Katarzyna Dojwa
Instytucje bezpieczeństwa w
percepcji społecznej - wybrane
aspekty
Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu 26, 395-407
ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 712 PROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓW I MARKETINGU NR 26 2012
d r K A T A R Z Y N A D O J W A U n i w e r s y t e t W r o c ł a w s k i
INSTYTUCJE BEZPIECZEŃSTWA W PERCEPCJI
SPOŁECZNEJ - WYBRANE ASPEKTY
Streszczenie
Od przełomu lat 80. i 90. XX w. w Polsce kwestia postrzegania społecznego grup dyspozy cyjnych i ich aktywności je st szczególnie istotna, gdyż instytucje bezpieczeństw a realizują swe funkcje w systemie dem okratycznym i społeczeństwie obywatelskim. W przypadku W ojska Polskiego ów w izerunek społeczny je st generalnie pozytywny, zarówno w przypadku postrzega nia w ojska jako instytucji, ja k i prestiżu zaw odu oficera polskich sił zbrojnych. Policja swój pozytywny w izerunek dopiero buduje, niemniej osiąga na tej płaszczyźnie spore sukcesy.
Wprowadzenie
K w e s t i a w i z e r u n k u i p o s t r z e g a n i a i n s t y t u c j i b e z p i e c z e ń s t w a o r a z f o r m a c j i m u n d u r o w y c h m o ż e b y ć r o z p a t r y w a n a n a k i l k u p ł a s z c z y z n a c h . P o p i e r w s z e , a n a l i z i e m o ż n a p o d d a ć p o s t r z e g a n i e w o j s k a , p o l i c j i , s t r a ż y g r a n i c z n e j c z y s ł u ż b y w i ę z i e n n e j j a k o k o n k r e t n y c h i n s t y t u c j i . P o d r u g i e , m o ż n a t a k ż e a n a l i z o w a ć p o s z c z e g ó l n e g r u p y d y s p o z y c y j n e w k o n t e k ś c i e w y k o n y w a n y c h p r z e z n i e f u n k c j i. P o t r z e c i e , w c e n t r u m z a i n t e r e s o w a n i a m o ż e z n a l e ź ć s ię p o s t r z e g a n i e w y b r a n y c h g r u p d y s p o z y c y j n y c h w k o n t e k ś c i e i c h f u n k c j o n a r i u s z y . O il e z a t e m r e l a t y w n i e ł a t w o k r e ś l i ć r y s y w i z e r u n k u s p o ł e c z n e g o i n s t y t u c j i b e z p i e c z e ń s t w a , z a s a d n i e j s z e j e s t p y t a n i e , p o c o t o c z y n i ć ? C z y z p u n k t u w i d z e n i a w s z y s t k i c h n i e w y s t a r c z y , ż e o w e i n s t y t u c j e z a p e w n i ą z a s p o k o j e n i e ( o b i e k t y w n e i s u b i e k t y w n e ) j e d n e j z p o d s t a w o w y c h p o t r z e b c z ł o w i e k a ? O k a z u j e s ię , ż e n ie . „ Z n a t u r y r z e c z y t a k ż e w r a z z u p a d k i e m k o m u n i z m u s o w i e c k i e g o j e g o s a t e l i t a r n e w o j s k a , w t y m w o j s k o o d z i e d z i c z o n e p o P R L - u , n i e m o g ł y s ię s t a ć a u t o m a t y c z n i e w o j s k a m i s p o ł e c z e ń s t w o b y w a t e l s k i c h ” - p i s a ł o p o l s k i e jarm ii Z. Z a g ó rs k i1. T en to k m y ś le n ia o b e c n y j e s t ta k ż e w p rz y p a d k u in n y ch fo rm a c ji m u n d u ro w y c h . O ile k ie d y ś ich fu n k c je b y ły d e te rm in o w a n e p rzez m o n o p a rtię i w ła d z ę n ie d e m o k ra ty c z n ą , o ty le po ro k u 1989 m o c o d a w c ą o w y c h in sty tu c ji j e s t sp o łecz eń stw o . T o w łaśn ie o k re śla ich n o w e fu n k c je i za d an ia, to w re sz c ie sp raw ia, że p o jęcie w iz e ru n k u sp o łecz n eg o n a b ie ra n o w e g o , isto tn e g o zn aczen ia.
W n in ie jsz y m arty k u le sk o n ce n tro w an o się n a w iz e ru n k u ze w n ę trz n y m 1 2 W o js k a P o lsk ie g o o ra z p o licji. W y b ó r ty c h fo rm a cji nie b y ł p rz y p a d k o w y - nie ty lk o s ą to d w ie n ajw ięk sz e g ru p y d y sp o z y c y jn e , ale p rz ed e w sz y stk im a d re s a te m ich a k ty w n o śc i je s t całe sp o łecz eń stw o . P rze ciw ień stw o stan o w iły b y ro z m aite straże m ie jsk ie lu b g m in n e, g d zie k rą g ad re sa tó w w y z n a c z a g ra n ic a a d m in istra c y jn a , cz y s łu ż b a w ię z ie n n a , w p rz y p a d k u której k lien tam i s ą o so b y k o rz y sta ją c e z sy stem u p e n ite n c ja rn e g o . K re ślą c ra m y sp o łecz n eg o w iz e ru n k u ty c h o rg a n iz acji, k o rz y sta n o g łó w n ie z o g ó ln o d o stę p n y c h d an y c h w tó rn y c h i b a d a ń so n d aż o w y ch re a liz o w a n y c h p rz e z o śro d k i d e m o sk o p ijn e.
Wizerunek Wojska Polskiego i żołnierzy zawodowych
W o jsk o P o lsk ie n a le ż y do in sty tu c ji o bogatej tra d y c ji, je g o p o cz ątk i w P o l sce m o ż n a d a to w a ć n a o k res p o w sta w a n ia p a ń stw a , k ie d y to stan ry c ersk i b y ł j u ż g ru p ą sp o łe c z n ą sta n o w ią c ą g ó rn ą w a rstw ę feu d aln ej sp o łecz n o ści3. W o k re sie o d ro d z e n ia eto s ry c ersk i u le g ł p rz e w a rto śc io w a n iu 4. R o lę o b ro ń c y p rz e d z a g ro ż e n ie m z z e w n ą trz p rz e ję ła szlach ta, k tó ra ró w n o c z e śn ie b y ła tak że n ie ja k o s p a d k o b ie rc ą te g o ż e to su 5. W sp ó łc z e śn ie , ja k w sk az u je się w K o n sty tu cji R P , „ S iły Z b ro jn e R z e c zy p o sp o lite j P o lskiej s łu ż ą o c h ro n ie n iep o d leg ło ści p a ń s tw a i n ie p o d z ie ln o śc i je g o te ry to riu m o ra z z a p e w n ie n iu b e z p ie c z e ń stw a i n ie n a ru sz a ln o śc i je g o g ra n ic ” (art. 26, u st. 1). P o z a ty m w o jsk o m o że w s z c z e g ó ln y c h o k o lic z n o śc ia c h w y k o n y w a ć in n e z a d a n ia n iż te, k tó re s ą zw ią zan e ze stan iem n a straż y su w e re n n o śc i i n ie p o d le g ło śc i s p o łe c z e ń stw a o raz je g o b e z p ie c z e ń stw e m i p o k o je m , cz y li m oże: b ra ć u d z ia ł w z w a lc z a n iu k lę s k ż y w io ło
1 Z. Zagórski, Wojsko w strukturze i świadomości społecznej, w: Poglądy i doświadczenia, Ze szyty Naukow e W SO, w ydanie specjalne, Wyd. Wyższej Szkoły Oficerskiej, W rocław 2000, s. 19.
