y l i d o k o ń c a

JĘ ZY K O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó ŻEW IC ZA ₉₇ t e r a z je s z c z e p r z e c h y l a j ą m o ją łó d ź n i e p e w n ą o d t r ą c a m t e s z t y w n e d ło n ie o k r u t n i e ż y w y o d t r ą c a m r o k z a r o k ie m . (W id zę sza lo n ych , s. 61)

Solidarność ze w szystkim i poległym i zm usza żyjących, by daw ali św iadectw o ofierze tam ty ch , w ykonyw ali ich testam en t, aby ow a śm ierć nie okazała się darem na, lecz stanow iła cenę now ych stosunków m iędzy ludźm i. D latego m ów ienie o ty ch sp raw ach jest nakazem . W R a chun ku czyni to Różewicz w tonie satyrycznym .

K ołtuńskie ty p y , dla k tó ry ch pam ięć o poległych w b o ju jest jed y n ie okazją do daw an ia u p u stu sen ty m en taln ej uczuciowości, o trzy m u ją o strą satyryczn ą odpraw ę: C z te r y p a n ie w r ó ż o w y c h p o ń c z o c h a c h z ie lo n y k a p e l u s i k z c z e r w o n y m p i ó r k ie m c z t e r y p a n i e d z io b ią c ia s te c z k o c ia s te c z k o b a r d z o g r z e s z n e w t a k i lis to p a d o w y n a r o d o w y d z ie ń

N atom iast o poległych m ówi się:

P o le g li n a p o l u c h w a ły n i e p o k a l a n i i m ło d z i

t a k m i w a s s t r a s z n i e ż a l [s. 54]

Różewicz z całą ostrością u kazu je groźbę zm arn otraw ienia o fiary życia całego pokolenia przez sta re siły społeczne.

W podobnie am biw alen tn y sposób jest podejm ow ana tem a ty k a m i­ łosna. Także i ona d aje się podporządkow ać zarów no k ategorii „p iekła” ja k „A rkadii” . P rz y p atrzm y się pierw szej ew entualności. W lirycznej m iniaturze zaty tuło w anej M iłość 1944 jedynym , co zostało z m iłosnej w spólnoty, je st w spólne cierpienie.

N a d z y b e z b r o n n i z u s t a m i n a u s t a c h z o t w a r t y m i s z e r o k o o c z a m i n a s ł u c h u j ą c p ł y n ę l i ś m y p r z e z m o r z e łe z i k r w i [s. 279]

Z redukow any do sw ej cielesności człow iek rozpaczliw ie sta ra się uciec od niebezpieczeństw a, nie z n a jd u je jed n ak m iejsca, w k tó rym b y ono

98 H E IN R IC H O L SC H O W SK Y

nie zagrażało. Z aw artość u tw o ru jest sprzeczna z ty tu łem , ju ż w ty m sam ym w yraża się p rotest. K rzyk z otchłani.

Inaczej w O dwiedzinach. M amy tu do czynienia z suchą relacją o spotkaniu po t y m , po w yjściu z piekła obozu koncentracyjnego.

N ie m o g łe m j e j p o z n a ć k i e d y t u w s z e d łe m d o b r z e ż e te k w i a t y m o ż n a t a k d łu g o u k ł a d a ć w n i e z r ę c z n y m w a z o n ie „ N ie p a t r z t a k n a m n i e ” p o w ie d z ia ła

g ła d z ę s z o r s t k ą d ło n ią p r z y c i ę t e w ło s y „ o b c ię li m i w ło s y — m ó w i — p a t r z c o z e m n i e z r o b il i ” t e r a z z n ó w z a c z y n a p u ls o w a ć to ź r ó d e łk o z b ł ę k i t u p o d p r z e ź r o c z y s tą s k ó r ą sz y i t a k z a w s z e k i e d y p o ł y k a łz y c z e m u o n a t a k p a t r z y m y ś lę n o m u s z ę iść m ó w ię t r o c h ę z a g ło ś n o

i w y c h o d z ę z e ś c iś n ię ty m g a r d łe m , [s. 64]

Z ew nętrzna obcość dw ojga kochających się jest p u n k tem w yjścia. Ludzie nie rozpoznają się naw zajem . K w iaty, któ re m iały być oznaką szczerych uczuć, służą do u k ry cia owej obcości. Pod w pływ em kochają­ cego spojrzenia odżyw ają doznane urazy. G est czułości u jaw n ia tylko now e rany. Pociecha nie zn ajd u je w yrazu, gdyż żaden znak nie zachow ał jednoznaczności. Rozchodzą się więc w inni, w strząśnięci.

A kcja liryczna u tw o ru odsłania duchow e spustoszenia, k tó re to, co w ludzkich stosunkach oczywiste, uczyniły nieosiągalnym . A by n a pow rót ozdrowieć, trzeb a opanow ać now e dośw iadczenia życiowe. Jak o pozytyw ny ekw iw alen t przyczynia się do tego miłość, k tó ra u Różewicza w y stęp u je w polu oznaczonym kry pto n im em „A rkad ii” .

