ZRÓWNOWA ONY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH
W REGIONIE ZACHODNIOPOMORSKIM
Krzysztof Wiktorowski
Akademia Rolnicza w Szczecinie
Streszczenie. W artykule przedstawione zosta y problemy restrukturyzacji rolnictwa w re-gionie zachodniopomorskim w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej. Proces ten wywo a wysokie ekologiczne, spo eczne i ekonomiczne koszty. Celem bada! jest okre"le-nie znaczenia kategorii wzrostu i rozwoju gospodarczego na tle procesów gospodarczych przebiegaj#cych w regionie na tle teoretycznych koncepcji zrównowa$onego rozwoju. S!owa kluczowe: rolnictwo, obszary wiejskie, rozwój zrównowa$ony, region zachodnio-pomorski, wzrost, rozwój
WST"P
W artykule przedstawiono problemy restrukturyzacji rolnictwa i obszarów wiej-skich w okresie przechodzenia od gospodarki socjalistycznej do gospodarki rynkowej w regionie zachodniopomorskim. Proces ten wywo a wysokie ekologiczne, spo eczne i ekonomiczne koszty dla rolnictwa i obszarów wiejskich. Celem pracy jest tak$e przed-stawienie kategorii wzrostu i rozwoju gospodarczego i ich znaczenia dla procesów gospo-darczych przebiegaj#cych w regionie, a w szczególno"ci dla realizacji koncepcji zrów-nowa$onego rozwoju w regionie. Rosn#ce znaczenie polityki regionalnej w gospodarce rynkowej sk ania do bada! nad aspektami tego. Wynika to, mi%dzy innymi, z silnego przekonania, i$ rozwój kraju, a w tym i regionu nale$y opiera& na zasadzie subsydiarno-"ci, tj. przekazywania kompetencji i odpowiedzialno"ci na mo$liwie najni$szy szczebel wybieralnych w adz publicznych. Samorz#dy polskich regionów (województw), powia-tów i gmin staj# obecnie przed coraz wi%kszymi problemami decyzyjnymi (problemami wyboru) wynikaj#cymi z rozszerzenia demokracji, decentralizacji Þ nansów publicznych i odpowiedzialno"ci. Region staje si% wi%c coraz wa$niejszym dla spo eczno"ci lokal-nych i regionallokal-nych dobrem publicznym. W zale$no"ci od stosowanej polityki mo$e on bowiem przyci#ga& lub zra$a& potencjalnych inwestorów i innowatorów w zale$no"ci Adres do korespondencji – Corresponding author: Krzysztof Wiktorowski, Akademia Rolnicza, Wydzia Ekonomiki i Organizacji Gospodarki 'ywno"ciowej, Katedra Ekonomii, ul. 'o nierska 47, 71-210 Szczecin, e-mail: krzysztof.wiktorowski@e-ar.pl
od stopnia atrakcyjno"ci i konkurencyjno"ci jego przestrzeni gospodarczej, spo ecznej i "rodowiska naturalnego.