2 A. Figiel, Czym je st wizerunek przedsiębiorstwa - próba zdefiniowania, w: Marketing przy szłości. Trendy. Strategie. Instrumenty. Marketing w działalności podmiotów rynkowych, red. G. Rosa, A. Smalec, L. Gracz, Zeszyty Naukow e nr 662, Ekonom iczne Problem y U sług nr 74, Wyd. N aukow e U niw ersytetu Szczecińskiego Szczecin 2011, s. 83-96.
3 J. M aciejewski, Oficerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i woj ska. Studium socjologiczne, Wyd. U niw ersytetu W rocławskiego, W rocław 2002, s. 30.
4 M. A dam kiew icz, Z dziejów etosu wojska, Bellona, W arszawa 1997. 5 J. M aciejewski, Oficerowie..., s. 31.
Instytucje bezpieczeństwa w percepcji społecznej...
397 w y c h , n a d z w y c z a j n y c h z a g r o ż e ń ś r o d o w i s k a i l i k w i d a c j i i c h s k u t k ó w , u c z e s t n i c z y ć w a k c j a c h p o s z u k i w a n i a i r a t o w a n i a ż y c i a 6. J a k o i n s t y t u c j a p u b l i c z n a W o j s k o P o l s k i e j e s t r e l a t y w n i e p o z y t y w n i e o c e n i a n e p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o 7. P a t r z ą c n a a r m i ę z p e r s p e k t y w y w s p ó ł c z e s n o ś c i , n a l e ż y z d a w a ć s o b i e s p r a w ę z e z n a c z e n i a , j a k i e w y w a r ł a z m i a n a s p o ł e c z n a i i n s t y t u c j o n a l n a , k t ó r a z a s z ł a w P o l s c e u p r o g u l a t 9 0 . X X w i e k u 8. C z a s P R L - u t o o b e c n o ś ć n a s z e g o k r a j u w U k ł a d z i e W a r s z a w s k i m i s o j u s z z Z S R R , z a s a d n i c z a s ł u ż b a w o j s k o w a i i n t e r w e n c j a a r m i i n a t e r e n i e C z e c h o s ł o w a c j i , t a k ż e s ta n w o j e n n y , j a k r ó w n i e ż w o j s k o t r a k t o w a n e p r z e z p r y z m a t „ m ę s k o ś c i ” , i n i c j a c j i , o b o w i ą z k u w z g l ę d e m k r a j u . Ó w d y s o n a n s b ę d z i e k r e o w a ć n i e j e d n o l i t y o b r a z p o l s k i e j a r m i i . W o k r e s i e t r a n s f o r m a c j i p o z y t y w n e o c e n y W o j s k a P o l s k i e g o p r z e w a ż a ł y n a d n e g a t y w n y m i . P o z a t y m o b s e r w u j e s ię p e w n ą s t a b i l n o ś ć o c e n . W b a d a n i u z c z e r w c a 2 0 1 0 r o k u 7 3 % r e s p o n d e n t ó w d o b r z e o c e n i a j e g o p r a c ę , ź l e n a t o m i a s t - z a l e d w i e 5 % b a d a n y c h 9. R ó w n o c z e ś n i e 2 2 % b a d a n y c h w y b i e r a o d p o w i e d ź „ t r u d n o p o w i e d z i e ć ” . C o i n t e r e s u j ą c e , l i c z b a o s ó b , k t ó r e n i e d o k o n u j ą ż a d n e g o w s k a z a n i a k a t e g o r y c z n e g o , j e s t r e l a t y w n i e w y s o k a i w o k r e s i e o d l u t e g o 2 0 0 6 d o c z e r w c a 2 0 1 0 r o k u o s c y l u j e p o m i ę d z y j e d n ą s z ó s t ą a j e d n ą c z w a r t ą b a d a n y c h ( 1 7 - 2 5 % ) . W y d a j e s ię , ż e b ę d z i e t o m o ż n a ł ą c z y ć z r e l a t y w n i e m a ł ą w i e d z ą o d z i a ł a n i u p o l s k i e j a r m i i , g d y ż t y l k o n i e s p e ł n a j e d n a t r z e c i a P o l a k ó w d e k l a r u j e , ż e i n t e r e s u j e s ię s y t u a c j ą s ił z b r o j n y c h w P o l s c e 10 11. B a d a n i e z m a r c a 2 0 1 1 r. p o k a z u j e n i e z n a c z n y s p a d e k z a u f a n i a d l a a r m i i . D z i a ł a l n o ś ć p o l s k i e j a r m i i w m a r c u o c e n i a p o z y t y w n i e 6 4 % b a d a n y c h - s p a d e k w s t o s u n k u d o m a r c a 2 0 1 0 o 2 % 11, a l e j u ż w e w r z e ś n i u 2 0 1 1 r. - 6 5 % 12.6 Z. M orawski, Prawne determinanty pozycji, roli i statusu warstw dyspozycyjnych społeczeń
stwa Polski na przykładzie trzech organizacji formalnych, Wyd. Uniwersytetu W rocławskiego,
W rocław 2005, s. 101.
7 A. Gazicki, K. Socha, Oficerowie WP w opinii mieszkańców Pomorza Centralnego, w: Ofice
rowie grup dyspozycyjnych. Socjologiczna analiza procesu bezpieczeństwa narodowego, red.
T. Kołodziejczyk, D.S. Kozeraw ski, J. M aciejewski, Wyd. U niw ersytetu W rocław skiego, W ro cław 2008, s. 61 i nast.
8 J. M aciejewski, Sylwetka oficera WP w dobie przemian ustrojowych, w: Oficerowie grup dys
pozycyjnych. Socjologiczna a n a liz a ., s. 15.
9 Oceny działalności niektórych instytucji publicznych, Komunikat z badań BS 85/2010, CBOS, W arszawa, czerwiec 2010, s. 7.