J a k b y p r o m ie ń o w io n ę ła o w iła d o k o ła z b o la łe g o c ia ła k o k o n m iło ś c i

w y s n u ł a z s ie b ie d l a m n ie

(S tą d , s. 17)

Ból zostaje złagodzony. Podm iot, k tó ry czuje, że jest kochany, w szę­ dzie dostrzega pogodę n a tu ry : paw iookie m otyle, ptaki, w iązki prom ieni

JĘ ZY K O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó Ż EW IC Z A 99

słonecznych. W szystko, n a co spojrzy, jaśn ieje: „stąd św iat oglądam / okiem słońca”. T ak więc pow raca w ia ra w przeobrażającą człow ieka siłę miłości. Nie zostaje ona jed n ak idealistycznie w yolbrzym iona, nie w ynosi się ponad codzienność, lecz zajm uje m iejsce obok tego, co piękne i w s trę t­

ne, w zniosłe i głupie w całokształcie przeżyć ludzkich. T o j e s t p r a w d a : m iło ś ć u s z l a c h e t n i a j e s t e m le p s z y o d r o b i n ę le p s z y w i e r z y m y w t o o b o je . (M iłość, s. 45)

Pew ien n a lo t ironii jest jeszcze uchw ytny, nie unicestw ia jed n a k miłości, lecz ja k b y sprow adza ją n a ziem ię. Z ainteresow anie poety zw raca się k u praw dom o podstaw ow ych form ach stosunków społecznych, k tóre u znaje bądź za zakłócone, bądź za nienaruszone.

K iedy dokonuje się przeglądu w ierszy sum ując w rażenia, z całą w y ­ razistością u jaw n ia się przew ażnie pasyw ny c h a ra k te r ich podm iotów . O kreśla to już zarazem ich podstaw ow e zadanie — za pom ocą arty sty c z ­ nie spotęgow anego m edialnego asp ek tu m ow y p rzed staw iają rozładow ania nagrom adzonych afektów . Nie m ają one c h a ra k te ru w yłącznie in d y w i­ dualnego. Czas w alki, zaciętej obrony przed planow ą ek sterm in acją stłu ­ m ił w szystko, co nie sprzyjało bezw arunkow o woli w ytrw an ia. Teraz nadszedł czas, b y m ówiąc uw olnić się od w ielorakich obciążeń psychicz­ nych i konfliktów . Podm iot liry czn y przysw oiw szy sobie dośw iadczenia zbiorowości w ypow iada się jako jej rep rezen tan t. P oezja ta m ogła w ięc spełnić fu n k cję w yzw alającą i poniekąd oczyszczającą 12.

Jak im i środkam i posłużył się poeta, aby tego dokonać?

Teoretyczne w ypow iedzi Różewicza n a tem a t sy tu a c ji- poezji pow o­ jenn ej jed y n ie częściowo w y ja śn ia ją zasady jego w łasnej p rak tyk i.

W m o im r o z u m i e n i u l i r y k a w s p ó łc z e s n a b y ł a b y s t w o r z e n i e m z d e r z e n i a m ię d z y u c z u c ie m i z ja w i s k i e m , m ię d z y u c z u c ie m i r z e c z ą 13.

J e st to poetyk a raczej k o n statacji niż analizy. P ra k ty k a Różewicza pokazuje m ianow icie, że su b iek ty w n e uczucie zawsze z góry ogarn ia określony idealn y ustró j św iata i kożdorazowo dane sobie przedm ioty

12 K la s y c z n y m o d e l t a k ie g o w y z w a la j ą c e g o p r z e i s t o c z e n ia r z e c z y w is to ś c i w p o e ­ z ję o p i s u j e G o e t h e (Z m o je g o ży c ia . Z m y ś le n ie i p ra w d a . P r z e ło ż y ł z n ie m ie c k ie g o A . G u t t r y . T . 2. W a r s z a w a 1957, s. 165) w z w i ą z k u z e s w o im W e r te r e m : „ m n ie u t w ó r t e n b a r d z i e j n iż k a ż d y i n n y p o m ó g ł d o w y r a t o w a n i a s ię z b u r z li w y c h o d m ę ­ tó w , k t ó r e m io t a ły m n ą s t r a s z li w i e n a w s z y s tk i e s t r o n y ” . M e c h a n iz m o w i, k t ó r y t u s p r o w a d z a s ię d o w r a ż e ń i n d y w i d u a l n y c h , u R ó ż e w ic z a o d d z ia ł y w a n i a s p o łe c z n e g w a r a n t u j e i n te n s y w n o ś ć p r z e ż y ć w o j e n n y c h . 13 T. R ó ż e w i c z , D ź w ię k i o b ra z w p o e z ji w sp ó łc z e sn e j. „ T r y b u n a L i t e r a c k a ” 1958, n r 19.

1 0 0 H E IN R IC H O LSC H O W SK Y

(zjawiska, rzeczy) m ierzy tą w łaśnie „norm ą” . Dla w y rażen ia tego nie trzeb a kunsztow nych m etafo r i w yszukanego słow nictw a. Nie m a specjal­ nej m ow y poetyckiej, a w ydarzenie liryczne m ożna przekazać przy użyciu dowolnego m ate ria łu językow ego. P o stu laty te są u Różew icza także przedm iotem w ypow iedzi lirycznych:

B y ły w m o im ż y c iu s ł o w a p o ż e g n a n ia i s ło w a n ie n a w i ś c i a p o t e m s ło w a m iło ś c i [ ] W s z y s tk ie o n e b y ły j e d n o z n a c z n e n i e b y ło m ię d z y n im i p o r ó w n a n i a a n i p r z e n o ś n i p e r y f r a z y a n i h i p e r b o l i A le m ia ł y w s o b ie m o c s ą d z e n i a i m o c w z r o s t u i m ia ł y m o c t w o r z e n i a (P o e ty k a , s. 202)

U derza eksponow ana pozycja pojęcia „jednoznaczności” i jego w y ­ raźne przeciw staw ienie w stosunku do A w angardy. P o liw alen cja przed­ m iotów u Przybosia, w yrażająca się w zdolności słow a do oznaczania tego i zarazem czegoś innego, m iała c h a ra k te r o n t o l o g i c z n y . W p rze­ ciw ieństw ie do owej d y n a m i z a c j i m am y u Różewicza próbę u s t a ­ b i l i z o w a n i a św iata, w y rw an ia go z chaosu. W łaściw a A w angardzie leksykalna wieloznaczność w raz z sem antyczną in flacją słow a jaw i m u się jako wieloznaczność m o r a l n a , k tó rą trzeba przezw yciężyć. Tem u w łaśnie m a służyć postulow ana przez niego jednoznaczność. W yrazow i m ają być przyw rócone stałe ko n tu ry, autentyczność, aby „pow iedziane” gw arantow ało rów nież: „pom yślane” . P ow staje teraz pytanie, ja k fu n kcjo­ n u je w w ierszu tak rygorystycznie w ym agana an tym etafo ry czna (w isto­ cie antyliryczna) jednoznaczność.

