O niektórych warunkach rozwoju feodalizmu

0 N I E K T Ó R Y C H W A R U N K A C H R O Z W O J U F E O D A L I Z M U

A rtykuł niniejszy jest próbą an alizy środow iska społecznego, w któ­ rym zachodzą procesy feodalizacji. Zgodnie z tezą w ysuniętą niegdyś przez prof. H andelsm ana ‘), jest to istotnie jedyna droga do poznania ele­ m entów feodalizmu. Dotychczasowe badiamia (wskazują, że w praw dzie ustrój ten w niejako klasycznej formie w ystąpił tylko w państw ie frankońskim i we F rancji z a p an o w an ia pierw szych Kapetyngów, je­ dnak procesy feodalizacyjne spotykam y u 'bardzo w ielu narodów i to w cale nie tylko w średniow ieczu. Zestaw ienie w yników studiów n ad rozwojem feodalizm u u rozm aitych narodów może n am w znacznym stopniu odpo­ wiedzieć n a pytanie, w jaM ch w arunkach pojaw iają się i rozw ijają ele­ m enty tego niezw ykle złożonego zjaw iska społecznego. Słusznie prof. T. M anteuffel główne przejajwy feodalizacji dostrzeigia w m ediatyzacji lu­ dzi w olnych, twi pow staw aniu pojęcia własności) podzielonej i w przej­ ściu w ładzy z rąk centralnych ‘ organów p ań stw a w posiadanie papów g ru n to w y c h 8). W ynika stąd , że m ożemy mówić o przejaw ach feodalizacji już wtedy, kiedy w jakim ś społeczeństw ie w ystępują tendencje do w ytw o­ rzen ia się wyżej w ym ienionych zjawisk. Nk tym miejscu chciałbym pod­ dać analizie czynniki sprzyjające feodalizacji względnie ham ujące jej roz­ wój. Jako przykład w ybieram Szwecję, poniew aż stosunkowo przejrzysta stru k tu ra socjalna ludności tego k raju w w iekach średnich i- słabe kontakty ze św iatem zew nętrznym pozw alają przyjrzyć się dokładniej rozwojowi społeczeństw a tamtejszego.

Średniow ieczne państw o szwedzkie pow stało drogą podboju w ew nętrz­ nego dokonanego przez w ładców Upsali, gdzie znajdow ał się główny ośro­ dek kultu pogańskiego Szwecji. Królowie- Upsali przejaw iali w ielką ak ty w ­ ność w epoce wikingów (w. IX—XI). Oni też siłą, a zapew ne także przy po­ m ocy innych środków zjednoczyli z biegiem czasu poszczególne terytoria i przeforsow ali chrystianizację kraju. N a początku XI w. król Olof Skötko- nung, syn E ryka Zwycięskiego i zapew ne Sigridy, córki M ieszka I jest już w ładcą m niej więcej zjednoczonego i chrześcijańskiego narodu. N ależy za­ znaczyć, że obecne prowincje południowe i zachodnie (Skania, H alland, *) M. H a n d e l s m a n , Z m etodyki badań feodalizmu. Themis P ol­ ska, 1917.

Blekinge) w ciągu całego praw ie średniow iecza n ależały do Danii, a Norr- land był bardzo słabo skolonizow any.

Od czasów Olofa upłynęło więcej niż stulecie i to stosunkowo mało znane w dziejach Szwecji, zanim nastąpi] okres, w którym społeczeństwo tam tejsze w ystępuje w w yraźniejszych k o nturach ®). Jego stru k tu ra przed­ staw ia się w ogólnych zarysach następująco. N ajniższą w arstw ę stanow ią niew olnicy (trälar). W ielu z nich pochodzi od jeńców, sprow adzonych do k raju z zagranicy w okresie w ypraw w ik in g ' y. In n i u tracili wolność z ty ­ tułu niespłaconych długów lub popełnienia przestępstw . W arstw a ta, po­ czątkowo dosyć liczna, zan ik a w ciągu XII i X III w. drogą w yzw alania i zostaje w chłonięta przez ludność wolną. W Szwecji nie dostrzegam y ża­ dnej k lasy pośredniej odpowiadającej francuskim colliberti.

W łaściw ą m asę ludności stanow ili w olni chłopi — posiadacze ziemi lub dzierżaw cy. Z m asy w olnych w y łan ia się grupa zam ożnych posiadaczy ziem skich, których m ajątki w zrosły często jeszcze w okresie wikingów, dzię­ ki łupom zdobytym w w y p ra w a c h 4). O rganizacja rodow a obejm ująca nie­ gdyś w szystkich w olnych -zachowuje znaczenie tylko wśród m ożnych. Go się tyczy zw ykłych w olnych chłopów, to tu taj podstaw ow ą kom órką so- cjalno-polityezną jest w ieś, osada, by. Już w XII i XIII w. nie m a tam ża­ dnych śladów w łasności wspólnej poza praw em do pastw isk i lasów. W XIII wieku i w n astępnych stuleciach ustrój społeczny Szwecji zachow uje w y­ bitnie archaiczny charakter. U trzym uje się stary podział tery to rialn y na dzielnice, landskap, stanow iące niegdyś oddzielne jednostki państw ow e. K ażda <z nich dzieli się z kolei n a „ M rad“ lub „hundare“ czyli setki, które spotykam y w całym świecie germ ańskim . Co pewien czas ludność prow in­ cji gromadzi się n a tzw. „landsting’u“ Kompetencje tych zgrom adzeń były początkowo bardzo szerokie. Tu składano przysięgę nowem u królowi, w y­ rażan o zgodę n a podatki nadzw yczajne względnie odm aw iano ich opłaty. Zasadniczym zadaniem tego „ting’u“. zw łaszcza w epoce historycznej było spraw ow anie jurysdykcji. K ażda prow incja posiadała w łasne praw o zw y­ czajowe, landskapslag, i stanow iła oddzielny obszar praw ny, lagsaga5). Przypom inanie zeb ran y m n a ting’u treści przepisów praw a, form ułow anie now ych norm i w ydaw anie w yroków należało do „lagman’a“, który odpra­ w iał sądy w raz z asesoram i. Urząd lagm ana, początkowo obieralny, prze­ szedł w ręce m ożnych rodzin i stal się dziedziczny. Od lagm ana w ym agano dużej znajom ości praw a.