10 Polacy o siłach zbrojnych, Komunikat z badań BS 144/2009, CBOS, W arszawa, październik 2009, s. 1.
11 Oceny instytucji publicznych, Kom unikat z badań BS 30/2011, CBOS, W arszawa, marzec 2011, s. 9.
12 Oceny instytucji publicznych, Komunikat z badań BS 108/2011, CBOS, W arszawa, wrzesień 2011, s. 9.
P o l s k a o d p e w n e g o c z a s u j e s t p a ń s t w e m u c z e s t n i c z ą c y m w d w u p o t ę ż n y c h s t r u k t u r a c h - N A T O ( o d 1 9 9 9 r .) o r a z U E ( o d 2 0 0 4 r .) . T a o b e c n o ś ć m o ż e b y ć t r a k t o w a n a j a k o p o w a ż n a d e t e r m i n a n t a n i w e l o w a n i a z a g r o ż e ń 13, c h o c i a ż m o ż e t e ż g e n e r o w a ć z a g r o ż e n i a b a r d z i e j z r ó ż n i c o w a n e 14. J e ś l i c h o d z i o p o c z u c i e b e z p i e c z e ń s t w a n a a r e n i e m i ę d z y n a r o d o w e j , t o w ś r ó d P o l a k ó w p r z e w a ż a j ą o c e n y p o z y t y w n e - o d m a j a 1 9 9 2 r o k u o d s e t e k b a d a n y c h , k t ó r z y u w a ż a j ą , ż e n i e m a z a g r o ż e n i a d l a n a s z e j n i e p o d l e g ł o ś c i , w y r a ź n i e p r z e k r a c z a p r o c e n t t y c h , k t ó r z y d o s t r z e g a j ą m o ż l i w e z a g r o ż e n i a 15. M o ż n a i n t e r p r e t o w a ć t o j a k o w z g l ę d n e p o c z u c i e b e z p i e c z e ń s t w a o d p o t e n c j a l n e j a g r e s j i i n n y c h p a ń s t w . W s p ó ł c z e s n e b e z p i e c z e ń s t w o p a ń s t w a n i e k o ń c z y s ię n a j e g o g r a n i c y , c z ę s t o j ą p r z e k r a c z a . Z p u n k t u w i d z e n i a o d b i o r u s p o ł e c z n e g o g ł ó w n ą s f e r ą a k t y w n o ś c i p o l s k i e j a r m i i j e s t o b e c n i e u d z i a ł w r ó ż n e g o t y p u m i s j a c h z a g r a n i c z n y c h . J e s t t o o t y l e i s t o t n e , ż e k i e d y a n a l i z u j e s ię s t o s u n e k P o l a k ó w d o m i s j i w I r a k u o r a z A f g a n i s t a n i e , t o w i d a ć r e l a t y w n i e w y s o k i e n a t ę ż e n i e p o s t a w p a c y f i s t y c z n y c h 16. C o c i e k a w e , n ie w i ą ż ą s ię o n e t y l k o z j e d n ą m is j ą , a n i t e ż n i e p o k a z u j e t e g o i c h j e d n o k r o t n y p o m i a r . P o l a c y s ą s p o ł e c z e ń s t w e m , k t ó r e s il n ie j o d i n n y c h n a c j i e u r o p e j s k i c h a r t y k u ł u j e k o n i e c z n o ś ć z a k o ń c z e n i a m i s j i w A f g a n i s t a n i e 17. U d z i a ł z w o l e n n i k ó w te j m i s j i o s c y l u j e z a l e d w i e w o k ó ł j e d n e j p ią t e j r e s p o n d e n t ó w 18, p o d o b n i e z r e s z t ą p r z e d s t a w i a ł y s ię n a s t r o j e o p i n i i p u b l i c z n e j w t r a k c i e o p e r a c j i w I r a k u . W t e d y z w r a c a ł y u w a g ę d u ż e f l u k t u a c j e o c e n , a t a k ż e t o , ż e w r a z z t r w a n i e m m i s j i m i a ł o m i e j s c e i n t e n s y f i k o w a n i e s ię w s k a z a ń n e g a t y w n y c h 19. S y t u a c j a , w k t ó r e j W o j s k o P o l s k i e p o d e j m u j e a k t y w n o ś ć n i e a k c e p t o w a n ą p r z e z P o l a k ó w n i e w p ł y w a ( l u b w p ł y w a n i e z n a c z n i e ) n a p o g o r s z e n i e s ię j e g o w i z e r u n k u s p o ł e c z n e g o . K o l e j n ą k w e s t i ą , k t ó r a w y d a j e s ię i s t o t n a , k i e d y m o w a o w i z e r u n k u i n s t y t u c j i b e z p i e c z e ń s t w a , j e s t p o s t r z e g a n i e z a w o d u ż o ł n i e r z a z a w o d o w e g o w s p o ł e
13 K. Dojwa, Dziesięciolecie Polski w Pakcie Północnoatlantyckim w ocenie opinii publicznej, w: 10 lat Polski w NATO, red. A. Skrabacz, Centralna Biblioteka W ojskowa, W arszawa 2009,
s. 142-166.
14 S. Koziej, Potrzeby bezpieczeństwa i cele strategiczne NATO, w: Bezpieczeństwo w stosun
kach transatlantyckich, red. J. Gryza, A dam M arszałek, Toruń 2008, s. 206.
15 Ibidem.
16 K. Dojwa, Czy Polacy są pacyfistami? Postawy i opinie Polaków względem wybranych kwe
stii podnoszonych przez ruch pacyfistyczny, Zeszyty Naukow e Wyższej Szkoły Oficerskiej W ojsk
Lądowych, W rocław 2012 (złożony do druku).
17 Światowa opinia publiczna o polityce Stanów Zjednoczonych i operacji NATO w Afganista
nie, Kom unikat z badań BS 108/2009, CBOS, W arszawa, lipiec 2009, s. 11.
18 W badaniach od stycznia 2007 r. do w rześnia 2009 r. wynosi on od 14 do 22% badanych. Udział przeciw ników misji oscyluje od 72 do 83%. Za. Opinia publiczna wobec misji w Afgani stanie, Kom unikat z badań BS 127/2009, CBOS, W arszawa, w rzesień 2009, s. 1-2.
Instytucje bezpieczeństwa w percepcji społecznej...
39 9 c z e ń s t w i e . J a k w s k a z u j e H . D o m a ń s k i , n a j w y ż s z ą w a r t o ś ć p r z y p i s u j e s ię z a z w y c z a j z a w o d o m o w y s o k i e j z ł o ż o n o ś c i p r a c y , k t ó r y c h w y k o n y w a n i e w y m a g a w y s o k i c h k w a l i f i k a c j i , a t a k ż e z a j ę c i o m s z c z e g ó l n i e n i e b e z p i e c z n y m d l a z d r o w i a i ż y c i a o d u ż e j u c i ą ż l i w o ś c i f i z y c z n e j . Ś w i a d o m o ś ć n i e j e d n a k o w e j w a ż n o ś c i i p r e s t i ż u r ó l z a w o d o w y c h s t a j e s ię t w o r z y w e m h i e r a r c h i i s p o ł e c z n e j . J e d e n z a w ó d p o s t r z e g a n y j e s t j a k o „ g o r s z y ” , i n n y j a k o „ l e p s z y ” , k o l e j n e j a k o „ z a s ł u g u j ą c e n a r e s p e k t ” , j e s z c z e i n n e j a k o „ n i e w a r t e s z a c u n k u ” 20. W e d l e w s k a z a n y c h p o w y ż e j k r y t e r i ó w z a w ó d ż o ł n i e r z a p o s i a d a ł b y w i ę k s z o ś ć a t r y b u t ó w p o z w a l a j ą c y c h u s y t u o w a ć g o n a n a j w y ż s z y c h p o z y c j a c h h i e r a r c h i i p r e s t i ż u s p o ł e c z n e g o . P r z e m a w i a ł a b y z a t y m z ł o ż o n o ś ć c z y n n o ś c i , w y k s z t a ł c e n i e i k w a l i f i k a c j e , z a g r o ż e n i e d l a z d r o w i a i ż y c i a , a t a k ż e n i e w s k a z a n e p o w y ż e j s p o ł e c z n e z n a c z e n i e p r a c y 21. B i o r ą c p o d u w a g ę i n s t y t u c j o n a l n e r a m y s t a t u s u ż o ł n i e r z a , n a l e ż y z w r ó c i ć u w a g ę n a t o , ż e „ ż o ł n i e r z e m z a w o d o w y m m o ż e b y ć o s o b a p o s i a d a j ą c a o b y w a t e l s t w o p o l s k i e , o n i e p o s z l a k o w a n e j o p i n i i , k t ó r e j w i e r n o ś ć R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j n i e b u d z i w ą t p l i w o ś c i , p o s i a d a j ą c a o d p o w i e d n i e k w a l i f i k a c j e o r a z z d o l n o ś ć f i z y c z n ą i p s y c h i c z n ą d o p e ł n i e n i a z a w o d o w e j s ł u ż b y w o j s k o w e j ” 22. T e o r e t y c z n i e o w e p r z e s ł a n k i w y d a j ą s ię b y ć ł a t w e d o s p e ł n i e n i a , a l e c z y n a p e w n o ? W X V I I I w . „ o f i c e r s t w o ” n i e w i ą z a ł o s ię j e s z c z e z o s o b n ą p r o f e s j ą - u w a ż a n o , ż e k a ż d y d o b r z e u r o d z o n y , z w ł a s z c z a a r y s t o k r a t a , z n a s ię n a d o w o d z e n i u n i e j a k o z n a t u r y r z e c z y . N a t o m i a s t w X I X w i e k u n a s k u t e k w o j e n n a p o l e o ń s k i c h u k s z t a ł t o w a ł s ię n o w y t y p a r m i i o c h a r a k t e r z e m a s o w y m i n a r o d o w y m . O d o f i c e r a z a c z ę t o ż ą d a ć w i e d z y o r a z s p e c j a l i z a c j i w o j e n n e j . J a k w s k a z u j e J. M a c i e j e w s k i , „ w r e l a c j a c h s p o ł e c z n y c h d o k o n a ł a s ię n i e w y o b r a ż a l n a p r z e m i a n a o r i e n t a c j i o f i c e r ó w w o b e c i c h r ó l w z b i o r o w o ś c i . O d X I X w i e k u k a d r a w o j s k o w a z a c z ę ł a t r a k t o w a ć s w e z a j ę c i a j a k o s z c z e g ó l n e p o w o ł a n i e o p a r t e n a p r o f e s j o n a l i z m i e ” 23. P o l s k a a r m i a o d r a d z i ł a s ię w o k r e s i e X X - l e c i a m i ę - d z y w o j e n n e g o 24. W t y m o k r e s i e d l a s t a t u s u s p o ł e c z n e g o o f i c e r a W o j s k a P o l s k i e g o n i e t y l k o w a ż n e b y ł y w s z e l k i e k w e s t i e z w i ą z a n e z „ n a r o d o w y m ” u z a 20 H. Domański Klasy społeczne, grupy zawodowe, organizacje gospodarcze. Struktura spo łeczna w krajach rozwiniętego kapitalizmu, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, W arszawa 1991, s. 93-95.