Różewicz poszukuje konkretnego zmysłowo kształtu rzeczyw istości. A by go pochwycić, p re fe ru je — zam iast częstych przenośni i przesunięć znaczeń w stosunku do no rm y — w łaśnie zw roty u trzy m an e w norm ie stylistycznej i w a ria n ty leksykalno-sem antyczne odpow iadające p odsta­ w ow em u znaczeniu. Porów nanie dw óch w ierszy Różewicza i dw óch P rz y ­ bosia pod kątem c z ę s t o t l i w o ś c i w y s t ę p o w a n i a w p o d s t a ­ w o w y m z n a c z e n i u najw ażniejszych w danym w y p a d k u trzech kategorii w yrazów (rzeczowników, czasowników, przym iotników lu b p rzy ­ słówków) daje stosunek 75% do 45% u . D la u niknięcia grożącego w tej 14 W z ię to p o d u w a g ę w ie r s z e : R óża, J a k d o b rz e o r a z P r z y b o s i a Z o tc h ła n i

JĘZY K O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó ŻEW IC ZA 101

sytuacji niebezpieczeństw a „płaskiej” pierw szoplanow ości Różewicz roz­ budow uje pojęciowe i em ocjonalne ko n trasty , intensyw nie w yzyskuje napięcie m iędzy tym , co konkretne, a tym , co abstrakcyjne. K onsekw en­ cją kom pozycyjną jest faw oryzow anie pointy, co pozw ala na stosunkow o częste użycie form y swego rodzaju ronda. Z przestrzeganą zasadą jed n o ­ znaczności słow nictw a wiąże się w sposób szczególny oddziaływ anie kon ­ w encji literackiej, k tó ra każe oczekiwać obecności przenośni w m ow ie poetyckiej. Odkrycie poetyckości w łaśnie podstaw owego znaczenia sp raw ia niespodziankę i czyni z dotychczasow ych modeli liryki tło opozycyjne. Poetycka subiektyw ność zatem określa się przez w yraźne odw ołania do trad y cy jn y ch paradygm atów (zarówno Skam andra, jak I i II A w an ­ gardy) i odchylenia od nich. H istorycznoliteracka opozycja jest więc już zaw arta w synchronicznie u jęty m stosunku au to ra do norm y językow ej.

W praw dzie w poetyce sform ułow anej Różewicza m anifestu je się te n ­ dencja w yraźnie w roga m etaforze, jed n ak w p rakty ce nie może on obyć się bez ko nstrukcji o takim charakterze. Nie są one trak tow an e w ąsko, np. tylko leksykalnie, lecz jako intensyw ne w yzyskanie opozycji danych ju ż w języku. G dy pojaw ia się m etafora leksykalna, z reguły służy nie przew yższeniu konkretnego znaczenia, lecz r e k o n k r e t y z a c j i ab ­ strak cy jn y ch i w yblakłych zwrotów.

Schem at fragm en tu z Jak dobrze, rep rezen taty w n y także dla innych utw orów , pow inien w yjaśnić stosow aną tu zasadę (linia p rzeryw an a w skazuje funkcję, k tó rą zw rot lub w yraz p rzejm uje m etaforycznie):

P ła s z c z y z n a sig n ifia n t

P ła s z c z y z n a sig n ifié

Podobna technika m etafory nie jest od innych tru d n iejsza do roz­ szyfrow ania, stw arza tylko pew ien pozór, poniew aż posługuje się tym sam ym znakiem co usus językow y. Nie poszukuje się ryzykow nej kom bi­ nacji w yrazów , nowe znaczenie w yraża się poprzez stereotyp, prow adząc tym sam ym do jego rozkładu.

Taki jest stru k tu ra ln y w yraz stosunku Różewicza do św iata, w yraz jego poetyckiej wrażliwości. Pow szednie, małe. niepokaźne, w szystko to, nad czym zazwyczaj przechodzim y do porządku, a co jednak stanow i podstaw ę naszej egzystencji — zostaje odkryte jako niepow tarzalne, cen­ ne i dające szczęście. Podm iot m usi się upew nić co do istnienia rzeczy m oralnie bezspornych, m usi odzyskać zaufanie zm ysłów do św iata, by wówczas n a nowo zm obilizować swe siły duchowe. W łaściwy Różew i­ czowi sposób obserw acji nad aje tem u, co powszednie, ekstrem alną głębię,

102 H E IN R IC H O L SC H O W SK Y

k tó ra nie p rzysługuje danem u przedm iotow i sam a przez się. Pod na­ ciskiem pytania, c z y św iat w ogóle jeszcze istnieje, zdarzenia banalne o trzym ują zasadniczą w ykładnię znaczenia. D okonuje się to, po pierwsze, przez konfro n tację z poddaną hiperbolizacji w izją m a te ria ln y c h i ducho­ w ych zniszczeń w ojennych, po drugie — przez zapożyczenia kulto ­ we, które tem u, co zw yczajne, n a d a ją pew nego nam aszczenia 15.