WZROST GOSPODARCZY A ROZWÓJ GOSPODARCZY W TEORII EKONOMII
Racjonalizacja dzia alno"ci gospodarczej post%puje stopniowo wraz z rozwojem sto-sunków towarowo-pieni%$nych, czyli wypieraniem dzia alno"ci zwyczajowo-tradycyjnej przez racjonaln# dzia alno"& zarobkow#. Ten uprawiany od wieków przez ekonomistów tradycyjny paradygmat rozumia ekonomi% jako nauk% o spo ecznych prawach rz#dz#-cych produkcj , podzia!em, wymian i konsumpcj materialnych "rodków zaspokajania potrzeb ludzkich. Wed ug tego podej"cia ekonomista uwa$a gospodark% za swoisty rodzaj doskona ej nie psuj#cej si% maszyny. Si # nap%dow# tej maszyny jest pieni#dz, a wszyst-kie materia y i si a robocza podlegaj# to$samo"ci rachunkowej i uzasadnieniu ekono-micznemu czyli szeroko rozumianej racjonalno"ci. Tradycyjny paradygmat traktuje wi%c gospodark% jako zbiór relacji pomi%dzy: produkcj#, inwestycjami, wymian# i konsumpcj# wyra$anych w terminach pieni%$nych i interesuje si% g ównie wyznaczeniem warunków dla maksymalizacji tych wielko"ci. Podstawowym celem gospodarowania cz owieka jest bowiem ci#g y wzrost produkcji i zysków: „Jak dotychczas cz!owiek uwa"a!, "e zdolny
jest przerobi# $wiat stosownie do swoich planów, postawa jego w stosunku do przyrody […] polega!a ogólnie mówi c, na maksymalizacji zysku ekonomicznego w najwy"szym tempie” [Simons 1979; Tobera 1981]. Ekonomia klasyczna jako jedyny wska%nik do-brobytu przyjmowa a dochód narodowy lub produkt globalny w uj%ciu bezwzgl%dnym
lub na g ow% mieszka!ca. Wiemy jednak, $e wska(niki te nie odzwierciedlaj# w sobie marnotrawstwa i nieefektywno"ci wykorzystania energii i surowców naturalnych. Cha-rakterystyczne jest tutaj przekonanie o racjonalno"ci ludzkiego dzia ania sprowadzonego wy #cznie do spraw techniczno-ekonomicznych. Tradycyjny paradygmat ekonomii bazu-je wi%c na scbazu-jentyzmie, a wi%c na przekonaniu, $e teoretyczne i praktyczne mo$liwo"ci nauki s# nieograniczone, a tym samym wzrost gospodarczy jest teoretycznie równie$ nie-ograniczony [Ko"micki 2004]. Wi#$e si% z tym antropocentryczny punkt widzenia, gdy$ wy #cznie korzy"& dla cz owieka stanowi punkt odniesienia wobec wszystkich procesów i zjawisk w przyrodzie. Sprowadzenie my"lenia ekonomicznego wy #cznie do kategorii
wzrostu gospodarczego zdominowa o polskich polityków i decydentów gospodarczych
lat dziewi%&dziesi#tych i nast%pnych. Ubocznym efektem tego sposobu my"lenia by o osi#ganie wzrostu gospodarczego tylko w wybranych obszarach gospodarki lub rejo-nach kraju np. w Warszawie, pozostawiaj#c poza nimi nie tylko ca e sektory gospodar-ki i regiony, ale równie$ ca e grupy spo eczne (wie" popegeerowska, podzia na Polsk% A i B). Zwi%kszaj#c w ten sposób bied%, bezrobocie oraz inne negatywne zjawiska i pa-tologie spo eczne, jak cho&by pija!stwo czy emigracj% zarobkow# m odego pokolenia. Tworzone metod# administracyjn# strategie rozwojowe i programy dzia ania maj#ce na celu osi#ganie sta ego wzrostu gospodarczego nie uwzgl%dnia y kategorii rozwoju
gospo-darczego, który to rozwój nie jest jednoznacznie to$samy ze wzrostem gospodarczym.
Wzrost gospodarczy wyra$a krótkookresowe zmiany ilo$ciowe (statystycznie wyra$ony przez przyrost produktu narodowego brutto – PNB lub produktu krajowego brutto – PKB,
najcz%"ciej w skali jednego roku). Rozwój gospodarczy natomiast obejmuje przemiany
jako$ciowe w gospodarce, których zaobserwowanie wymaga d u$szego czasu. Wiadomo,
$e tempo wzrostu gospodarczego zale$ne jest od potencja u ekonomicznego, poziomu rozwoju technologii i wiedzy. Teoria rozwoju gospodarczego ustala, co hamuje, a co po-budza wzrost gospodarczy. Stara si% uchwyci& czynniki, które decyduj# o zmianach pod-stawowych wielko"ci makroekonomicznych determinuj#cych poziom rozwoju gospodar-ki. Do czynników rozwoju gospodarczego zaliczamy:
kapita ludzki,
ziemia i surowce – odnawialne i nieodnawialne, post%p techniczny,
inwestycje – czyli wzrost kapita u rzeczowego.