21 J.A.F. Stoner, Ch. W ankel, Kierowanie, PW E, W arszawa 1997, s. 198-220.
22 Ustawa z 24 kwietnia 2009 roku o zm ianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zaw odo wych oraz niektórych innych ustaw, D zU nr 79, poz. 669, art. 2.
23 J. M aciejewski, Sylwetka oficera WP..., s. 17.
24 Z. Jagiełło, Etos podoficera w armii. Tradycje i współczesność, w: Grupy dyspozycyjne spo łeczeństwa polskiego, red. J. M aciejewski, Wyd. U niw ersytetu W rocław skiego, W rocław 2006, s. 260.
s a d n i e n i e m j e g o r o l i s p o ł e c z n e j , k w e s t i a w y n a g r o d z e ń i g r a t y f i k a c j i o r a z a u t o n o m i i d e c y z y j n e j 25, a l e t a k ż e k o d e k s u h o n o r o w e g o 26. J e ś l i c h c e s ię p o z n a ć w s p ó ł c z e s n e m e a n d r y s t a t u s u z a w o d o w e g o ż o ł n i e r z y z a w o d o w y c h , n a l e ż y c o f n ą ć s ię d o o k r e s u P R L - u . W b a d a n i a c h z 1 9 5 8 r o k u z a w ó d o f i c e r a w o j s k a c i e s z y ł s ię ś r e d n i m s z a c u n k i e m 27. B a r d z o w y s o k i m p r e s t i ż e m d a r z y ł o g o 8 % b a d a n y c h , w y s o k i m p o w a ż a n i e m - 3 0 % , ś r e d n i m - 3 8 % , n i s k i m - 1 5 % , z a ś b a r d z o n i s k i m - 6 % . B a d a n i a z r o k u 1 9 7 5 p o k a z u j ą n i e z n a c z n y w z r o s t p o w a ż a n i a d l a ż o ł n i e r z y . B a r d z o w y s o k i p r e s t i ż a r t y k u ł o w a ł o 1 6 % b a d a n y c h , w y s o k i - 3 7 % . C z y w o k r e s i e t r a n s f o r m a c j i s y s t e m o w e j p o s t r z e g a n i e ż o ł n i e r z y z a w o d o w y c h p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o u l e g ł o z m i a n i e ? J a k w s k a z a n o p o w y ż e j , z a w ó d , a m o ż e n a w e t f u n k c j a s p o ł e c z n a o f i c e r a W o j s k a P o l s k i e g o w p o l s k i e j k u l t u r z e w i ą z a ł a s ię z p o w a ż n y m z n a c z e n i e m s p o ł e c z n y m o r a z p o j ę c i e m e t o s u . C z y w s p ó ł c z e ś n i e t e e l e m e n t y s ą w i d o c z n e ? W 1 9 9 6 r o k u O B O P p r z e p r o w a d z i ł b a d a n i e , w k t ó r y m p y t a n o r e s p o n d e n t ó w o s z a c u n e k d l a p o s z c z e g ó l n y c h p r o f e s ji , a t a k ż e o t o , c z y b a d a n i c h c i e l i b y , a b y i c h s y n o w i e t a k i e p r o f e s j e w y k o n y w a l i 28. W p y t a n i u , w k t ó r y m b a d a n i m i e l i z 9 p r o f e s j i w y b r a ć 3 , k t ó r e i c h z d a n i e m c i e s z ą s ię d u ż y m s z a c u n k i e m , z a w ó d o f i c e r a W P w y b r a ł o 1 4 % . W t e n s p o s ó b p r o f e s j a t a z a j ę ł a c z w a r t e m i e j s c e w r a n k i n g u . D l a c o d z i e s i ą t e g o b a d a n e g o z a w ó d t e n w i ą z a ł s ię z s a t y s f a k c j ą z p r a c y . M o ż e z a s k a k i w a ć n a t o m i a s t , ż e t y l k o d l a 7 % b a d a n y c h t e n z a w ó d b y ł p o ż y t e c z n y s p o ł e c z n i e . U z a s a d n i e n i e m m o ż e b y ć p o s t r z e g a n i e r e l a t y w n e g o b e z p i e c z e ń s t w a P o l s k i n a a r e n i e m i ę d z y n a r o d o w e j , j a k r ó w n i e ż t o , ż e c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a te j f o r m a c j i „ c z y n n o ś c i ” s ą r z a d z i e j d o s t r z e g a n e p r z e z r e s p o n d e n t a n i ż m a t o m i e j s c e w p r z y p a d k u p r o f e s j i , k t ó r e z a j ę ł y w y ż s z e p o z y c j e w r a n k i n g u , c z y l i l e k a r z y , n a u c z y c i e l i c z y p o l i c j a n t ó w 29. W r o k u 1 9 9 9 p o ł o w a r e s p o n d e n t ó w w s k a z u j e , ż e d a r z y d u ż y m s z a c u n k i e m ż o ł n i e r z y z a w o d o w y c h ( w r a n d z e k a p i t a n a ) , d l a j e d n e j t r z e c i e j b a d a n y c h ( 3 8 % ) t o p r o f e s j a c i e s z ą c a s ię ś r e d n i m p o w a ż a n i e m 30. J e d y n i e n i e l i c z n i ( 7 % ) w s k a z u j ą , ż e t e n z a w ó d c i e s z y s i ę n i s k i m p o w a ż a n i e m . W r o k u 1 9 9 9 z a w ó d ż o ł n i e r z a z a w o d o w e g o W P z a j m u j e 9 . m i e j s c e w r a n k i n g u u w z g l ę d n i a j ą c y m 2 6 p r o f e s j i i f u n k c j i . W k o m u n i k a c i e z b a d a ń z 2 0 0 9 r o k u p r o f e s j a ż o ł n i e r z a z a w o
25 Szerzej: J. Tarnowski, Społeczeństwo drugiej Rzeczypospolitej. 1918-1939, PW N , W arszawa 1973; J. Żarnowski, O inteligencji polskiej lat międzywojennych, W iedza Powszechna, W arszawa 1965.