Również k ażda setka odbyw ała swoje zgrom adzenia, hiiradsting, któ­ rej prezydow ał häradshövding starosta. I tu rów nież n a plan pierw szy w y­ suw ały się spraw y sądowe aczkolwiek w węższym zakresie. Wieś, by, po­ nosiła do połowy w. XÏII zbiorową odpowiedzialność podatkow ą wobec p a ń s tw a 0). W sz y sc y 'w o ln i byli zobow iązani do służby wojennej n a lądzie

! ) T u n b e r g S. Sveriges historia till vara dagar. Äldre m edeltiden; Stockholm 1926. Jest to praca podstawowa, którą pod w ielom a w zględam i będę się kierow ał w niniejszym szkicu.

4) Fakt ten podkreślają zarówno historycy szwedzcy jak E. Arup dla D a­ n ii w swej „Danmarks Historie“ Kopenhaga 1925— 32 i O. Johnsen dla Nor­ w egii; tegoż „Norges Bönder“, Oslo 1919 i „Norwegische W irtschaftsgeschich­ te“, Jena-1939.

‘) T u n b e r g S., ibidem.

8) L ö n n r o t h E., Statsm akt och statsfinansen i det m edeltida Sverige; Göteborg, 1940.

i n a morzu, (ledung), przy czym w X III w. wobec zakończenia okresu w iel­ kich wypraw: m orskich „ledung“ sta ł się zw ykłym podatkiem opłacanym w naturze i pieniądzach ’).

Szw ecja w ieku X II і X III b y ła m onarchią elekcyjną. W akcie obioru króla b rali udział delegaci całej wolnej ludności. W ybór p adał praw ie za­ wsze n a jednego z synów zm arłego w ładcy. Król, konung, był przede w szystkim wodzem podczas wojny i stał n a straży pokoju w ew nętrznego 8). O taczał się drużyną, hird, spośród której w ybierał sw ych urzędników. Członkowie drużyny i najzam ożniejsi chłopi przekształcą się z biegiem czasu w arystokrację.

Zastępcą k róla był jarl, zapew ne początkowo dowódca w ypraw m or­ skich. Już n a przełomie w. XII і XIII znaczenie ja rla m ożna porów nać z potęgą frankońskich majordomów. Jarlow ie to wówczas wielcy w łaściciele ziem scy, którzy w oparciu o swój ród i w łasn ą drużynę osiągają stanowisko dom inujące, korzystając z ciągłych -w alk o tron.

Król jeszaze w pierwszej połowie X III w. żyje głównie ze sw ych dość rozległych dóbr, które zresztą n a rów ni z m ajątkam i zam ożniejszych ludzi i kościoła były rozdrobnione i le ż a ły , często w szachow nicy z gruntam i drobnych rolników. Dochody z ceł i k ar z a specjalne przestępstw a, za­ strzeżone przez k róla (salcöre), stanow iły ta k słabe źródłb dochodów, że król w raz z dworem m usiał stale przenosić się z m iejsca n a miejsce, utrzym ując sw,ój dwór z zasobów sw ych m a ją tk ó w e). Dobrami zarządzali często jego niew olnicy, brytar. odpowiednik zach-europejskich ministerielles. W olnych zarządców tych dóbr, którym przypadało również zbieranie podatków ko­ ronnych nazyw ano sysslomän, później länsmän. Zapew ne przydzielano im użytkow anie części majątkowi korony jako wynagrodzenie. Prym ityw nej stru k ­ turze socjalnej i politycznej odpow iadał bardizo pierw otny system gospodarczy. Ludność, bardzo n ie lic z n a 10), ż y ła w niew ielkich osadach, oddzielonych wielkim i lasam i. Główny środek utrzy m an ia, to zacofane rolnictwo. Zie­ mię upraw iano przew ażnie system em jednego pola, gospodarka ugorowa i trójpolów ka by ły bardzo słabo rozpow szechnione. Postęp techniczny h a ­ m ow ała daleko posunięta szachow nica pól i zm iany w tej dziedzinie n astę­ pow ały ogromnie powoli. Stosunkowo rozpow szechniona b y ła hodow la by­ dła i rybołóstwo, w drugiej połowie X III w. w zw iązku z kolonizacją nie­ m iecką rozw ija się górnictwo m iedziane i żelazne w prow incjach środko­ wych. I tu jednak stosow ano metody wyjątkowo prym ityw ne u ). M iasta, do których w X III w. n ap ły w a sporo Niemców, grupqwiały najw yżej 3% ludności, zresztą i w ich obrębie rolnictw o i hodow la b y d ła były szeroko rozpowszechnione. Pow ażną potęgę socjalną stanow ił kościół z arcybisku­ pem Upsali na czele. Kościół posiadał rozległe dobra i licznych dzierżaw ­ ców i już w XII w. sięgał po im m unitet skarbow y, który powoli uzyskał. O stateczna stabilizacja stosunków kościelnych datuje się dopiero od

wiel-’ ) tamże. B yła to instytucja w ystępująca rów nież w Danii i N orwegii w yw odząca się z epoki w ikingów lub z jeszcze dawniejszych czasów.

8) T u n b e r g, ibid. 9) L ö n n r o t h , ibid.