P oetyka ta jest dostosow ana do sytu acji historycznej, k iedy to pa­ m ięć w ojny jest szczególnie żyw a i społeczeństw o zabiera się do od­ budow ania elem en tarn y ch pew ników ludzkiego współżycia. Do osiągnięć Różewicza należy, iż zajął się rzeczyw istością, o k tó rej B e rto lt B recht pow iedział:

Z d a r z e n i a w O ś w ię c im iu , g e tc ie w a r s z a w s k i m , B u c h e n w a l d z i e b e z w ą t p i e ­ n i a n ie p o d d a w a ł y s ię o p is o w i w f o r m ie l it e r a c k ie j . L i t e r a t u r a n i e b y ł a n a n ie p r z y g o to w a n a i n ie s t w o r z y ł a o d p o w ie d n ic h ś r o d k ó w ie.

Cała prob lem aty k a tego przedsięw zięcia, w alka o now e środki, o ade­ k w a tn y w yraz dla tego, co jest nie do w ypow iedzenia, w szystko to zyskuje na w yrazistości, kiedy przytoczy się tezę Th. A. A dorna: ,,po Oświę­ cim iu pisanie liry k ów byłoby b arb arzy ń stw em ” . A dorno dowodzi, że obraz najw iększego okrucieństw a i n iep rzejed n ania narażałb y n a szw ank god­ ność sam ych ofiar. „Coś się z nich [tj. ofiar] sporządza, dzieła sztuki, żer dla św iata, k tó ry je zniszczył” 17. Nagie cierpienie stałoby się w ten sposób potencjalnym doznaniem estetycznym , a bezdenna rozpacz płaci­ łaby jeszcze haracz tak iem u sensowi, jak i w jej w y pad ku nie wchodził w rachubę.

Adorno m a niew ątpliw ie rację, kiedy w y stęp u je przeciw ko m eta­ fizycznej in te rp re ta c ji społecznie zorganizow anej zbrodni. Je d n a k jego pełne patosu stw ierd zen ia tra k tu ją spraw ę ryczałtem i są w ew nętrznie sprzeczne. Przede w szystkim ab strak cy jne postaw ienie n a ró w ni „św iata” jako publiczności artystycznej oraz jako in sty tu cji organizującej m ord um ożliw ia od razu cały szereg błędnych wniosków.

B ezradność w szelkiej sztuki wobec problem u, że nie będąc ty m sa­ m ym co rzeczywistość, m usi jed n ak z rzeczyw istego tw orzyć, nie może być przeszkodą w p rzed staw ianiu okropności. Sztuka, jeśli tylko m a pozostaw ać w zgodzie z k ry te ria m i estetycznym i, m usi podjąć się n aw et

15 N p . w R ó w n in ie p r z e z a lu z j ę d o P i e t y p o s ta ć c h ło p k i o p ł a k u j ą c e j ś m ie r ć s y n a z o s t a j e s y m b o lic z n ie w y w y ż s z o n a : „ g ło w ę s y n a z ło ż y ła n a ł o n ie / n a s e r c u p r z e b i ty m m ie c z a m i ” (s. 267). Z o b . t a k ż e L a m e n t, M a r tw y ow oc, Z m o je g o dom u.

16 B. B r e c h t , S c h rifte n zu r P o litik u n d G esellsch a ft. T. 2. B e r l i n — W e i m a r 1968, s. 204.

JĘZY K O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó Ż EW IC Z A 103

cierpienie u jąć w k ształt doznania a rty s ty c z n e g o 18. Nie nad aje je d n a k przez to sensu potwornościom , nie akcep tu je ich, lecz je k ry ty czn ie a n a ­ lizuje jako system i z p u n k tu w idzenia ich istoty. Dopiero po dejm ując się takiej analizy sp ro sta zadaniu, które p rzy p isu je jej rów nież A dorno: „bycia w skazów ką dla p ra k ty k i”, z celem końcow ym : „stw orzenia godzi­ wego życia” 19.

W poszukiwaniu Arkadii

I b ę d z ie ż y ł w ja s n o ś c i

(G a łą zk a o liw n a , s. 104) W idzieliśm y na k ilk u przykładach, ja k n a zasadzie k o n tra stu w sto­ su nku do w y razu cierpień w ojennych, lecz zarazem w najściślejszym z nim zw iązku zarysow ały się elem en ty pozytyw nej koncepcji sto su n­ ków m iędzyludzkich. Zostały one zebrane pod kry pto nim em „A rk ad ii” , k tó ry m a sw ą w łasną historię.

W niniejszej rozpraw ie „A rk adia” nie oznacza toposu w jego klasycz­ nej postaci, lecz złożoną z różnych elem entów koncepcję h arm onijnego rozw oju człow ieka w jego społecznym i n a tu ra ln y m środow isku.

Różewicz zresztą podejm uje ten topos także w w ersji klasycznej, m ianow icie w lirycznej relacji E t in Arcadia ego. P oem at ten, pośw ięcony podróży do W łoch, z w y raźną aluzją do G oethego w ydobyw a arty sty c z n y asp ekt toposu. Za W inckelm annem uznano dzieła sztuki greckiego a n ty k u za godny naśladow nictw a w zór dla w szystkich arty stów . W pięknie sztuki greckiej w yczuw ano przy tym jego w łaściw e podstaw y —1 piękno jej twórców . M arks nazw ał je później n ajp ięk n iejszym przejaw em „histo­ rycznego dzieciństw a ludzkości” 20. G oethe przeniósł owo ujęcie n a W ło­ chy, opierając się n a W inckelm annow skiej teorii klim atu. Jego Podróż

do W ioch odbija w istocie legendę o południow ym k ra ju ludzi bliskich

naturze, o ich nieskażonej wrażliw ości, o życiu pełnym żywej harm onii, jak a na północnych obszarach m ogła k w itn ąć jed y n ie w sztuce.