26 W. Boziewicz, Polski kodeks honorowy, http://literat.ug.edu.pl/honor/kodeks.pdf.
27 M. Pohorski, K.M. Słomczyński, W. W esołow ski, Prestiż zawodów w Polsce 1958-1975,
kom unikat inform acyjny OBOP 27/1975.
28 Społeczne postrzeganie zawodów, OBOP, 50/1996. 29 Ibidem.
Instytucje bezpieczeństwa w percepcji społecznej...
401d o w e g o zn a jd u je się n a 10. p o z y c ji (z 33 o ce n ia n y c h z a w o d ó w )31. Jeśli zatem p rz e a n a liz u je się z m ia n y p ercep c ji p re stiż u za w o d ó w , to z a u w a ż a się, że w p rz y p a d k u ż o łn ie rz a n ie z a sz ła ra d y k a ln a z m ia n a p o staw , w id o c z n y j e s t n a to m ia s t p e w ie n w z ro st p re stiżu . W ro k u 1975 z n o rm a liz o w a n a śre d n ia o cen p re stiż u za w o d u w b a d a n ia c h o g ó ln o p o lsk ic h 32 b y ła ta k a sam a ja k w ro k u 1987. P o d o b n ie b y ło w o k re sie tra n sfo rm a c ji33. W a rto w sk a z a ć ta k ż e n a in n y asp ek t. W c z a sa c h k ie d y u c z e ln ie cy w iln e z a c z y n a ją o d cz u w ać sk u tk i n iżu d e m o g ra ficz n eg o , lic z b a k a n d y d a tó w ch c ą c y c h stu d io w ać n a u c z e ln ia c h w o jsk o w y c h w z rasta. Jak po k azu j ą b ad a n ia , p re stiż z a w o d u b ę d z ie je d n y m z isto tn ie jsz y c h c z y n n ik ó w d la m ło d y c h lu d zi zw iązuj ąc y c h s w ą k arie rę z m u n d u re m 34.
P o d su m o w u ją c. p o ls k a a rm ia ja k o je d n a z in sty tu c ji p u b lic z n y c h j e s t p o s trz e g a n a p o zy ty w n ie p rz e z w ię k sz o ść re sp o n d en tó w . P o m im o n ie a k c e p to w a n ia p rz e z P o la k ó w u d z ia łu p o lsk ic h żo łn ie rz y w m isja c h za g ran icz n y ch , tru d n o je s t o d szu k a ć siln y zw ią z e k p o m ię d z y p o d ję c ie m m isji a o b n iżan ie m się z a u fa n ia do W o js k a P o lsk ieg o . B y ć m o że w y n ik a to z re la ty w n ie w y so k ie g o p re stiż u o fic e ra z a k o rz e n io n e g o w n asz y m sp o łecz eń stw ie, m o że te ż u d z ia ł w m isja c h j e s t p o strze g an y p rz e z p ry z m a t d ec y zji in n y c h p o d m io tó w , n ie zaś sam eg o w o jsk a. N ie b e z z n a c z e n ia w ydaj ą się b y ć ta k ż e ak c je in fo rm ac y jn e i p ro m o c y jn e p ro w a d zo n e p rz e z a rm ię 35.
Policja i policjanci - wypracowana popularność instytucji
P a trz ą c n a h isto rię p o lic ji w P o lsc e, m o ż n a za ró w n o o d n o sić się do ro z m a ity c h in sty tu c ji w o k re sie śre d n io w ie cza , ja k i k o n c e n tro w a ć się n a w y d a rz e n ia c h d w u d z ie sto w ie czn y c h . H isto ry c z n ie z a d a n ia n a leż ące d ziś do p o licji b y ły w e w c z e sn y m śre d n io w ie czu zw ią zan e z fu n k c jo n o w a n ie m u rz ę d n ik ó w k s ią ż ę cych. W o k re sie rz ecz p o sp o litej szlach eck iej p o ja w iły się n o w e in sty tu c je p e ł n ią c e fu n k c je p o lic y jn e 36. Jeśli ch o d z i je d n a k o b e z p o śre d n ie k o rz e n ie d z is ie j
31 Prestiż zawodów, Komunikat z badań BS 8/2009, CBOS, W arszawa, styczeń 2009, s. 2-8. 32 N orm alizacja ocen prestiżu polega na tym, że ocenom pow ażania przypisano wartość licz bową: bardzo duże - 100, duże - 75, średnie - 50, małe - 25, bardzo małe - 0.
33 Prestiż zawodów, Komunikat z badań BS 3 2 /9 9 ..., s. 2-6.
34 K. Dojwa, P. Turczyński, Stabilność i prestiż. Postrzeganie profesji żołnierza zawodowego przez studentów wojskowych, „K w artalnik B ellona” 2012, nr 1 (złożony do druku).
35 K. Dojwa, J. W ardzała-Kordyś, Wybrane instrumenty promocji w kreowaniu wizerunku Woj ska Polskiego w okresie profesjonalizacji, w: Marketing przyszłości. Trendy. Strategie. Instru menty. Przedsiębiorstwo i konsument w ewoluującym otoczeniu, red. G. Rosa, A. Smalec, Zeszyty Naukowe nr 662, Ekonom iczne Problem y U sług nr 74, Wyd. N aukow e U niw ersytetu Szczeciń skiego, Szczecin 2011, s. 321-336.
36 A. M isiuk, Organizacja bezpieczeństwa i porządku publicznego I Rzeczypospolitej (do 1975 r.),
s z e j p o l i c j i , t o i s t o t n e s ą w y d a r z e n i a m a j ą c e m i e j s c e w X X w i e k u . W l i p c u 1 9 1 9 r o k u z o s t a ł a p o w o ł a n a P o l i c j a P a ń s t w o w a . P o d k o n i e c I I w o j n y ś w i a t o w e j , w 1 9 4 4 r. w j e j m i e j s c e p o w s t a ł a M i l i c j a O b y w a t e l s k a . N a t o m i a s t s i g n u m t e m p o r e p r z e m i a n t r a n s f o r m a c y j n y c h j e s t r o k 1 9 9 0 r ., k i e d y t o m i e j s c e M O z a j ę ł a p o l i c j a 37. P o w s t a n i e p o l s k i e j p o l i c j i w ś w i e t l e u s t a w y d a t u j e s i ę z a t e m n a r o k 1 9 9 0 , k i e d y t o t w o r z y s i ę p o l i c j ę „ j a k o u m u n d u r o w a n ą i u z b r o j o n ą f o r m a c j ę s ł u ż ą c ą s p o ł e c z e ń s t w u i p r z e z n a c z o n ą d o o c h r o n y b e z p i e c z e ń s t w a l u d z i o r a z d o u t r z y m y w a n i a b e z p i e c z e ń s t w a i p o r z ą d k u p u b l i c z n e g o 38. G ł ó w n y m c e l e m p o l i c j i j a k o i n s t y t u c j i p u b l i c z n e j j e s t w e d l e a r t. 2 U s t a w y o p o l i c j i o c h r o n a ż y c i a i z d r o w i a lu d z i , o c h r o n a b e z p i e c z e ń s t w a i p o r z ą d k u p u b l i c z n e g o , d z i a ł a n i a o c h a r a k t e r z e p r e w e n c y j n y m . N a il e o w e f u n k c j e s ą w y p e ł n i a n e ? J e ś l i c h o d z i o p o l i c j ę j a k o i n s t y t u c j ę , t o j e j o c e n y s p o ł e c z n e s ą s t a b i l n e i t a k ż e g e n e r a l n i e p o z y t y w n e . C y k l i c z n e b a d a n i a O B O P p o k a z u j ą , ż e w o k r e s i e 1 9 9 0 - 2 0 0 5 z a u f a n i e d o p o l i c j i d e k l a r o w a ł o z a w s z e w i ę c e j n i ż 5 0 % a n k i e t o w a n y c h ( o d r o k u 1 9 9 2 - g r a n i c ę t ę w y z n a c z a p u ł a p 6 0 % ) 39, c o m o ż n a u z n a ć z a r e l a t y w n i e a t r a k c y j n y w y n i k . W b a d a n i u C B O S z c z e r w c a 2 0 1 0 r o k u 7 2 % z a p y t a n y c h p o z y t y w n i e o c e n i a d z i a ł a n i e te j s ł u ż b y , n a t o m i a s t 1 9 % - n e g a t y w n i e , 9 % b a d a n y c h n i e d o k o n u j e w s k a z a ń k i e r u n k o w y c h . W p o r ó w n a n i u z W o j s k i e m P o l s k i m z w r a c a j ą u w a g ę d w i e k w e s t i e . P o p i e r w s z e , t a k i s a m o d s e t e k o s ó b w y p o w i a d a j ą c y c h s ię p o z y t y w n i e , p o d r u g i e - u