10) L ö n n r o t h , op. cit. kw estionuje dane Monteliusa, który na pod­ staw ie rejestrów świętopietrza obliczał ludność Szw ecji w łaściw ej w 1320— 22 na 384.000. Jednak i w poł. XVI w . ludność nie przekroczyła cyfry 531.000, a m ax. 750.000; Heckscher, Sveriges Ekonomiska Historia; Sthlm. 1935— 36.

kiego synodu w Skenninge w 1248 г., odbytego z udziałem legata pa­ pieskiego 12).

F aktem szczególnie w ażnym dla n a s jest to, że w owym czasie trzon i gros ludności k raju stanow ili w olni chłopi, posiadacze w łasnej ziemi, któ­ r a obejm ow ała napew no zn acznie więcej niż 50% terenów w ykorzysta­ nych, reszta ziemi b y ła zapew ne mniej więcej rów nom iernie rozdzielona m iędzy króla, kośeilół i tw orzącą się św iecką w a rstw ę 'w y ż sz ą 13). Tak więc Szwecja przypom ina w XIII w. społeczeństwo germ ańskie bezpośrednio po wędrówce ludów. Jest to w znacznym stopniu w ynik faktu, że od zakoń­ czenia epoki w ikingów (początek XI w.) do II poł. X III w. Szw ecja była pod względem gospodarczym nieom al całkiem izolow ana od w iększych ośrodków życia ekonomicznego, a zapew ne i w czasie w ypraw n a Ruś nie osiągnęła takich w spaniałych wyników , jak to niektórzy historycy szwedzcy chcieliby dowieść 14).

W połowie X III w. w ład za królew ska, pozbawiona· silnych podstaw finansow ych, osłabiona w alkam i o tron, załam uje się ostatecznie. Birger Jarl, niekoronow any w ład ca kraju, zdobyw a koronę dla swego syna.

Birger Ja rl i jego potomkowie nie zdołali· złam ać zasady obieralności króla, chociaż usiłow ali ją osłabić drogą forsow ania elekcji następcy jeszcze z a życia panującego. W dodatku trw ały n ad al w alki o tro n lwi rodzinie królew ­ skiej, tym groźniejsze, że szerzył się wówczas w Szwecji system ap an aży dla młodszych braci króla, a okresy m ałoletności w ładców pow tarzały- się bardzo często. Za to 'królowię likw idują urząd jarla. Odtąd w ystępują w Szwecji in n i potężni dostojnicy piastujący już godności ty p u zach.-europejskiego: kanclerz, drost (Truchses, dapifer) i m arsk (m arszałek)

Zgadzam się zupełnie z L önnroth’em, który tw ierdzi że w II połowie X III w ieku Szw ecja zaczyna się szybciej rozw ijać i że w idać pew ne zjaw i­ ska społeczne analogiczne do przem ian typow ych dla zachodu i5). Uważam jednak, że L önnroth znacznie przesadził znaczenie kolonizacji hanzeatyc- kiej w Szwecji, tw ierdząc, że dzięki tem u kraj został w ciągnięty do gospo­ d arki m iędzynarodow ej1'1).. Próbow ałem już niegdyś dowieść dla XV wi. a to samo bardzo mocno podkreśla H eckscher d la XVI stulecia, że w tych czasach w Szwecji gospodarka n a tu ra ln a i sam ow ystarczalna m a rolę do­ m in u ją c ą 17). Cóż dopiero mówić o w. X III. N atom iast nie ulega w ątpliw o­ ści, że ogólny postęp sztuki w ojennej i częste zatarg i z D anią, Norwegią i R usią zm usiły królów szwedzkich do zasadniczych reform , ale w łaśnie w ram ach gospodarki n aturalnej. Zbiegło się to z dążeniam i em ancypacyj­ nym i kościoła i panów szwedzkich, którzy już w ów czas skupili się w ra ­ dzie państw a, Rikets rad, korporacji złożonej z k ilk u n astu najw ybitniejszych przedstaw icieli potężnych rodów. Zespół ten n a b ra ł n a znaczeniu w burzli­ wym okresie w alk o tron. W ynikiem kom prom isu m iędzy królem ,

kościo-1!) T u n b e r g , op. cit.

18 ) Obliczył to dla II poł. XVI w . Forsell, Sveriges inre historia Iran Gustav I, Sthlm 1869— 75. Heckscher, op. cit. aprobuje t e w yniki. Jest rzeczą pewną, że w e w czesnym szwedzkim średniowieczu zarówno tereny chłopskie jak i koronne m usiały być znacznie rozleglej sze.

“ ) N e r m a n B., Sveriges första storhedstid. Sthlm 1942 i Bolin S., Muhammed, K arl den Store och Rurik, Scandia 1939.

10) L ö n n r o t h , op. cit. 1β) ibidem .