Oddzia ywanie na dynamik% gospodarki nale$y do najwa$niejszych funkcji polityki
ekonomicznej pa!stwa. Zakres i formy stosowanych w tej dziedzinie przedsi%wzi%&
pod-legaj# sta ej ewolucji. Chodzi tu z regu y o takie kszta towanie rozwoju gospodarczego, przy którym b%dzie zapewniona okre"lona stopa wzrostu w warunkach pe nego lub mo$-liwie wysokiego poziomu zatrudnienia i zewn&trznej równowagi p!atniczej. Uwa$a si% na ogó $e polityka gospodarcza pa!stwa powinna nie dopuszcza& do za ama! dynamiki produkcji i stara& sie o utrzymanie sta ej stopy wzrostu w d ugich okresach [Kamerschen i in. 1991]. Wzrost gospodarczy jest wi%c procesem tworzenia i powi%kszania rzeczy-wistych rozmiarów spo ecznego produktu. Procesowi temu towarzysz# zmiany struktu-ry produktu narodowego i ca ej gospodarki. Wzrost gospodarczy oraz towarzysz ce mu
zmiany strukturalne okre$lamy ! cznie mianem rozwoju gospodarczego. Wraz z
rozwo-jem bada! nad problemami wzrostu i rozwoju gospodarczego ekonomi"ci zauwa$yli, $e nie sposób pomin#& aspektów "rodowiskowych w ekonomii, czego wyrazem sta a si% koncepcja zrównowa"onego rozwoju (sustainable development). Koncepcja zrównowa-$onego rozwoju odegra a w drugiej po owie XX wieku znacz#c# rol% w kszta towaniu sposobu my"lenia o wzajemnych stosunkach pomi%dzy spo ecze!stwem, gospodark# i zasobami "rodowiska przyrodniczego. Przyczyni a si% ona do podejmowania poszu-kiwa! zwi#zanych z okre"leniem miejsca cz owieka w otaczaj#cej go przyrodzie. Inne spojrzenie na miejsce cz owieka w ca ym systemie biosfery u"wiadomi o spo eczno"ci ludzkiej konieczno"& dokonywania wielu przewarto"ciowa! przede wszystkim w odnie-sieniu do odnawialnych i nieodnawialnych zasobów "rodowiska przyrodniczego. Eko-nomi"ci ci#gle jeszcze prowadz# badania zwi#zane z doprecyzowaniem deÞ nicji zrów-nowa$onego rozwoju, a tak$e okre"leniem jego celów, instrumentów oraz uwarunkowa! spo ecznych, ekonomicznych, gospodarczych i ekologicznych.
EKONOMICZNE ASPEKTY ROZWOJU ZRÓWNOWA ONEGO
Problematyka zrównowa$onego rozwoju gospodarczego pojawi a si% w teorii ekono-mii wraz z pracami Hermana Daly, który zakwestionowa w swoich pracach paradygmat wyizolowanego "rodowiska spo eczno-ekonomicznego i wprowadzi ograniczenie eko-systemowe do mechanizmu gospodarki rynkowej [Spychalski 2004]. Zacz#tki takiego my"lenia mo$na znale(& tak$e ju$ u klasyków ekonomii. Obecnie powszechnie uznaje si% konieczno"& uwzgl%dnienia efektów zewn%trznych dzia alno"ci gospodarczej i
realizo-1. 2. 3. 4.
wania strategii ekologicznych przez przedsi%biorstwa, instytucje czy samorz#dy teryto-rialne. Degradacja "rodowiska przyrodniczego spowodowa a zainteresowanie ekonomi-stów zale$no"ciami, jakie zachodz# mi%dzy eksploatacj# i zanieczyszczeniem "rodowiska a wzrostem gospodarczym. Od pocz#tku lat siedemdziesi#tych ekonomi"ci tworz# mode-le, za pomoc# których poszukuj# "cie$ki zrównowa$onego i stabilnego rozwoju gospo-darki z uwzgl%dnieniem uwarunkowa! ekologicznych. Wed ug L. Robbinsa ekonomia jest nauk# zajmuj#c# si% problemami alternatywnego wykorzystania ró$nych czynników wytwórczych, zawsze ograniczonych ilo"ciowo i maj#cych niejednakow# produktyw-no"&. Ekonomia $rodowiska podj% a badanie ograniczono"ci szeroko rozumianych wa-runków ekologicznych, w jakich odbywa si% proces gospodarowania. Dotyczy to ograni-czono"ci [Lechwar 2006]:
podstawowych zasobów naturalnych i no"ników energii niezb%dnych do kontynu-acji procesu wzrostu gospodarczego,
podstawowych komponentów "rodowiska decyduj#cych o jego jako"ci,
dobra, jakim jest czyste "rodowisko, jego ró$norodno"& genetyczna, gatunkowa i ekosystemowa.