d z i a ł r e s p o n d e n t ó w w y b i e r a j ą c y c h w s k a z a n i e „ t r u d n o p o w i e d z i e ć ” p r z y o c e n a c h p o l i c j i j e s t z d e c y d o w a n i e n i ż s z y i w o k r e s i e d o k o n y w a n i a p i ę t n a s t u b a d a ń ( p a ź d z i e r n i k 2 0 0 5 - c z e r w i e c 2 0 1 0 ) o s c y l u j e p o m i ę d z y 7 a 1 0 % . P o d o b n i e j a k m a t o m i e j s c e w p r z y p a d k u W o j s k a P o l s k i e g o , t a k i t u ( m a r z e c 2 0 1 1 ) n a s t ę p u j e n i e z n a c z n y s p a d e k z a u f a n i a d o 6 9 % 40, a p o t e m - w z r o s t d o 7 2 % ( w r z e s i e ń 2 0 1 1 )41. J e ś l i p o r ó w n a s ię z b i o r c z e z e s t a w i e n i a k i l k u p o m i a r ó w d o t y c z ą c y c h p o l i c j i z z a p r e z e n t o w a n y m i w c z e ś n i e j f l u k t u a c j a m i p o z y t y w n y c h i n e g a t y w n y c h w s k a z a ń w p r z y p a d k u W o j s k a P o l s k i e g o , t o p i e r w s z o p l a n o w a s t a n i e s ię k w e s t i a z m i a n o p i n i i o p o l i c j i . W p r z y p a d k u W o j s k a P o l s k i e g o o p i n i e b y ł y d o ś ć s t a b i l n e , a m o m e n t w e j ś c i a d o N A T O , p r o f e s j o n a l i z a c j i a r m i i , w c z e ś n i e j s z e i p ó ź n i e j s z e m i s j e z a g r a n i c z n e n i e b y ł y p r a k t y c z n i e o d n o t o w y w a n e w p o m i a r a c h . I n a c z e j j e s t n a t o m i a s t w p r z y p a d k u p o l i c j i , g d z i e o k a z u j e s ię , ż e z d e c y d o w a n a
37 Historia policji, http://www.policja.net.pl/historia-policji/ (21.02.2010). 38 Ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o policji, D zU nr 30, poz. 179, art. 1.1.
39 E. M oczuk, Policja w opiniach mieszkańców powiatu przeworskiego, w: Oficerowie grup
dyspozycyjnych. Socjologiczna analiza..., s. 201-202.
40 Oceny instytucji publicznych, Komunikat z badań BS 30/2011... 41 Oceny instytucji publicznych, Komunikat z badań BS 108/2011...
Instytucje bezpieczeństwa w percepcji społecznej...
403 p r z e w a g a w s k a z a ń p o z y t y w n y c h n a d n e g a t y w n y m i j e s t s t o s u n k o w o n o w y m z j a w i s k i e m . P o l e p s z a n i e s ię s p o ł e c z n y c h o c e n p o l i c j i j a k o t r e n d z a i s t n i a ł d o p i e r o w r o k u 2 0 0 6 , z a ś w r o k u 2 0 0 8 n a s t ą p i ł a i c h w z g l ę d n a s t a b i l i z a c j a . W c z e ś n i e j s z y o k r e s c h a r a k t e r y z o w a ł y r e l a t y w n i e w y s o k i e f l u k t u a c j e a k c e p t a c j i / b r a k u a k c e p t a c j i d l a p o l i c j i j a k o i n s t y t u c j i . P ł a s z c z y z n i n t e r p r e t a c j i j e s t b a r d z o w i e l e . I c h s p e k t r u m j e s t s z e r o k i e , p o c z y n a j ą c o d s p o ł e c z n e g o p o s t r z e g a n i a M O i m i l i c j a n t ó w , a k o ń c z ą c n a d u ż y c h m o ż l i w o ś c i a c h k o n t a k t u b e z p o ś r e d n i e g o o b y w a t e l a z f u n k c j o n a r i u s z e m i k r e o w a n i a w i z e r u n k u i n s t y t u c j i w ł a ś n i e n a b a z i e k o n t a k t ó w n i e z a p o ś r e d n i c z o n y c h . O s o b n ą k w e s t i ą j e s t t a k ż e o b e c n o ś ć p o l i c j i w m e d i a c h , z j e d n e j s t r o n y w i ą z a n a z r o z m a i t y m i p r o g r a m a m i p r e w e n c y j n y m i i i n f o r m a c y j n y m i o r a z p o s z c z e g ó l n y m i a k c j a m i z w i ą z a n y m i z z a p e w n i e n i e m b e z p i e c z e ń s t w a , a l e z d r u g i e j s t r o n y g e n e r o w a n a w y d a r z e n i a m i t a k i m i j a k n i e u m y ś l n e p o s t r z e l e n i e o b y w a t e l a , u ż y c i e p r z e z p o m y ł k ę n i e w ł a ś c i w y c h n a b o i c z y z ł e p r z y g o t o w a n i e a k c j i p r z e c i w k o g a n g o w i . K o l e j n y m e l e m e n t e m p o z w a l a j ą c y m o p i s a ć p o l i c j ę j a k o i n s t y t u c j ę i p o l i c j a n t ó w j a k o f u n k c j o n a r i u s z y w s p o ł e c z e ń s t w i e s ą o c e n y b a d a n y c h d o t y c z ą c e i c h d z i a ł a l n o ś c i w m i e j s c u z a m i e s z k a n i a 42. O i l e w p r z y p a d k u a k c e p t a c j i l u b t e ż j e j b r a k u d l a i n s t y t u c j i p u b l i c z n y c h z a ł o ż o n o , ż e g ł ó w n y m e l e m e n t e m s k ł a d o w y m b ę d ą d o ś w i a d c z e n i a z a p o ś r e d n i c z o n e c h o c i a ż b y p r z e z p r z e k a z y m e d i a l n e , o t y l e w p r z y p a d k u b a d a n i a d o t y c z ą c e g o a k t y w n o ś c i f u n k c j o n a r i u s z y j a k i e j ś i n s t y t u c j i w m i e j s c u z a m i e s z k a n i a z w r a c a s ię u w a g ę g ł ó w n i e n a d o ś w i a d c z e n i a b e z p o ś r e d n i e r e s p o n d e n t a . T e d o ś w i a d c z e n i a m o ż e b u d o w a ć c z ę s t o t l i w o ś ć s p o t y k a n i a n a u l i c y p a t r o l u p i e s z e g o b ą d ź r a d i o w o z u , a n a w e t o p o w i e ś c i s ą s i a d k i , k t ó r e j u k r a d z i o n o t o r e b k ę c z y s z y b k o ś c i i n t e r w e n c j i n a z g ł o s z e n i e d o t y c z ą c e z a k ł ó c a n i a c i s z y n o c n e j . W k w i e t n i u 2 0 0 9 r o k u 6 7 % b a d a n y c h p o z y t y w n i e o c e n i a ł o d z i a ł a l n o ś ć p o l i c j i w m i e j s c u i c h z a m i e s z e n i a , n a t o m i a s t j e d n a c z w a r t a b a d a n y c h b y ł a z d a n i a , ż e p o l i c j a d z i a ł a w i c h s p o ł e c z n o ś c i lo k a l n e j n i e w ł a ś c i w i e . C o j e d e n a s t y b a d a n y n i e m i a ł z d a n i a n a t e n t e m a t ( 8 % ) 43. P o r ó w n a n i e w y n i k ó w p o m i a r u z w c z e ś n i e j s z y m i a n a l o g i c z n y m i b a d a n i a m i p o k a z u j e w z r o s t w s k a z a ń p o z y t y w n y c h . W r o k u 2 0 0 1 b y ł o i c h t y l k o 5 6 % ( n e g a t y w n e w s k a z a n i a - 3 5 % ) , w r o k u 2 0 0 2 j u ż 6 4 % ( n e g a t y w n e - 3 0 % ) , w r o k u 2 0 0 4 - 6 1 % ( n e g a t y w n e - 2 9 % ) . O z n a c z a t o , ż e w o k r e s i e s i e d m i u l a t n i e t y l k o w z r o s ł a l i c z b a o s ó b p o z y t y w n i e o c e n i a j ą c y c h p r a c ę p o l i c j i w s w o je j m i e j s c o w o ś c i , a l e i z 1/3 d o 1 /4 b a d a n y c h s p a d ł a l i c z b a o p i n i i p r z e c i w n y c h .42 Poczucie bezpieczeństwa i opinie o pracy policji, K om unikat z badań BS 74/2009, CBOS, W arszawa, maj 2009, s. 2-8.