lem i pan am i był im m unitet skarbow y przy zn an y ostatecznie 'klerowi przez M agnusa Ladu las w 1276 i 1277 oraz słaiwtna A lsnö-stadga (ustaw a z Alsnö) z m aja 12 7 9 1?). T a ostatnia p rzy zn aw ała im m unitet skarbow y, fraise, w szystkim osobofn, które zobow iążą się do służby wojskowej w peł­ nym uzbrojeniu rycerskim i n a koniu (rusttjänst). Drugi w ażny fakt to w prow adzenie do Szwecji najpew niej w II połowie XIII w ieku adm inistracji grodowo-terytorialnej. Królowie w znoszą wiele zamków, które pow stając w szeregu prowincji, głównie n a pograniczu i w w ażniejszych ośrodkach życia gospodarczego (Sztokholm, okręgi górnicze), stają się centram i obron­ nym i, ośrodkam i adm inistracji dóbr królew skich i poboru podatków od lud­ ności. U rzędujący w zam kach wójtowie lub länsmaiŕi· utrzym ują zam ek i załogę z d an in (główtnie w n aturze) ludności chłopskiej nie posiadającej im m unitetu i zmuszonej obecnie również do robocizn n a rzecz grodów le). Lönnroth słusznie uw aża, że cały ten wielki przew rót odbył się kosztem ludności chłopskiej, której ciężary n a rzecz p ań stw a pokaźnie wzrosły, a znaczenie społeczne upadło w zw iązku z pojawieniem się ciężkozbrojnego rycerstw a. S korzystała n ato m iast korona, uzyskaw szy w iększą siłę m ili­ ta rn ą, a zarazem mogąc za pośrednictw em wójtów w yw ierać ściślejszą k o n ­ trolę n ad ludnością. W zrasta rów nież znaczenie rycerstw a, reprezentującego obecnie dużą potęgę wojskową. Ponadto w łaśnie rycerstw o korzysta z orga­ nizacji grodowej, z tej w arstw y bowiem zw łaszcza spośród najm ożniejszych król rekrutuje wójtów. Znow u jednak L önnroth posuw a eiz zbyt daleko tw ierdząc, że w ynikiem tych procesów był szybki w zrost ziem i rycerskiej ko­ sztem chłopów, którzy przekazując rzekomo masowo swoją w łasność ryce­ rzom, by u niknąć podatków., staw ali się d zie rż a w ca m i10). Otóż nic nie w ska­ zuje n a to, by rzeczyw iście zjawisko to przybrało w iększe rozm iary. Ogrom­ n a większość chłopów pozostała przy swej własności. Jeszcze bardziej ch a­ rak tery sty czn y jest fakt, że w ciągu całego średniow iecza granica m iędzy zam ożniejszym i chłopam i a drobnym i średnim rycerstw em nigdy się w Szwecji nie ustaliła. O dbyw ał się n ieu stan n y odpływ i przypływ w obu k ie ru n k a c h 20). W yodrębniły się tylko nieliczne rody możnowładcze. Czemu to należy przypisać? Sądzę, że przede w szystkim tem u, że Szwecja nie prze­ ży ła w tedy podobnego chaosu jak F rancja w IX і X w. i chłopi nie byli zm uszeni do zrzeczenia się ziem i i wolności za cenę opieki m ożnych. To w łaśnie przyczyniło się rów nież do u trz y m a n ia starego system u sam orządu sądowego, który zapew niał słabszym jednostkom ochronę grupy, do której należeli. Musiało to oddziaływ ać dodatnio n a sytuację drobnego rycerstw a, chłopów posiadających ziem ię a naw et dzierżawców. Z resztą słabe zalud­ nienie i brak siły roboczej zm uszał rycerstw o w tych w aru n k ach do dobrego tra k to w an ia dzierżawców.

N ależy jednak podkreślić, że w prow adzenie im m unitetu skarbowego i organizacji grodow o-terytorialnej przyśpieszyło rozwój zróżniczkow ania społecznego (przejęcie herbów i zwyczajów rycerskich), a zarazem wzmogło

18) L ö n n r o t h , op. cit.

ls) L ö n n r o t h , op. cit. Mam wrażenie, że autor trochę bezkrytycznie przeniósł na Szw ecję sytuację stwierdzoną w Danii w X III i X IV w . Tam, rze­ czyw iście w w yniku w ielkich podatków podczas w ojen W aldemarów i ich następców , chłopi oddali ziem ię panom, stali się dzierżawcami i zaczęli tra­ cić p ew ne elem enty sw ej w olności. Arup, op. cit.

U raczenie m ożnych. Oni to bowiem otrzym ali pod zarz ą d zam ki i podległe im terytoria n a praw ie len n a służebnego. N iższa form a tego len n a to tzw. lenno obrachunkow e (räkenskapslän), w w ypadku którego w ójt był zobo­ w iązany przedkładać królowi rach u n k i ze sw ych dochodów i w ydatków i przekazyw ać ew entualne nadw yżki. W yższa form a, rozw ijająca się w m iarę osłabienia w ładzy centralnej, to w łaściw e lenno służebne (tjän- stelän). L ennik taki, slottshövitsm ann — staro sta grodowy lub w ójt zam ­ kowy) był zobow iązany jedynie do obrony i u trzy m y w an ia zam ku oraz do w ystąpienia w raz z załogą w razie wojny, w szelkie nadw yżki n ależały do niego. W obu w ypadkach drobniejsi zarządcy dóbr królew skich podlegali wójtom za m k o w y m 21). Terytorium podległe zam kow i było niekiedy bardzo rozległe. Instytucje tego rodzaju doprow adziły w w ielu krajach do un ieza­ leżnienia-się lenników korony, m ediatyzacji podległej im ludności i w ytw o­ rzen ia się państew ek feodalnych. N astępow ało to w okresie załam an ia się w ładzy centralnej. W Szwecji w XIII i XIV wieku znaczenie panującego również spadło do m inim um w w yniku ciągłych w alk o tron i częstych okresów m ałoletności m onarchów . W spom niana już w yżej ra d a państw a opanow ała lenna zamkowe, a jednak nie zdołała uczynić ich dziedzicznym i i podporządkować sobie ludności. Proces feodalizacji nie rozw inął się mimo pozornie sprzyjających w arunków . Sądzę, że należy to przypisać przede W szystkim dwum czynnikom , o których już wyżej w spom niałem , a więc względnej zamożności chłopów i drobnego ry c e rs tw a 2*) oraz prow incjonal­ nem u sam orządow i sądowem u, solidnie opartem u o p raw a zwyczajowe, któ­ re już w ХШ w', zaczęto spisywać. W Szwecji nie król a lud był źródłem praw a. Być może, że należy tu tak że w ziąć pod uwagę okoliczność, że ry ­ cerstwo szwedzkie było wyjątkowo nieliczne w porów naniu z m asą łudu i że ta o statn ia nigdy nie została całkowicie odsunięta od służby wojskowej, m iała więc świadomość swej siły. W każdym razie w szystkie te okoliczności i wiele innych uniem ożliw iały panom zorganizow anie w Szwecji system u dom anialnego i sądow nictw a patrym onialnego. Panow ie nie mogli więc zm usić chłopów do zw iększenia świadczeń. Podsitaiwy finansow e arysto­ kracji szwedzkiej w XIV w. były słabe Si). W zw iązku z tym arystokracja szw edzka mimo sprzyjających w arunków nie m iała sił do w ykorzystania pom yślnej koniu n k tu ry politycznej. S ytuacja ta nie uległa zm ianie w ciągu w. XIV w okresie dalszego osłabienia w ładzy królewskiej, kiedy w ytw orzył się w Szwecji lub został przeniesiony z Niemiec now y typ len n a tzw. lenno zastaw ne, pantlän. Było to już w łaściw ie lenno tylko z pozoru. Królowie, zw łaszcza Magnus III, stale w b raku środków do prow adzenia w ielkiej poli­ tyki zaczepnej i obronnej, zastaw iają m ożnym panom i kościołowi dobra koronne i le n n a zam kow e a naw et dan in y z pew nych okręgów. Poniew aż królowie nie mieli możności w ykupyw ania zastaw ów , więc przechodziły one n a stałe lub n a długi okres czasu w posiadanie rodzin arystokratycznych. Z naczne obszary w ypadły w ten sposób spod bezpośredniej w ładzy mo­ narchów,, zaś fortuny m ożnow ładców znacznie wzrosły. N ajpotężniejszy pan szwedzki w drugiej połowie XIV w., Bo Jonsson, w ładał w ciągu szeregu