Obok tej tra d y c ji m otyw u arkadyjskiego istn ieje także jeszcze inna, przejaw iająca się w m alarstw ie X V II w ieku. M ianow icie Nicolas P o u s­ sin do k rajo b razu arkadyjskiego w prow adza nagrobek. P asterze otacza­ jący kam ień odczy tu ją n a nim napis: „Et in Arcadia ego” — „I ja w A r­ 18 B. B r e c h t , Ü b e r L y rik . B e r li n — W e i m a r 1964, s. 60: „ P o e z ja p r z e z s w e d z ie ł a d y d a k ty c z n e i i n n e p o t ę g u j e n a s z ą r o z k o s z ż y c ia . W y o s t r z a z m y s ły i n a w e t c i e r p i e ­ n i a p r z e o b r a ż a w p r z y je m n o ś ć ” .

19 A d o r n o , op. cit., s. 134.

20 K . M a r x , E in leitu n g zu r K r it ik d e r p o litisc h e n Ö k o n o m ie. W : W erk e. T . 13. B e r l i n 1961, s. 642.

104 H E IN R IC H O L SC H O W SK Y

kadii b yłem ” . Ś m ierć nie om ija w ięc n a w e t A rkadii. K toś, k to tu żył kiedyś szczęśliwie, zm arł.

Obie te tra d y c je n a rra to r liryczny Różewicza w iąże ze swym i w spółczesnym i dośw iadczeniam i z Włoch. W prow adzeniem je s t cytat z G oethego:

U n d w ie m a n sagt, d ass ein er, d e m ein G e sp e n st ersch ien en , n ic h t w ie d e r fro h w ir d , so k o n n te m a n u m g e k e h r t v o m ih m sagen , d a ss er n ie g a n z u n g lü ck ­ lich w e r d e n k o n n te , w e il e r sich im m e r w ie d e r n ach N e a p e l d a c h t e21. [s. 535] T eraz rzeczyw istość obala legendę. N a rra to r liry czny od kry w a m a­ łostkowość, banalność i brzydotę n eapolitańskiej codzienności:

s k ó r k i o w o c ó w p o łu d n io w y c h g n i j ą a k s a m i t n e

w a r g i o t w i e r a j ą s ię

a f is z e m a j ą p i ę k n e b i a ł e z ę b y [s. 535]

K ap italisty czn a cyw ilizacja w. XX, ze sw ą skom ercjalizow aną kul­ tu rą m asow ą i tu ry sty k ą , oddała skarb y sztuki na usługi in teresu . H um a­ nistyczny aspek t sztuki m usiał ustąpić kom ercjalnem u, podziw — sensacji:

czy t a p i e t a , t a p i e t a , t a p i e t a to o r y g i n a ł z o r y g i n a l n e g o m a r m u r u a le ż n a t u r a l n i e [s. 547]

Zm ieniło się podejście jed n o stk i do spraw sztuki. N a rra to r liryczny nie m oże się ju ż zdobyć na niezłom ną ufność w moc sztuki zdolną prze­ obrazić człow ieka:

c z y m y ś l a ł a ś

ż e w r ó c ę z u p e ł n i e o d m ie n io n y n ie t r z e b a u d a w a ć [s. 549]

Je d n a k z d ru giej stro n y nie p o trafi rów nież oprzeć się w rażeniu, jak ie w y w iera n a nim piękno:

S ą d O s ta te c z n y c zy t o p i ę k n o

n i e w i e m j a k w y r a z i ć t e n w s tr z ą s

m u s i a ł e m g ło w ę p o ło ż y ć n a o p a r c i u ł a w k i [s. 548]

P a ra d a w ojskow a znów budzi w „ ja ” lirycznym , człow ieku przy b y ­ łym z północy, w yobrażenie „otchłani” . W rezultacie ponad jasn ą Zatoką 21 W . G o e t h e , Ita lie n isc h e R eise. W : G e sa m m e lte W erk e. H a m b u r g 1954, s. 186 (N e a p e l, 27.2.1787). P r z e k ł a d : „ I p o d o b n ie j a k m ó w i s ię , ż e k to ś , k o m u p o j a w i ł s ię d u c h , n i e b ę d z ie j u ż w e s ó ł j a k p o p r z e d n io , t a k n a o d w r ó t, m o ż n a b y o n i m p o w i e ­ d z ie ć , ż e n ig d y n i e m ó g ł b y ć z u p e ł n i e n ie s z c z ę ś liw y , p o n i e w a ż w c ią ż o d n o w a p r z e ­ n o s ił s ię m y ś l ą d o N e a p o l u ” .

JĘZYK O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó Ż EW IC Z A 105

N eapolitańską dostrzega niebo nasycające się p om pejańską czerw ienią — znak apokaliptycznego niebezpieczeństw a 22.