Teoria ekonomii "rodowiska musi rozstrzygn#& wi%c problemy wyboru. U atwiaj# to: analiza optymalizacyjna ekologicznych uwarunkowa! wspó czesnego wzrostu spo ecz-no-gospodarczego, analiza entropijno-ekologiczna oraz prawo zachowania masy. Kate-goria rozwoju zrównowa$onego (rozwoju trwa ego) stanowi dzi" nieod #czny element nie tylko polityki ekologicznej i polityki spo eczno-ekonomicznej, lecz tak$e ró$nych strategii rozwoju spo eczno-gospodarczego na poszczególnych szczeblach odpowiedzial-no"ci i zarz#dzania. Poj%cie to dzi" zdobywa tak# sam# popularno"& jak dekad% wcze"niej poj%cia “ekologia” i “ekologiczny”, $e niekiedy trudno oceni&, czy mamy do czynienia z realn# kategori# naukow#, czy te$ tylko z chwytem marketingowym. Rozwój zrówno-wa$ony zawiera w sobie bardzo zró$nicowane komponenty od ekologicznych i Þ zycz-nych poprzez ekonomiczne a$ do polityczzycz-nych, spo eczzycz-nych i etyczzycz-nych. Istnienie ponad kilkudziesi%ciu deÞ nicji i interpretacji rozwoju zrównowa$onego stanowi zatem istotny problem poznawczy i praktyczny, poniewa$ mo$e by& on rozumiany i interpretowany na wiele sposobów a realizowane polityki i strategie rozwoju mog# zawiera& ró$ne tre"ci i zakres. W tej sytuacji wa$ne jest spojrzenie na rozwój zrównowa$ony z punktu widze-nia nauk ekonomicznych oraz ocena mo$liwo"ci ich wk adu do tworzewidze-nia i wdro$ewidze-nia instrumentów ekonomicznych nie tylko na poziomie makroekonomicznym (gospodarka narodowa, spo ecze!stwo), mezoekonomicznym (region, sektor), ale i mikroekonomicz-nym (przedsi%biorstwa, samorz#dy lokalne).
Koncepcja zrównowa$onego rozwoju zak ada równowag% pomi%dzy trzema podsta-wowymi czynnikami ludzkiej cywilizacji: gospodark#, spo ecze!stwem i "rodowiskiem naturalnym.
Elementem spinaj#cym t% koncepcj% w jednolit# ca o"& jest idea „jako$ci” i „ci
g!e-go doskonalenia” rozumiana tutaj jako: jako"& $ycia, jako"& "rodowiska, jako"& pa!stwa,
jako"& organizacji. Zadaniem cz owieka jest znalezienie z otego "rodka, punktu równo-wagi pomi%dzy tymi trzema aspektami jego istnienia, od których jest ca kowicie zale$ny. Brak równowagi w tych trzech aspektach prowadzi do dysharmonii, a ta bezpo"rednio prowadzi to recesji gospodarczych, pauperyzacji, patologii spo ecznych, chorób cywili-zacyjnych czy degradacji "rodowiska przyrodniczego.
1. 2. 3.
ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE REGIONU ZACHODNIOPOMORSKIEGO
Region zachodniopomorski powsta y z po #czenia dwóch pe nych województw (szczeci!skiego i koszali!skiego) oraz cz%"ci trzech innych województw (gorzowskie-go, pilskiego i s upskiego) cho& przestrzennie do"& jednolity, nie jest jednorodny gospo-darczo. Województwo zachodniopomorskie, b%d#ce jednym z 16 polskich regionów nie zajmuje obecnie czo owego miejsca zarówno pod wzgl%dem rozwoju gospodarczego, jak i poziomu innowacyjno"ci. Problemem regionu jest nierównomierne rozmieszcze-nie zasobów gospodarczych. Wysoko uprzemys owione s# tylko 2 aglomeracje miejskie: Szczecin i Koszalin oraz trzy powiaty otaczaj#ce Szczecin, s# to: Police, GryÞ no, Go-leniów. Po udniowa i wschodnia cz%"& regionu charakteryzuje si% natomiast bardzo ni-skim stopniem uprzemys owienia i stagnacj# gospodarcz#. Stan taki jest efektem braku alternatywnych rozwi#za! rozwojowych w „popegerowskich” obszarach regionu. Na-le$y jednak$e zauwa$y& i$ struktura agrarna regionu jest jednak potencjalnie korzystna i mo$e by& szans# na dynamiczny rozwój rolnictwa w regionie zachodniopomorskim. )rednia wielko"& gospodarstwa rolnego w województwie zachodniopomorskim wynosi obecnie oko o 24 hektary i jest oko o 4 razy wi%ksza od "redniej krajowej. Odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie jest oko o dwukrotnie ni$szy od "redniej krajowej. Pomimo tej korzystnej sytuacji obecnie w województwie zachodniopomorskim wyst%puje niedo-bór produkcji surowców i wyrobów spo$ywczych w stosunku do poziomu konsumpcji w regionie. Znaczna cz%"& artyku ów spo$ywczych, takich jak mleko czy przetwory mi%sne jest sprowadzona, pomimo tego, $e region posiada dogodne warunki i odpowied-nie zasoby, aby je produkowa& na miejscu.
Na obszarze regionu zachodniopomorskiego na przestrzeni ostatnich dziewi%tnastu lat (1989–2008) zasz y istotne przekszta cenia, które w zasadniczy sposób zmieni y nie tylko struktur% rolnictwa, ale równie$ wp yn% y zasadniczo na rol% i miejsce obszarów wiejskich w gospodarce regionu. Te procesy gospodarcze mia y te$ istotny wp yw na po-jawienie si% nowych zjawisk jak: bezrobocie czy prywatne gospodarstwa wielkotowaro-we. W wyniku likwidacji Pa!stwowych Gospodarstw Rolnych (PGR), które dominowa y w strukturze gospodarki rolnej regionu, podj%tej na podstawie decyzji administracyjnej (Ustawa z dnia 19 pa(dziernika 1991 roku), w wyniku powsta ego w ten sposób maso-wego bezrobocia, parytet dochodów ludno"ci wiejskiej w stosunku do ludno"ci miejskiej zmniejszy si% o oko o 50%. Nale$y przy tym nadmieni&, $e PGR-y posiada y w momen-cie rozpocz%cia transformacji gospodarczej ponad 80% zasobów ziemi w województwie. W skali ca ego kraju problem ten nie by znacz#cy, gdy$ dotyczy jedynie 18,8% zaso-bów u$ytków rolnych, przy wyst%puj#cej jednoczesnej nadprodukcji $ywno"ci w kraju. Wed ug ówczesnych decydentów politycznych i doradców ekonomicznych zwi#zanych z kr%giem polskich libera ów przy rozpatrywaniu decyzji o kierunkach restrukturyzacji sektora rolniczego nie stanowi o to bariery rozwojowej produkcji rolnej jak i samego rol-nictwa [Malicki, Dreszczyk 2007]. ...„'aden kraj demokracji ludowej nie dokona likwi-dacji PGR przez doprowadzenie ich do bankructwa. Uczyni a to tylko Polska. Inne kraje przekszta ci y PGR w spó ki i ocali y w ten sposób nagromadzony maj#tek. Natomiast w Polsce, likwidacja PGR wy #czy a co najmniej po ow% maj#tku produkcyjnego, które-go ca o"& posiada a warto"& szacowan# na oko o 17 mld dolarów. PGR-y o uniwersalnej
produkcji, przekszta cono w gospodarstwa dzier$awne o monokulturze zbo$owej. Nie-mal wszystko, co s u$y o produkcji zwierz%cej sta o si% zb%dne (…). W 1989 roku PGR-y zatrudnia y 594,7 tys. pracowników, tj. 13 osób na 100 ha UR. Po 3-4 latach transforma-cji, gdy utworzona na podstawie ustawy z 19 pa(dziernika 1991 roku Agencja W asno"ci Rolnej Skarbu Pa!stwa przejmowa a zbankrutowane ju$ z regu y PGR-y, liczba zatrud-nionych w PGR zmala a do 192,6 tys. osób, tj. 5,9 osób na 100 ha UR. PGR-y ponios y wi%c ekonomiczn# kl%sk% zanim zosta y przej%te przez Agencj%, która zajmowa a si% ju$ tylko mas# upad o"ciow#” [Michna 2005].