S1) T u n b e r g , op. cit.

**) H e c k s c h e r , op. cit. określa słusznie stopę życiową tej ludności w XVI w. jako „barbarzyński dobrobyt“. Można to odnieść i do poprzednich stuleci.

lat ca łą F in lan d ią i znacznym i obszaram i Szwecji w łaściwej oraz zapisał to wszystko w testam encie sw ym potomkom S4). In n i panow ie rów nież sku­ pili w sw ym ręku liczne majątki.· Ale nie zdołali w ytw orzyć sam odzielnych państw , chociaż w w ypadku Bo Jonssotia nie wiele już brakow ało, an i nie podporządkowali sobie całkow icie ludności chłopskiej i nie zepchnęli jej do roli poddanych. C harakterystyczne, że gdy po detronizacji M agnusa III, co było dziełem arystokracji, król A lbrecht M eldem burski (1363— 88) i tow a­ rzyszący m u niem ieccy rycerze, którym oddał bardzo znaczne obszary jako le n n a służbowe i zastaw ne, usiłow ali rządzić chłopam i według zw yczajów panujących w Niemczech, to n atrafili n a zdecydow any opór. Próba n a rz u ­ cenia poddaństw a i innych elem entów feodalistycznych zaw iodła n a całej linii. G runt nie był do tego przygotow any. W ytw orzyła się zupełnie od­ m ien n a sytuacja niż w Anglii po podboju norm andzkim 1066 roku i to nie tylko dlatego, że A lbrecht m usiał liczyć się z rycerstw em szwedzkim. To ostatnie przechodząc w latach 70-tych do opozycji miało za sobą opinię ca­ łej ludności, dla której system feodalny był czym ś zupełnie obcym, n arzu ­ conym i sprzecznym ze starym i praw am i krajow ym i, które głęboko przeni­ knęły do św iadom ości narodu. Tym czasem w Anglii już przed W ilhelm em Zdobywcą istniało wiele elem entów feodalizmu.

Mimo bardzo daleko posuniętego rozkładu w ładzy królewskiej pano­ wie szwedzcy, chcąc w X IV i X V w. przeprow adzić zm iany ага· tronie, z re­ guły m usieli odwoływać się. do pomocy obcej. W r. 1363 w ezw ali A lbrechta Meklembursldego, ten zaś sprow adził z sobą licznych rycerzy niem ieckich i oddał im znaczne obszary jako lenna. Kiedy panow anie jego okazało się sprzeczne z interesam i arystokracji, t a ostatnia znow u m u siała zwrócić się z prośbą o pomoc tym razem do M ałgorzaty Duńskiej, mimo że A lbrecht był bardzo słaby. Słusznie stw ierdzono, że panowie szwedzcy posiadali już w tedy liczne dobra po drugiej stronie granicy w Skanii i Norwegii i dlatego sprzyjali unii. N ależy jednak podkreślić fakt, że now a w ładczyni po opano­ w aniu k raju zdołała przeprow adzić posunięcia w ybitnie osłabiające z n a ­ czenie panów świeckich i kościoła oraz pozbawić ich większości m ajątków , które zagarnęli po detronizacji M agnusa I I I S5)· Św iadczy to o słabości pa­ nów szwedzkich. I rzeczywiście w ciągu całego okresu rządów M ałgorzaty i E ry k a Pomorskiego (1388— 143,4) arystokracja sziwedzka nie przejaw ia aktyw ności politycznej i w ystępuje n a widownię dopiero w tedy, gdy zn alazła możność w ykorzystania ruchów chłopskich w Szwecji i klęsk E ryka w w al­ ce z H anzą i książętam i H olsztynu. L önnroth przypisuje tę słabość arysto­ kracji szwedzkiej spadkow i dochodów z jej gruntów w XIV і XV w .; usiłuje to w ykazać przy pomocy bardzo zresztą zagm atw anego dowodzenia 30).