W studium o ty m poem acie R yszard P rzy b y lsk i przyp isu je cy tatom z Goethego rolę w yłącznie n eg aty w n ą jako pu n k to m zaczepienia legendy, k tó ra została radykalnie z b u rz o n a 23. F u n k cja ta jed n a k b y n ajm niej nie je st tak jednoznaczna. O pow iadający m ianow icie żyw i taje m n ą tęsk n o tę do „neapolitańskiego objaw ien ia” , k tó re pozw oliłoby m u nigdy w ięcej nie być nieszczęśliwym. Je d n a k praw dziw y „tam p o b y t” ze w zm ianko­ w anych ju ż obiektyw nych i su b iek ty w n ych przyczyn, m ających źródło w duchow ej biografii n a rra to ra — nie prow adzi do odkrycia raju . P ró b a p o w ro tu do ra ju nie powiodła się, ale nie oznacza to, że by ła b ezw arto ś­ ciowa. W łaśnie w stępny cy tat-m o tto w raz z epilogiem tw orzą klam rę całości, a w epilogu przecież m ów i się:

N ie w s ty d z ę s ię p ł a k a ł e m w t y m k r a j u p ię k n o d o tk n ę ło m n ie b y łe m z n ó w d z ie c k ie m w ło n ie te g o k r a j u p ł a k a ł e m n ie w s ty d z ę s ię P r ó b o w a ł e m w r ó c ić d o r a j u [s. 556]

Nie m a raju . H arm onia w sztuce nie jest identyczna z h arm on ią w ży­ ciu społecznym . Zachow ała jednak, choć nie bez trudności, zdolność w strząśnięcia jednostką.

Z ostały ju ż omówione trz y sfe ry funk cjo n u jące pod znakiem A rkad ii: harm on ia m iędzy n ietk n iętą n a tu rą i człowiekiem , darząca szczęściem siła miłości i n a koniec przeżycia arty sty czn e człow ieka naszych czasów. N astęp ująca analiza m a przedstaw ić skom plikow any proces w y d obyw ania elem entów ark ady jsk ich przez ustalen ie od now a fu n k cji m otyw ów p rze­ kazanych przez tradycję.

22 R ó ż e w ic z c z ę s to p o r ó w n u j e n o t a t k i z p o d r ó ż y G o e th e g o z e s w y m i w ł a s n y m i d o ś w ia d c z e n ia m i. N p . (N e a p e l, 25.2.1787): „ N e a p o l it a ń c z y k w ie r z y , że p o s i a d a r a j n a z ie m i, a o p ó łn o c n y c h k r a j a c h m a b a r d z o s m ę tn e w y o b r a ż e n ie . » S ta le ś n ie g , d r e w ­ n i a n e d o m y , w i e l k a c ie m n o ta « ” ( c y ta t n ie m ie c k i u R ó ż e w ic z a n a s. 556). T e m u w y ­ o b r a ż e n iu d a j e R ó ż e w ic z n o w y s e n s , k ie d y n a p o c z ą tk u w i e r s z a M a sk a (s. 7) o k r e ś l a s ie b ie ja k o m ie s z k a ń c a p ó łn o c n e g o m ia s t e c z k a : „ je s t e m m ie s z k a ń c e m m a łe g o m i a ­ s te c z k a p ó łn o c y / [...] / W y k o p a lis k a w m o im k r a j u m a j ą m a ł e c z a r n e / g ło w y z a k l e ­ j o n e g ip s e m o k r u t n e u ś m i e c h y ” . T e s a m e w e r s y w c h o d z ą d o t e k s t u E t in A rc a d ia ego (s. 554). 23 R. P r z y b y l s k i , Et in A rc a d ia ego. E sej o tę s k n o ta c h p o e tó w . W a r s z a w a 1966, s. 162.

106 H E IN R IC H O LSC H O W SK Y 1 N a g le o tw o r z y s ię o k n o 2 i m a t k a m n ie z a w o ła 3 j u ż c z a s w r a c a ć 4 r o z s t ą p i s ię ś c ia n a 5 w e j d ę d o n i e b a w z a b ło c o n y c h b u t a c h 6 u s i ą d ę p r z y s to le i o p r y s k l i w i e 7 b ę d ę o d p o w i a d a ł n a p y t a n i a 8 n ic m i n ie j e s t d a jc i e 9 m i s p o k ó j. Z g ło w ą w d ło n ia c h 10 t a k s ie d z ę i s ie d z ę . J a k ż e im 11 o p o w ie m o t e j d łu g ie j 12 i s p l ą t a n e j d ro d z e . 13 T u w n i e b i e m a t k i r o b i ą 14 z ie lo n e s z a lik i n a d r u t a c h 15 b r z ę c z ą m u c h y 16 o jc ie c d r z e m ie p o d p ie c e m 17 p o s z e ś c iu d n i a c h p r a c y . 18 N ie — p r z e c ie ż n ie m o g ę im 19 p o w ie d z ie ć ż e c z ło w ie k c z ło w ie k o w i 20 s k a c z e d o g a r d ła . (P o w ró t, S. 70)

Początkow e trz y w ersy d ają bezpośredni opis sytuacji, b o h ater m a zostać zaw ołany do domu, a więc dotąd znajd uje się n a zew nątrz. W raz ze słow am i „rozstąpi się ściana” (w. 4) rea ln a sy tu a c ja n ab iera cech m etaforycznych. G ranica m iędzy tak im „na zew n ątrz” a „w ew n ątrz” jest najw idoczniej in n a niż m iędzy podw órzem a domem. Je d n a k dopiero zw rot „w ejdę do n ieb a ” przynosi ostateczną hiperbolizację całej sy tuacji: dom zostaje sym bolicznie zrów nany z niebem . Do niego to w ięc w stę­ p uje bohater. N astępne z kolei określenie n aty ch m iast stw arza napięcie m iędzy obydw iem a częściami sym bolicznej jedności. Do religijn o-m eta- fizycznego nieba w kracza się w sposób drastycznie ziem ski — „w za­ błoconych b u tac h ” . W dalszym ciągu ziem ski asp ekt dom inuje, spośród dwóch elem entów sym bolicznego ró w n an ia: dom = niebo, ko n krety zu je się tylko dom. B ohater siedzi przy stole, jest w y p y tyw any , m rukliw ie udziela inform acji o sw ym pobycie n a zew nątrz. O kazaną sobie tro sk li­ wość szorstko odrzuęa: „dajcie m i spokój” . Potoczności tego zw rotu układ w ersow y odbiera jed n ak cechy tryw ialności. O derw anie od reszty i po­ zostaw ienie w k adencji „dajcie” czyni szczególnie w ażnym przeniesione do inicjalnej pozycji następnego w ersu „m i spokój” . „D ajcie m i spokój” brzm i więc jak pełen desperacji okrzyk bohatera. W yjaśnienia tego stan u p y tający nie otrzym ują. Z nieruchom ienie, podkreślone językow o („tak siedzę i siedzę”) jest w yrazem zafascynow ania „ ja ” lirycznego.