P o j ę c i e p r e s t i ż u s p o ł e c z n e g o o d n o s i s ię d o s z e r o k i e j s f e r y z j a w i s k . O b e j m u j e o n a s y n d r o m w a r t o ś c i i p o s t a w z w i ą z a n y c h z o c e n a m i i o d c z u c i a m i d o t y c z ą c y m i u s y t u o w a n i a j e d n o s t e k i k a t e g o r i i s p o ł e c z n y c h w s y s t e m i e n i e r ó w n o ś c i 44. J a k p i s z e H . D o m a ń s k i , w b a d a n i a c h n a d p r e s t i ż e m z a w o d ó w w P R L - u m i l i c j a n t - j a k o r e p r e z e n t a n t s p e c y f i c z n e j g r u p y z a w o d o w e j - u z y s k i w a ł w o p i n i i s p o ł e c z n e j d o ś ć n i s k ą r a n g ę 45. D l a p r z y k ł a d u , w r o k u 1 9 5 8 m i l i c j a n t o t r z y m y w a ł ś r e d n i ą o c e n 3 ,2 1 p k t. ( w s k a l i 5 - p u n k t o w e j , g d z i e 1 o z n a c z a ł o b a r d z o w y s o k i e p o w a ż a n i e , z a ś 5 b a r d z o n i s k i e ) . W b a d a n i u z 1 9 7 5 r o k u t a o c e n a j e s t p o r ó w n y w a l n a i w y n o s i 3 ,0 9 p k t. W r o k u 1 9 5 8 m i l i c j a n t z a j m u j e 2 3 . p o z y c j ę w r a n k i n g u z a w o d ó w , w r o k u 1 9 7 5 - 2 2 46. P o w y ż e j n i e g o z n a j d o w a l i s ię , p o z a p r o f e s o r e m u n i w e r s y t e t u , m i n i s t r e m , l e k a r z e m , a d w o k a t e m c z y n a u c z y c i e l e m , t a k ż e h u t n i k , p i e l ę g n i a r k a , k r a w i e c , k u p i e c - w ł a ś c i c i e l s k l e p u , r o l n i k i n d y w i d u a l n y w ś r e d n i m g o s p o d a r s t w i e , z a ś p o n i ż e j : s e k r e t a r k a w u r z ę d z i e , u r z ę d n i k - r e f e r e n t , s p r z e d a w c z y n i ( w 1 9 7 5 r o k u ) 47. K o l e j n e b a d a n i a z r o k u 1 9 8 7 , m i m o ż e in a c z e j s t y l i z o w a n e , p r o w a d z ą d o p o d o b n y c h w n i o s k ó w . T y m r a z e m w h i e r a r c h i i p r e s t i ż u z a w o d ó w o k a z a ł o s ię , ż e m i l i c j a n t z n a l a z ł s ię n a 12. m i e j s c u w d w u d z i e s t c e z a w o d ó w c e n i o n y c h p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o 48. W a r t o p o c z y n i ć p e w n ą d y g r e s j ę . Z a p r e z e n t o w a n e b a d a n i a d o t y c z ą c e s z a c u n k u d l a z a w o d u m i l i c j a n t a b y ł y p r z e p r o w a d z o n e w o k r e s i e P R L - u . W p r a w d z i e s p o s ó b i c h r e a l i z a c j i , p r z y j ę t a m e t o d a i t e c h n i k a b a d a w c z a n i e b u d z ą w ą t p l i w o ś c i , n i e m n i e j n a l e ż y p a m i ę t a ć , ż e w w i ę k s z o ś c i b y ł y r e a l i z o w a n e z a p o m o c ą w y w i a d u k w e s t i o n a r i u s z o w e g o . S y t u a c j a w y w i a d u , z p u n k t u w i d z e n i a ó w c z e s n e g o s y s t e m u , m o g ł a b y ć s y tu a c j ą , k t ó r a w p e w n y m s t o p n i u z a k ł ó c a ł a p r o c e s u z y s k i w a n i a d a n y c h z g o d n y c h z t y m , c o r e s p o n d e n c i n a p r a w d ę m y ś l e l i o o k r e ś l o n y c h z a w o d a c h 49. J a k w s k a z a n o p o w y ż e j , p o l i c j a j a k o i n s t y t u c j a d o ś ć r a d y k a l n i e z r y w a z w i z e r u n k i e m , k t ó r y p o s i a d a ł a M i l i c j a O b y w a t e l s k a . N a il e z a t e m p r z e k ł a d a s ię to n a z m i a n ę s t a t u s u f u n k c j o n a r i u s z a p o l i c j i ? W r o k u 1 9 9 9 d u ż e p o w a ż a n i e d l a z a w o d u p o l i c j a n t a o d c z u w a ł o 4 8 % b a d a n y c h . W ś r ó d 4 0 % r e s p o n d e n t ó w z a w ó d
44 H. Domański, Z. Sawieński, Wzory prestiżu a struktura społeczna, PAN, W rocław -W arszaw a-K raków 1991, s. 11.
45 Ibidem, s. 87.
46 M. Pohorski, K.M. Słomczyński, W. W esołowski, Prestiż zawodów w Polsce...
47 H. Domański, Z. Skawiński, Hierarchie prestiżu zawodów w Polsce, „Studia Socjologiczne” 1989, nr 1 (112), s. 285.
48 H. Domański, Z. Sawieński, Wzory prestiżu..., s. 112 i dalsze.
49 K. Dojwa, P. Turczyński, Poznawanie instytucji bezpieczeństwa i funkcjonariuszy grup dys
pozycyjnych dzięki badaniom empirycznym. Wybrane aspekty teoretyczne i praktyczne, w: Grupy dyspozycyjne w obliczu wielkiej zmiany, red. M. Bodziany, J. M aciejewski, K. Dojwa, Wyd.