Jest faktem niespornym , że n aw e t w okresie m eklem burskim , kiedy w ład za ce n tra ln a nieom al zupełnie, u p ad ła i wiele ziemi koronnej i chłop­ skiej przeszło w ręce panów i kościoła, czynniki te nie zdołały zm usić dzier­ żawców do opłaty w iększych czynszów i do robocizn. Nie zdołali również “ ) E n g s t r ö m S., B o J o n s s o n, Uppsala 1935 W okresie m ało- letności spadkobierców posiadłościam i zmarłego m iała zarządzać grüpa m oż- nowładców. Problem ten spowodow ał ciężki kryzys polityczny w Szwecji.

!1) C a r l s s o n E., Senare m edeltiden., L ö n n r o t h , op. cit. Cho­ dzi tu o redukcję dóbr szlachty i kościoła zadecydowanej na zjeździe w N y- köping w 1936 r.

panowie szwedzcy skłonić M ałgorzatej i E ryka do przek azy w an ia lenn zam ­ kow ych m ożnow ładcom m iejscow ym ; zarów no królow a jak jej następca osadzają w grodach D uńczyków i Niemców, n a których w ierność mogli b a r­ dziej liczyć 27). Szwecii groził los Norwegii, spychanej powoli do roli kolonii duńskiej korony i szlachty.

Król Eryk, prow adzący nieu stan n e wojny zaborcze w interesie D anii, narzucił Szwecji nowe obciążenia podatkowe, jego wójtowie egzekwowali je nie w n atu ra lia c h a w monecie, co dla chłopów było wysoce niedogodne. Wójtowie znacznie podw yższyli w ym iar robocizn n a rzecz grodów wbrew praw u regulującem u ściśle tę k w e s tię 28). W 1434- r. w ybucha wielkie po­ w stanie ludowe pod przew odnictw em Engelbreckta i górników dalekairlij- skich silnie zorganizow anych, licznych, dosyć zam ożnych a przy tym zw ią­ zanych z chłopstwem.

Pow stanie Engelbreckta przeciw u nii (1434-— 86) to m om ent przełomo­ w y w dziejach Szwecji. M asy ludowe, stanow iące dotąd jak gdyby bierną s iłę 29), u ak ty w n iają się i stają się czynnikiem politycznym pierwszorzędnej wagi. Dla arystokracji szwedzkiej zarysow ują się nowe możliwości reali- zach sw ych dążeń, wymaigało to jednak opanow ania i odpowiedniego pokie­ row ania akcją chłopów. W Szwecji w y tw arzają się zarysy dwóch progra­ mów politycznych. Chłopi z D alekarlijczykam i n a czele dążą do zerw ania unii z D anią i do przyw rócenia m onarchii narodowej, któraby ich obroniła przed wrogam i zew nętrznym i i przed uciskiem społecznym , stojąc n a grun­ cie starych praw krajow ych. R uch Engelbreckta form ułuje żądanie n a ­ w rotu do stosunków z epoki „dobrego k róla św. E r y k a '30). W póź­ niejszych latach ten raczej niejasno zarysow any program nie ulega zm ianie. Tak jak w innych krajach Europy średniowiecznej szwedzkie ruchy chłop­ skie m ają konserw atyw ny charakter, w w ielu w ypadkach jest to jednak ra ­ czej zew nętrzny pokost, pod którym ukryw ają się zupełnie nowe postulaty. Rycerstwo a zw łaszcza wielcy panow ie świeccy i duchow ni, nie byli prze­ ciw nikam i unii, większość z nich chętnie by ją u trzy m ała ze względu n a swe dobra w D anii i 'N orw egii31), w dodatku chroniczna nieobecność w ład­ ców zjednoczonych państw północnych w Szwecji otw ierała szeroki« możli­ wości dla arystokracji skupionej w radzie państw a. Jednakże panow ie do­ m agają się stanow czo monopolu n a len n a zam kowe — teoretycznie dla obyw ateli Szwecji, faktycznie dla siebie.

Taki sta n rzeczy z p unktu w idzenia arystokracji szwedzkiej nieledwie idealny osiągnęła szlachta za panow ania k róla K rzysztoła (1441— 48). Jego kodeks praw był w ybitnie korzystny dla oligarchii m agnackiej i zapew niał jej szereg korzyści zarów no kosztem króla jak ludności chłopskiej ®2).

” ) K u m l i e n K. Med S ven sk arn a_och Engelbreckt, Sthlm 1935 i te­ goż autora: Karl Knutssons politiska verksam het 1434— 1448; Sthlm 1933, ostatn io E. Carlsson u siłu je przedstawić politykę Małgorzatej w innym

św ietle.

28) K u m l i e n , op. cit.

2S) Już w 1359 r. Magnus III m yślał o zw ołaniu powszechnego sejmu, b y w w alce z m ożnowładztw em oprzeć się na innych stanach — Tunberg, D en svenska Riksdagens uppkomst och utveckling, Sthlm 1931.

30) K u m l i e n , op. cit.

81 ) Ten fakt podkreślają w szyscy historycy skandynawscy począwszy od Ersleva.

82) C a r l s s o n G., op. cit. autor interpretuje prawo Krzysztofa zgo­ dnie z w łaściw ą sobie tendencją do rehabilitowania królów unii.