JĘ Z Y K O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó Ż EW IC Z A 107

K olejne w ersy (13— 17) przynoszą k o n k retn ą eksplikację pojęcia „niebo” , jednakże bez relig ijn y ch im ponderabiliów , lecz z pom ocą o b ra­ zów z d n ia pow szedniego zw ykłych ludzi. Spokój niedzielnego życia dom owego prom ieniu je od zajętej ro bó tk ą m atki i drzem iącego ojca. P o in ta uzasad n ia n a koniec uporczyw e m ilczenie bohatera. Tam skąd on przychodzi, „człowiek człow iekowi skacze do g ard ła” . Mówić o ty m — znaczyłoby zburzyć rajsk i spokój norm alności.

W w ierszu dokonuje się swego rodzaju sekularyzacja w yobrażeń re ­ ligijnych. N iebo — określenie w łaściw ych „tam tem u św iatu ” harm o nii i spełnienia — staje się czym ś całkow icie „z tego św iata” , opisanym w k a ­ tegoriach św ieckiej codzienności.

P ro g ra m ark ad y jsk i w szczególnie skondensow anej postaci zaw iera

G ałązka oliw na (cz. III i IV). W iersz ten koresponduje z O calonym, będąc

n ań w p ew n y m sensie odpowiedzią. Chodzi o przyszłość. K obieta ocze­ k u je dziecka. Nie m a w ty m nic nadzw yczajnego, ja k daw niej je st po­ trą c a n a w tram w aju , spotyk a się z w ym yślaniem w kolejce po zakupy. Je d n a k m ężczyzna m ów i do n iej: p o c z e k a j p o d n ie ś g ło w ę c h y b a n ie b o m o s z c z ą z le g n ie s z ł a g o d n a w k r u c h e i z ło te s ł o m ia n e s ło n e c z k a [s. 102— 103]

Istota, k tó ra m a przyjść n a św iat, w stęp u je w now e czasy. J a k niegdyś kosm icznym w ydarzeniem staw ała się stra ta jednego jedynego człowieka, tak tera z u ra s ta ją do tej m iary narodziny. Nowo narodzonem u powie się:

[...] ś w i a t j e s t d o b r y i p i ę k n y n a u c z ę go s łó w k t ó r e s ą d l a n a s t a k i e d z iw a c z n e j a k n e r i n e j e t u r i t e l l e a m o n i t y o p o w ie m m u o m iło ś c i n a d z i e i i b r a t e r s t w i e [s. 103]

Miłość, nadzieja, b rate rstw o — w szystko, co dla ojców było nieziszczal- nym m arzeniem — dla niego m a się stać rzeczyw istością. Dow ie się o w alce w yzw oleńczej M ahatm y G andhiego, o tkaczach, górnikach, u rzęd ­ nikach, o w szystkich, k tó rzy w b rew w szelkim przeszkodom gotowi by li w raz z poetą budow ę tej nowej rzeczyw istości rozpoczynać „od dym u z kom in a” . Dla niego, nowo narodzonego, n a zawsze m a być oddzielona p raw d a od kłam stw a, ciem ność od jasności. P rogram ow a konkluzja brzm i:

A j a k n a m s ię u r o d z i t e n c h ło p ie c to m u p o w ie m : t u j e s t ś w ia t ło t u c ie m n o ś ć t u j e s t p r a w d a t u f a łs z

108 H E IN R IC H O L SC H O W SK Y

t u s t r o n a l e w a t u p r a w a

I b ę d z ie ż y ł w ja s n o ś c i, [s. 103— 104]

T ak więc m oralny porządek św iata został przyw rócony, A rkadia w y­ daje się gotowa do zam ieszkania.

M ieszkaniec Różewiczowskiej A rkadii jest kimś, dla kogo zjaw iskam i norm alnym i stały się n a tu ra p ełna harm onii, miłość, rozkosz estetyczna, praca, bojow a solidarność i dobroć, n a której m ożna polegać. W tej idyllicznej koncepcji uderza to, że jej w y m iar histo ry czny w znacznym stop niu sprow adza się do lirycznej proklam acji. W m aterię liryczną prze­ kształcone są zwłaszcza in ty m n e sfery społecznego obcow ania — rodzina, p rzyjaźń itp. W szystkie one stanow ią układy, w któ ry ch w zajem ne sto­ sunki m iędzy p a rtn e ra m i są p rzejrzyste, a ich odpow iedzialność wobec siebie jest bezpośrednio uch w y tn a w kategoriach m oralnych. Tłum aczy się to tym , że sw ą pozytyw ną koncepcję Różewicz w y sn u ł głównie z m oralnego odrzucenia „otchłani” i w e w łaściw ej sobie poetyce roz­ w in ął stru k tu ra ln ą dyspozycję do takiej w łaśnie dychotom icznej obser­ w acji. W praw dzie rozw ażanie na płaszczyźnie m oralnej je st psychicznie n atu ralniejsze, a w ięc z p u n k tu w idzenia p rzedm iotu w w ierszu ty m całkow icie uzasadnione, w rzeczyw istości jed n ak jest ono w porów naniu z historycznym bardziej ab strak cy jn e 24.