Tereny wiejskie województwa zachodniopomorskiego s# zró$nicowane pod wzgl%-dem poziomu rozwoju ekonomicznego, m.in. ze wzgl%du na wyst%powanie stref przyrod-niczych i funkcjonalnych – nadmorskiej, pojeziernej, przygranicznej – gdzie wyst%puj# dogodne warunki do rozwoju pozarolniczych dziedzin gospodarki. Przewa$aj# jednak obszary recesji gospodarczej, wysokiego bezrobocia i znacznego zubo$enia ludno"ci. Poza obszarem nadmorskim (g ównie gminy: Rewal, Ko obrzeg, Mielno, Mi%dzyzdroje, )winouj"cie) i obszarem aglomeracji szczeci!skiej, tereny te na ogó charakteryzuj# si% niskim poziomem rozwoju gospodarczego, wysokim bezrobociem, stagnacj# produkcji rolnej, brakami w wyposa$eniu w infrastruktur% techniczn#, spo eczn# i us ugi. Szacuje si%, i$ oko o 40% ludno"ci na terenach wiejskich województwa $yje na granicy minimum socjalnego, a 15% na granicy ubóstwa. Produkcj% roln# prowadzi oko o 71 tysi%cy go-spodarstw rolnych (w tym 41,5 tysi%cy gogo-spodarstw indywidualnych o powierzchni po-wy$ej 1 ha). Na koniec 2004 roku sektor publiczny w ada 1,7 mln ha (75,1% powierzch-ni ogólnej), w tym 595,8 tys. ha u$ytków rolnych (53,7% ogó u u$ytków), za" sektor prywatny w ada 569,4 tys. ha (24,9% powierzchni ogólnej), w tym 514,2 ha u$ytków rolnych (46,3% ogó u u$ytków [Malicki, Dreszczyk 2007]. W strukturze w asno"cio-wej ziemi obszarów wiejskich województwa dominuj#c# rol% odgrywa w dalszym ci#gu Skarb Pa!stwa reprezentowany przez Agencj% Nieruchomo"ci Rolnych – ANR, którego udzia wynosi 71,7%. W ostatnich dziewi%tnastu latach w strukturze agrarnej regionu zasz y bardzo istotne zmiany ilo"ciowe i jako"ciowe – zwi%kszy a si% liczba gospodarstw ma ych o powierzchni 1-5 ha oraz du$ych powy$ej 50 ha. Wraz z tworzeniem si% coraz silniejszych ekonomicznie "rednich i du$ych gospodarstw rolnych o dominuj#cym po-lowym kierunku produkcji, powstaj# tak$e gospodarstwa specjalistyczne: drobiarskie, warzywnicze, ogrodnicze, szkó karskie, rybackie oraz zajmuj#ce si% przetwórstwem rol-no-spo$ywczym.
PODSUMOWANIE
Maj#c na uwadze przedstawione wy$ej dane liczbowe i charakterystyk% sytuacji eko-nomicznej i organizacyjnej w rolnictwie i na obszarach wiejskich w województwie za-chodniopomorskim oraz nakre"lone na ich tle perspektywy rozwojowe produkcji ro"lin-nej, mo$na uzna&, $e wskazuj# one racjonalne kierunki i tendencje wobec zmieniaj#cych si% uwarunkowa! i realiów w rolnictwie. W oparciu o dane renomowanych o"rodków badawczych przysz y kszta t rolnictwa regionu oraz jego mo$liwo"ci rozwoju formu uje si% poprzez nast%puj#ce przes anki strategiczne:
w okresie transformacji gospodarczej dominuj#c# si # w rolnictwie regionu sta y si% "rednie i du$e gospodarstwa wysokotowarowe i wielkotowarowe,
potencja produkcyjny rolnictwa zachodniopomorskiego nie jest w pe ni wykorzysty-wany, co stwarza mo$liwo"& intensyÞ kacji i znacznego wzrostu wyników produkcyj-nych,
sukcesywnie powi%kszany jest obszar gospodarstw licz#cych si% w produkcji towa-rowej,
warunki techniczno-organizacyjne pozwalaj# na szerokie stosowanie zdobyczy nauki i post%pu, w realizacji procesu rozwoju produkcji ro"linnej,
istniej#ce uwarunkowania produkcyjno-rolnicze umo$liwiaj# nadal wysok# produk-tywno"& rolnictwa zachodniopomorskiego,
nale$y umo$liwi& powi%kszanie przez rolników gospodarstw ma ych i "rednich o po-wierzchni od 50-300 ha
nale$y wspiera& specjalizacj% produkcji zwierz%cej i przetwórstwo –rolno spo$ywcze w ramach gospodarstw.
