Robert Kotowski
"Polskie dziedzictwo kulturowe u
progu niepodległości wokół
Towarzystwa Opieki nad Zabytkami
Przeszłości", red. Ewa Manikowska,
Piotr Jamski, Warszawa 2010 :
[recenzja]
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 25, 425-427
Recenzje 425
P O L SK IE DZIED ZICTW O KU LTURO W E
U P R O G U N IE PO D L E G Ł O ŚC I W OKÓŁ TOW ARZYSTW A
O PIE K I N A D ZABYTKAM I P R Z E SZŁ O ŚC I
1Nakładem M inisterstw a Kultury i Dziedzictwa Narodowego, D epartam entu Dziedzictwa Narodowego oraz In sty tu tu Sztuki, Polskiej Akademii N auk wydana została im ponująca księga poświęcona działalności Towarzystwa Opieki nad Zabyt kam i Przeszłości w okresie pierwszych dziesięcioleci XX wieku. Ten niezwykle cie kawy zbiór studiów zatytułowany Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepod
ległości powstał w ram ach zapoczątkowanego w 2005 roku projektu badawczego
„Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości 1906-1939” realizowanego przez In sty tu t Sztuki PAN. Książka dedykowana jest pamięci zmarłego w katastrofie pod Smoleńskiem Tomasza Merty, podsekretarza stanu w M inisterstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wielkiego orędownika badań zbiorów TOnZP
Przedstawione eseje przybliżają podstawowe zagadnienia związane z funkcjo nowaniem jednej z najaktywniejszych organizacji społecznych działających na rzecz ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego i propagowania jego wartości oraz znaczenia dla budowy niepodległego państw a. To właśnie członkowie T O n ZP obok przedstawicieli wielu innych organizacji społecznych służyli swym do świadczeniem i wiedzą w procesie tw orzenia urzędów, muzeów czy uczelni a rty stycznych. Ich praca wpływała n a kształtow anie polskiej myśli konserw atorskiej czy m uzealnictw a. Tym cenniejszy wydaje się być om awiany zbiór studiów po święconych rzadko dotąd podejmowanej tem atyce polskiego dziedzictwa k u ltu ro wego początków XX wieku widzianej w wielu aspektach. Dzięki tem u publikacja m a ch arak ter pionierski. Wielkim jej atu tem jest fakt, że prezentow any wybór oparty został n a sporadycznie dotychczas wykorzystywanej bazie źródłowej, przy zachowaniu właściwej naukowej rzetelności.
A utorem w prow adzenia do tej publikacji jest Bogdan Zdrojewski, M inister K ultury i Dziedzictwa Narodowego, który podkreśla potrzebę opracowania zbio rów TOnZP i znaczenie tej organizacji społecznej dla ochrony polskiego dzie dzictwa narodowego. Zauw aża również, że kontynuatorem jej dzieła je st obecnie M inisterstw o K ultury i Dziedzictwa Narodowego.
Studia, podzielone na trzy części poprzedzone zostały wstępem Ewy M ani kowskiej. Również jej artykuł W ielka wojna i zabytki, notabene najobszerniej szy w całym zbiorze, otw iera część pierw sza zatytułow aną Walka o polskie dzie
dzictwo kulturow e. A utorka przybliża w nim działalność i zróżnicowane formy
aktywności organizacji społecznych zajmujących się opieką nad zabytkam i i ich ścisłą współpracę w okresie trudnych lat I wojny światowej. W przystępny spo sób prezentuje zabiegi prawne, dokum entacyjne, inw entaryzacyjne zm ierzające ku odzyskaniu polskiego dziedzictwa, świadczącego o wyjątkowości i odrębności ku ltury narodowej.
1 Red. Ewa Manikowska, Piotr Jamski, wyd. MKiDN, IS PAN, Warszawa 2010, ss. 415
426 Robert Kotowski
Drugi rozdział, w części poświęconej walce o dziedzictwo kulturow e, au to r stw a Andrzeja Jakubowskiego, przedstaw ia problemy rewindykacji polskiego dziedzictwa narodowego z Rosji n a mocy artykułu XI T ra k ta tu Ryskiego. A utor zarysował w nim okoliczności uzgodnienia treści zapisów dotyczących restytucji i repatriacji dóbr kultury z Rosji Radzieckiej w traktacie pokojowym, podkreśla jąc jednocześnie rolę, jak ą odegrały w tym procesie organizacje społeczne ochrony
zabytków. Omówił także postanowienia dokum entu, ja k również, co jest niezwy kle istotne, pokazał kontekst międzynarodowy praktyk rewindykacyjnych w E u ropie po I wojnie światowej.