M iarą tego idyllicznego ideału m ierzy Różewicz pow szednie ludzkie postaw y. Jed n ostkę n ak łan ia się, by h istoryczną szansę socjalizm u — porządku, w k tó ry m pieniądz przestał być „stałym te rtiu m comparationis w szystkich ludzi i rzeczy” — uczyniła osobistą s z a n s ą 25. P rzy uw zględ­ n ien iu dw ubiegunow ości stru k tu ry Różewiczowskiej poetyki konfro n tacja ideału z rzeczyw istością okaże się logicznie m ożliw a tylko w dwóch rodzajach w ypow iedzi: satyrycznej i p atetycznej. W tom iku U śm iechy (1955) Różewicz odsłania w sposób saty ryczny problem y biu ro k racji (np. w u tw orach : W idzenie, S zczęśliw y, Orzeł).

W cyklu P oem at o tw a rty (1956) w yraźnie uw idocznia się patos pod­ m iotu, k tó ry przeszedł przez „otch łań ” i zgodnie z m ia rą sw ych k ra ń ­ cow ych doświadczeń pozytyw ny ideał szkicuje jako coś a b s o l u t n e g o . In te re sy tego ideału rep re z en tu je n astęp n ie wobec przedm iotu poetyckie­ go 26. Dlatego też w iersze niezm iennie w y k azu ją najw yższe napięcie

24 P o r . H . K o c h , M a rx ism u s u n d Ä s th e tik , s. 296. 25 K . M a г X, F . E n g e 1 s, D ie d e u tsc h e Id eo lo g ie. W : W erk e. T . 3. B e r l i n 1958, s. 425. 26 Z n e g a t y w n y m n a r c y z m e m , o k t ó r y m w s p o m i n a К . D e d e c i u s (F orm en d e r U nruhe. M ü n c h e n 1965, s. 104), m a to n i e w ie l e w s p ó ln e g o . C ie k a w s z a j e s t j u ż w y o s tr z o n a p o le m ic z n ie f o r m u ł a J . P r z y b o s i a (O u m a r ły m p o ecie . „ P o e z j a ” 1967, n r 6) : „ s k a r ż y p y t a P a n a B o g a ” , M a o n a c h y b a z w ią z e k z ty m , ż e w p ó ź n ie js z y c h

JĘ ZY K O W E P O D S T A W Y P O E T Y K I R Ó Ż EW IC Z A 109

em ocjonalne. N ajm niejsze k o n flik ty ro zp atru je się z p u n k tu w idzenia ich ostatecznych konsekw encji, w aspekcie życia i śm ierci:

k a le c z ą s ię i d r ę c z ą m ilc z e n ie m i s ło w a m i j a k b y m ie l i p r z e d s o b ą je s z c z e je d n o ż y c ie

(G łos, s. 328)

W szystkie nie załatw ione nieporozum ienia, urazy, przem ilczenia, zo­ b o jętn ienie i nieczułość, grom adzące się m iędzy kobietą a mężczyzną, są s tra tą bezpow rotną. To, co się tu przegra, jest nie do odzyskania, gdyż życie je s t tylko jedno i nie m a go gdzie indziej. Tylko to życie — ja k chce przekonać poeta — należy do nas i liczy się. Z tego też w yn ika rad ykalizm arg um entacji:

b e z w z g lę d n i d la s ie b ie s ą s ła b s i

o d r o ś l i n i z w i e r z ą t m o ż e ic h z a b ić s ło w o u ś m ie c h s p o jr z e n ie

W artość jest ukazana przez sw ą negację. Jako jed y n a istota w całej przyrodzie ożywionej człow iek je st nie tylko egzem plarzem gatunku, lecz osobą, w yró żnia się ch arak terem społecznym. N astępstw em tego je st w rażliw ość nieskończenie w iększa niż u zw ierzęcia czy rośliny, uczulenie n a ból w iększe o cały św iat sił duchow ych i świadom ości m oralnej. Ta przecież uszlachetniająca „słabość” pow inna go skłaniać do szczególnego liczenia się z innym i i delikatności. O pozytyw nych w artościach au tor woli jed n ak nie m ówić w prost, w ykazuje jedynie, że dom niem ana siła bez­ względnego obstaw ania przy swoim w rzeczyw istości oznacza słabość.

Różewicza w yraźnie niepokoi rosnąca d ynam ika życia. Począwszy od 1955 r. w różnych w ierszach z dezaprobatą re je s tru je objaw y n ieu sta n ­ nego, gorączkowego pośpiechu, pow ierzchow ności i zautom atyzow ania:

P o r u s z a m y s ię p o r u s z a m y s ię p r ę d z e j ś p ie s z y m y c o r a z s z y b c ie j i s z y b c ie j k r ą ż y m y d o k o ła le c z n ie m a ś r o d k a

(S ied zą c p r z y sto le, s. 333)

w i e r s z a c h R ó ż e w ic z a p o d m io t c z ę s to z b liż a s ię d o s w e g o p r z e d m io t u z n o r m ą o d d a w n a j u ż z n a n ą , n ig d y n a t o m i a s t n ie z d o b y w a j e j n a d r o d z e a n a l i z y o b ie k tó w . „ R ó ż e w ic z j a k b y z a w s z e j u ż w ie d z ia ł, c ze g o P a n B ó g c h c e ”.