pojawiaj#ce si% w regionie tendencje rozwoju przetwórstwa rzepaku i $yta na biopali-wa urealniaj# potencjalne kierunki produkcji,
Z drugiej strony przy opracowywaniu dokumentów programowych w adze wszyst-kich szczebli powinny bra& pod uwag% przedstawione wy$ej zale$no"ci pomi%dzy wzro-stem i rozwojem gospodarczym na tle realizacji strategii zrównowa$onego rozwoju re-gionu zachodniopomorskiego, gdy$ jak wynika z danych liczbowych przedstawionych w drugiej cz%"ci artyku u rolnictwa i rozwój obszarów wiejskich w regionie jest bardzo nierównomierny, co uniemo$liwia skuteczne i kompleksowe wdro$enie koncepcji zrów-nowa$onego rozwoju regionu.
PI#MIENNICTWO
Malicki M., Dreszczyk E., Rolnictwo i obszary wiejskie regionu zachodniopomorskiego w "wietle zasad zrównowa$onego rozwoju., w: IdentyÞ kacja regionalnych i lokalnych uwarunkowa! zrównowa$onego rozwoju obszarów wiejskich, Zeszyty Naukowe Uni-wersytetu Szczeci!skiego nr 456/2007, Szczecin 2007.
Michna W.: Polska polityka rolna i rozwoju wsi w warunkach wdra$ania wspólnej polityki rolnej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki 'ywno"ciowej, Warszawa 2005.
Kamerschen D.R., McKenzie R.B., C Nardinelli C.: Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarno"&, Gda!sk 1991.
Ko"micki E., Wspó czesny rozwój ekonomii ekologicznej a za o$enia teoretyczne ekonomii Oska-ra Langego., W: Twórczo"& naukowa OskaOska-ra Langego i jej znaczenie w teorii ekonomii, red. naukowy G. Musia , Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamiek-kiego w Katowicach, Katowice, 2004.
Lechwar M., *ad instytucjonalny podstaw# zrównowa$onego rozwoju na poziomie lokalnym. Szko a G ówna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu, Prace Naukowe nr 38, Zrównowa$ony i trwa y rozwój wsi i rolnictwa, Warszawa, 2006. Simons J.G. Ekologia zasobów naturalnych, Warszawa 1979, s.61., Por. te$ P. Tobera: )wiadomo"&
ekologiczna i jej uwarunkowania „AURA” 1981, nr 7.
Urz#d Marsza kowski Województwa Zachodniopomorskiego, 1999, Strategia rozwoju województ-wa zachodniopomorskiego”. Projekt za o$e! i kierunków rozwoju regionalnego do roku 2015, Szczecin. 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8)
Wiktorowski K., Turystyka i ekologia w gospodarce wolnorynkowej - Ekostrategie w zarz#dzaniu Þ rm#, Akademia Rolnicza, Szczecin, 2004
Zarz#d Województwa Zachodniopomorskiego, 2006, Regionalny Program Operacyjny Województ-wa Zachodniopomorskiego 2007–2013, Szczecin.
ZARR S.A., 2005, Regionalna Strategia innowacyjno"ci województwa zachodniopomorskiego, Szczecin.
SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF RURAL AREAS IN WESTPOMERANIAN REGION
Abstract. In the article there is presented a problem of the restructuring the agriculture in the moment of passing Poland to path of the market economy. That process has been paid with the huge, ecological, social and economic cost in region. The subject of this publication is also show meaningless class up growth and economical evolution including farming process declining in region province Zachodniopomorskiego and realization idea equable evolution.
Key words: agriculture, rural areas, sustainable development, westpomeranian region, in-crease economy, development economy