A rystokracja paraliżuje pflółby przyw rócenia silnej m onarchii n a ro ­ dowej przeprow adzone przez K arola K nutssona (1448—70), przeciw staw ia­ jąc się jednocześnie centralistycznym tendencjom drugiego k an d y d ata do korony K rystiana I, k róla D anii i N orw egii8!). W połowie XV w. Szw ecja jest w łaściw ie federacją, której poszczególne człony, le n n a zam kowe z okrę­ gam i podlegają m ożnym panom świeckim i duchow nym , zw iązanym intere­ sam i rodowymi lub zacięcie się wzajem nie zw alczającym . W ładza cen traln a nie istnieje. Rodziny Axelsson’ów, O xenstiern’ów, S ture’ów itd. to w łaściw i w ładcy kraju. Zgadzam się z L önnroth’em n a jego pogląd, że jeżeli w tedy nie doszło do ostatecznego rozkładu pańehwia, to tylko dlatego, że stałe niebezpieczeństwo ze strony D anii skłaniało panów -szwedzkich do wspiółdziiaJama. Jed­ nakże i w tym okresie swej pozornej w szechw ładzy arystokracja m usiała się 'nieustannie liczyć z m asam i ludowymi. Rozbudzeni przez Engelbreckta, którego pam ięć czczoino jaik świętego S4), chłopi uświiiadomili sobie w pełni swoją potęgę Panom szwedzkim znow u nie sitarczyło· sił do pod­ porządkow ania sobie ludu. W praw dzie w w yniku zupełnej k atastrofy w ła ­ dzy m onarszej w zra sta potęga możnowładców, ale jednocześnie daw ne zgrom adzenia ludowe, tingi, odzyskują duże znaczenie polityczne. Lud gro­ m adzący się n a tingach i naw et n a jarm arkach to wówczas w ielka siła po­ lityczna. W ty m okresie coraz (wyraźniej zarysow uje się sejm, riksdag, z udziałem delegatów w szystkich s ta n ó w S5). Czynniki pragnące rządzić m uszą mieć wówczas za sobą lud. Wielkiego znaczen ia nabiera propaganda. W latach 1471— 1520 rządzą Szwecją naczelnicy p ań stw a: Sten Stume, a potem S vante Sture i jego syn Sten tzw. „M łodszy“ . Są to potężni m agna­ ci, którzy wraz ze sw ym i krew niakam i skupili w iększą część lenn zam ko­ w ych, w spółdziałali ściśle z ludem wiejskim zw łaszcza z D alekarlijczyka- mi a także ze szwedzkim i m ieszczanam i sztokholm skim i. S ture’owie byli oczywiście zdecydow anym i przeciw nikam i u nii wtbrew opinii ogromnej większości innych panów z arcybiskupam i Upsali n a czele. Ci, zazdroszcząc S ture’om w ładzy n ad zam kam i ia tym sam ym n ad krajem , reprezentują nadal um iarkow any program unionistyczny n azw an y przez C arlssona kon­ stytucyjnym 8δ). W ty-m okresie autonom ia ludow a w poszczególnych pro­ w incjach osiąga szczyt rozwoju. Pozycja socjalna chłopów jest bardzo silna mimo, że zapew ne liczba dzierżaw ców w zrasta w stosunku do posiadaczy ziemi zubożałych n a skutek wojen i w zrostu danin. K rótkotrw ałe zw ycię­ stwo K rystiana II i jego rządy w Szwecji w 1520/21 pogorszyły sytuację do­ stojników świeckich i duchow nych, z których bardzo w ielu zginęło w sław ­ nej rzezi sztokholmskiej. Król usiłow ał jednocześnie rozbroić chłopów i znieść ich sa m o rz ą d S7)·

W ybucha powstanie. G ustaw W aza (Vasa) w oparciu o chłopów, zno­ wu głównie Dalekarlijczyków , w ypiera D uńczyków i w 1523 r. zostaje o brany królem. Początkowo lud w idział w now ym w ładcy k o n ty n u ato ra polityki S ture’ów. Jednakże G ustaw I, chcąc zreorganizować państw o, m u­

“3) K r a f t S., Senare medeltiden II, Sthlm. 1944. 84) К u m l i e n , op. cit.

,5) Nie wnikam tu w ożywioną ale dosyć bezpłodną dyskusję o po­ czątkach szwedzkiego parlamentaryzmu.

i8) G. C a r i s s o n , op. cit.

" ) H i l d e b r a n d E., Gustav Vasa-Sveriges historia till vara dagar. IV cz.; Arup, op. cit. Sthlm. 1920.

sia ł siłą, rzeczy ograniczyć sam orząd ludow y w prow incjach i napotkał przy tym n a zdecydow any upór, który trzeb a było łam ać siłą i podstępem 88). R eform acja i konfiskata m ajątków kościelnych, których olbrzym ia w ięk­ szość przeszła n a w łasność k o ro n y 39), wzm ogła w bardzo .wysokim stopniu siłę w ładzy centralnej. Król w ykorzystał sprytnie przeciw ieństw a m iędzy szlachtą, m ieszczanam i i chłopam i oraz pomiędzy rozm aitym i prow incjam i. Dzięki uzyskanym zasobom i osłabieniu m ożnow ładztw a G ustaw zdołał nie tylko narzucić JniJności silną w ładzę, ale naw et przeforsować dziedzicz­ ność tronu. Ł am iąc sam orząd prow incjonalny i przyw ileje stanow e, zm usił dzierżaw ców szlacheckich do opłaty now ych danin, tzw. podatków nadzw y­ czajnych (ex trask atter). C harakterystyczne dla ówczesnej sytuacji jest pro­ paganda u p raw ian a przez króla, który stale m usiał przekonyw ać chłopów, że rządzenie krajem należy do niego a nie do nich 40). G-ustaw ograniczył rów ­ nież w ładzę wójtów królew skich; pełnili oni teraz swój urząd n a w a ru n ­ kach len n a obrachunkowego a nie czysto służebnego. Bardzo w ażny jest fakt, że król zaczął uw ażać chłopską ziemię za w łasność państw a. B yła to nowość iw szwedzkich stosunkach. Rozw inęły się również kom petencje króla w zakresie praw odaw stw a. Szw ecja o trzym ała ustrój centralistyczny.