Część druga książki dotyka problem atyki ochrony zabytków. Autorzy za mieszczonych w niej studiów przybliżają proces kształtow ania praktyk konser w atorskich i działalność TOnZP w tym zakresie w oparciu o przykłady ko nk ret nych obiektów, w tym także sakralnych. Paweł D ettloff w artykule Działalność
konserwatorska Towarzystwa Opieki nad Zabytkam i Przeszłości zarysował sy
tuację ochrony zabytków n a ziemiach polskich na początku XX wieku, rolę or ganizacji społecznych w tych praktykach, jak również poglądy, metody i efekty prac konserw atorskich prowadzonych przez TOnZP Z kolei rola tej organizacji w działalności na rzecz ochrony zabytków sakralnych przedstaw iona została w artykule Ewy Manikowskiej i P iotra Jam skiego Organizacje opieki nad zabyt
ka m i a dziedzictwo kultury sakralnej. Zarys problematyki. Przykład zaś k on kret
nych działań konserw atorskich przybliżył Paweł D ettloff w artykule Restauracja
kościoła św. Jakuba w Sandom ierzu. Obok kolejnych studiów P io tra Jam skiego Ochrona ruin zamkowych. Przykład Czerska oraz P io tra Szpanowskiego Pałac w Wiłanowie. Probłem ochrony pryw atnych rezydencji zabytkowych stanowi opis
prac renowacyjnych przeprowadzonych w początkach XX wieku przez TOnZP Dzięki nim czytelnik ma szansę poznać ówczesną problem atykę konserw atorską, specyfikę robót oraz ich zakres. Część drugą tom u zam yka arty k u ł poświęcony archiw um fotograficznemu TOnZP i znaczeniu fotografii przy inwentaryzacji za bytków Fotograficzna gorączka. Aspekty dokum entowania zabytków w pierwszych
latach działalności TOnZP. A utorka przybliża genezę pow stania zbiorów foto
graficznych, sposób ich prowadzenia oraz intencje jakie przyświecały twórcom. W artykule nie zabrakło opisów wybranych zdjęć, co dodatkowo pozwala czytel nikowi ocenić znaczenie zachowanego archiwum.
Trzecią część zbioru Zabytki - Wystawy - Wydawnictwa. Działalność Towa
rzystwa Opieki nad Zabytkam i Przeszłości autorzy poświęcili dyskusji na tem at
kształtu polskiego m uzealnictw a w niepodległym państwie, działalności w ysta wienniczej i wydawniczej. Ewa M anikowska w artykule Od m iasta do stolicy dotyka problem atyki rewitalizacji Starego M iasta w Warszawie, jako dzielnicy zabytkowej oraz problem atyki rozdziału zbiorów rewindykacyjnych i związane z tym spory min. na linii W arszawa - Kraków oraz różne koncepcje muzealnicze.
K atarzyna Dzierwa w rozdziale Kronika wystaw Towarzystwa Opieki nad
Zabytkam i Przeszłości przedstaw iła krótką charakterystykę wystaw organi
zowanych przez TOnZI^ podkreślając jednocześnie ogrom ny wkład organizacji w rozwój polskiej historii sztuki i m uzealnictwa. Opisu wystaw au to rk a doko nała w oparciu o katalogi towarzyszące poszczególnym wydarzeniom, a opisane w kolejnym rozdziale W ydawnictwa Towarzystwa Opieki N a d Zabytkam i Prze
szłości autorstw a Jan u sz a Grzeszeka. Rozdział ten je st ostatnim wśród obszer
nych zbiorów studiów, zamyka kilkanaście aneksów, stanowiących wybór źródeł, indeks nazwisk, indeks topograficzny i wykaz ilustracji.
Recenzje 427
J a k podkreślają redaktorzy, omawiany tom nie wyczerpuje podejmowanych zagadnień, niemniej jednak stanowi bardzo w ażną pozycję przybliżającą tem a tykę ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego. O tw iera dyskusję, stanowiąc z pewnością doskonały p u n k t wyjścia do dalszych rozważań.