W arto jeszcze w spom nieć o pew nych ciekaw ych zjaw iskach socjalnych w okresie m ocarstw ow ym Szwecji (1600— 1720). Ówcześni królowie, poczy­ nając od G ustaw a Adolfa, odczuw ali chroniczny b rak środków n a prow a­ dzenie wielkiej, polityki europejskiej. W zam ian więc z a pożyczki lub w yko­ n yw anie funkcji państw ow ych przekazyw ali dobra koronne lub podatki z pew ­ nych obszarów rodzinom arystokratycznym lub obcym finansistom , któ­ rzy tą drogą powiększyli szeregi szlachty szw ed zk iej41). Możni panowie zaczy n ają skupiać obszary i uzależniać od siebie chłopów i drobniejszą szlach ­ tę. W praw dzie ziemię upraw ia się głównie przy pomocy chłopów-dzierżawców, ale pojaw iają się folwarki, igdzie stosuje się rów nież pracę pańszczyźnianą obok najem nej. M ożnowładcy stają się potęgą polityczną. W ładza cen traln a znalaizia jednak dosyć 'siły, by w oparciu o sejm ową reprezentację chłopów i m ieszczan zlikw idow ać te niebepieczne zjalwiska socjalne. W dirugiej połowie XVIII w. Karol XI przeprow adza sła w n ą redukcję dóbr szlacheckich, która nie rujnując zresztą szlachty ekonomicznie pozbaw iła ją w ładzy politycznej,' a chłopów u rato w ała przed uzależnieniem od właścicieli gruntu 4!).

W ydaje mi się, że ten pobieżny zary s rozwoju społecznego narodu ■szwedzkiego pozw ala jednak n a wyciągnięcie pew nych wniosków ogólnych dotyczących procesu feodalizacji. Tak więc gospodarka n a tu ra ln a i zacofa­ nie k raju zmusiło królów Szwecji w X III i XIV w. do oparcia adm inistracji 38) H i l d e b r a n d , op. cit. Autor podaje opis w alk Gustawa I z licz­ nym i powstaniam i w D alekarlii i w inn. częściach kraju, zwłaszcza pokona­ n ie w ielkiego buntu chłopów w Smalandzie, tzw . D ackeliejden.

8!l) H e c k s c h e r , op. cit. Na ogólną ilość 89.000 gospodarstw w chw ili w stąpienia Gustawa na tron korona m iała 5,6% ziem i w S zw ecji w łaściwej ■i 3,9% w całym państwie. Do chłopów należało 54,2% ziem i wykorzystanej w Szw ecji i 2/3 w całym państw ie szlachta i K ler m ieli po 15% cał. W w y ­ niku sekularyzacji udział korony w zrósł do 28,5%, a szlachta odzyskała tylko donacje z ostatnich 73 lat, około 2000 gosp., dzierżawców, jej własność w zrosła do 21,4%. Ilość ziem i należącej do -chłopów spadła do 50%. B ył to w ynik konfiskat w zw iązku z buntami.

40) H ‘i 1 d e b r a n d, op. cit.

41) H e c k s c h e r, op. cit. np. zasłużona rodzina D e Geer. 42) H e c k s c h e r , op. cit.

n a zasadzie le n n a służebnego,' zaś organizacja siły zbrojnej spowodowała w prow adzenie im m unitetu skarbowego. Analogiczne zjaw iska znam y z dzie­ jów p a ń stw a Karolingów i pierw szych 'Kapetyngów. Zarów no we Francji jak i w Szwecji nastąpiło załam anie w ładzy centralnej. N a zachodzie funk­ cje jej przejęli panow ie gruntow i zarów no w dziedzinie skarbow ej jak s ą ­ dowej. W zw iązku z tym oraz z n ieustannym i w ojnam i w w. IX i X k ry ­ stalizuje się ostatecznie system zależności osobistej iwolnych (seniorat — w asalat) i system domanialny', w którym ludność chłopska u tra c iła w ol­ ność, zaś w stosunku do ziemi zachow ała jedynie w łasność użytkow ą za cenę pracy n a utrzym anie iwiarstwy rycerskiej.

W Szwecji rozwój sytuacji przyjął in n y obrót. We w czesnym okresie dziejów królowie nie zdołali tam złam ać starych instytucji sam orządu lu ­ dowego zw łaszcza w dziedzinie sądow nictw a. Chłopi nie u tracili także nie­ zależności gospodarczej, do czego w niem ałym stopniu przyczyniła się oko­ liczność, że Szw ecja nigdy nie p rzeżyła tak burzliw ych czasów jak Europa zachodnia w IX i X w. Kiedy w ład za cen traln a się załam ała, ludność uboższa z n a lazła oparcie w sw ych tingach, zw łaszcza ze względu n a ich znaczenie w zakresie sądowym . Panow ie szwedzcy nigdy nie zdołali sku­ pić w sw ym ręku im m unitetu sądowego, a tym sam ym nie mogli, w od­ pow iedni sposób podporządkować sobie naw et w łasnych dzierżawców. W Szwecji nie pow stał nigdy system dom anialny. Panow ie mieli tu do czynienia nie z poszczególnymi chłopam i lub z w ioskam i, ale z silnym i grupam i społecznym i św iadom ym i sw ych praw . W skutek tego nie zdobyli nigdy dostatecznych środków do realizacji swoich celów politycznych.

N a tej podstajwie m ożna stw ierdzić, że gospodarka n a tu ra ln a i osłabie­ nie w ładzy centralnej sprzyjają procesom feodalizacji, natom iast niezależ­ ność gospodarcza ludności uboższej i istnienie organów sam orządu ludo­ wego zw łaszcza w zakresie sądow ym ham uje 'feodalizację i nie pozw ala jej w pełni się rozw inąć. Dotyczy to przede w szystkim tak zasadniczego ele­ m entu feodalizm u jak system dom anialny, którego u trw alenie jest podsta­ w owym w arunkiem istnienia 'silnej w arstw y panów feodalnych.