Instytucje bezpieczeństwa w percepcji społecznej...
4 05te n ciesz y ł się śre d n im sza cu n k iem , zaś u 11% - n isk im 50. W g ro n ie 26 z a w o d ó w za jm u je p o z y c ję 11. W ro k u 2 0 0 9 z a w ó d p o lic ja n ta sy tu u je się n a śred n ich szc z e b la c h stru k tu ry p re stiżu . D u ż y sza cu n ek d la n ieg o d ek laru je 5 3 % b a d a n y ch , śre d n i - 34% , zaś n isk i 11% 51. W p o w y ż sz y c h p o m ia ra c h b a d a n i a n a li zo w ali ro zm aite p ro fe sje i k ażd ej z n ic h p rz y p isy w ali m n ie jsz y lu b w ię k sz y szacu n ek . B a d a n ia d o ty czą ce p re stiż u za w o d ó w m o g ą b y ć ro z m a icie sty liz o w a ne. W b a d a n iu z 1996 ro k u 52 re sp o n d e n c i m ieli w sk a z a ć 3 za w o d y c ie sz ą c e się szacu n k iem . N a p o lic ja n ta w sk a z y w a ło ty lk o 6 % b ad a n y ch . M ało teg o - w ra n k in g u n a p ro fe sję w y b ie ra n ą d la sw o jeg o sy n a b ad a n i u m ie śc ili fu n k c jo n a riu sz a p o lic ji n a p rzed o statn iej p o z y c ji (z aled w ie 6 % w sk az ań ). D o d a tk o w o w p e rc e p c ji za p y ta n y c h za w ó d p o lic ja n ta to p ro fe sja o nikłej saty sfa k cji z w y k o n y w a n y c h o b o w ią z k ó w słu żb o w y ch . N a w a lo r z w ią z a n y z o s ią g a n ie m sa ty s fa k cji p o p rz e z p ra c ę w sk a z y w a li n ie lic z n i b ad a n i (4% ). Inaczej j e s t n ato m iast, je ś li w e źm ie się p o d u w a g ę p o ż y te k sp o łecz n y p ły n ą c y z p o sz c z e g ó ln y c h p ro fe
sji: tu p o lic ja n t z a jm u je trz e c ią p o z y c ję w ra n k in g u (1 5 % w sk a z a ń ), tu ż z a n a u c z y c ie le m (4 5 % ) i lek arzem (8 2 % ). Z aró w n o w p rz y p a d k u p o lic ja n ta , ja k i w p rz y p a d k u ż o łn ie rz a za w o d o w eg o k o rz y śc i m a te ria ln e z w y k o n y w a n ia p ra cy n ie s ą p ra k ty c z n ie d o strze g an e p rz e z re sp o n d e n tó w (p o lic ja n t o sią g a j e w ed le 3 % b ad a n y ch , żo łn ierz - w e d le 4% ). T y lk o n ie lic z n i b ad a n i sy g n alizu ją, że j e s t to p ro fe sja in te re su ją c a (2 % w sk az ań ), o d p o w ie d z ia ln a (5% ) o raz szczeg ó ln ie tru d n a (5% ). Isto tn iejsze s ą k w e stie zw ią zan e z ch a ra k te re m p ra cy , g d y ż w ed le b a d a n y c h to p ra c a z w ią z a n a ze strese m i n a p ię c ie m (1 4 % i trz e c ie m iejsce w ra n k in g u z a w o d ó w ) o raz n ie b e z p ie c z n a , z w ią z a n a z n a ra ż a n ie m zd ro w ia i ż y c ia (2 1 % w sk a z a ń i d ru g ie m ie jsc e w ra n k in g u )53.
K o le jn ą k w e stią j e s t to , ja k b a d a n i w id z ą u c z c iw o ść o só b w y k o n u ją c y c h o k re ślo n e zaw o d y . Jeśli ch o d z i o p o strz e g a n ie rz e te ln o śc i zaw o d o w ej p o lic ja n tó w , to j e s t o n a re la ty w n ie w y so k a. F u n k c jo n a riu sz e z a jm u ją 7. m ie jsc e w śró d 23 p ro fe sji54. P oniżej (co o z n a c z a m n ie js z ą u c z c iw o ść w o d b io rze sp o łeczn y m ) zn a le źli się m .in. lek arze, k sięża , b an k o w cy , a d w o k a c i, sęd z io w ie o ra z w s z y s t kie z a w o d y zw ią zan e z ad m in istracj ą p u b liczn ą , a ta k ż e ze sp ra w o w an iem w ła d zy i p o lity k ą . B io rą c p o d u w a g ę o c e n y p o lsk ic h elit p o lity c z n y c h szc z e b la
50 Prestiż zawodów, Komunikat z badań BS 3 2 /9 9 ..., s. 2-6. 51 Prestiż zawodów, Komunikat z badań BS 8 / 2 0 0 9 . , s. 2-8. 52 Społeczne postrzeganie zawodów, OBOP, 50/1996. 53 Ibidem.
54 O uczciwości i rzetelności zawodowej, Kom unikat z badań BS 37/2006, CBOS, W arszawa, marzec 2006, s. 2-3.
c e n tra ln e g o 55, ale ta k ż e c z ęścio w o p o strz e g a n ie sa m o rz ą d o w c ó w p rz e z P o la k ó w 56, to „z a m y k a n ie ” ra n k in g u p rz e z o so b y z w ią zan e z p o lity k ą n ie d ziw i.
P o d su m o w u ją c, o ile w iz e ru n e k M ilic ji O b y w a te lsk ie j jak o in sty tu c ji p u bliczn ej o raz za w o d u m ilic ja n ta ja k o fu n k c jo n a riu sz a w o k re sie P R L -u b y ł re la ty w n ie n iek o rz y stn y , o ty le w o k re sie tra n sfo rm a c ji ó w im ag e u le g a zm ian ie. N ie b e z z n a c z e n ia j e s t tu św ia d o m a p o lity k a p u b lic re la tio n s sam ej in sty tu c ji57, a ta k ż e szereg p rz e k sz ta łc e ń , k tó ry m t a o rg a n iz a c ja p o d le g a w d z ie d z in ie z a rz ą d zan ia.
Zakończenie
Z za p re z e n to w a n y c h b a d a ń w y ła n ia się re la ty w n ie k o rz y stn y w iz e ru n e k in sty tu cji m a ją c y c h d b ać o n asz e b ez p ie cze ń stw o . N a jp ro ściej m o ż n a to tłu m a czy ć o b ie k ty w n y m 58 i o d cz u w an y m p rz e z P o la k ó w 59 w y p e łn ia n ie m m isji p rz ez te in sty tu cje. N ie k o n ie c z n ie to je d y n a in terp re tacja. W s p ó łc z e śn ie in sty tu cje p u b lic z n e m a ją c e n a ce lu g w a ra n to w a n ie w sz y stk im b e z p ie c z e ń stw a d z ia ła ją w ra m a c h p a ń s tw a d em o k ra ty czn e g o o ra z sp o łe c z e ń stw a o b y w a te lsk ie g o . T en k o n te k st w y m u sz a n a n ic h p ew n eg o ty p u in te ra k c y jn o ść z u cz estn ik am i w s p ó l n o ty , k tó rz y p o śre d n io s ta ją się ta k ż e ic h m o co d aw cam i. S zac u n ek i p re stiż, w ia ra w efe k ty w n o ść i p ro fe sjo n a liz m o k re ślo n y c h o rg a n iz acji o ra z ic h fu n k c jo n a riu sz y stan o w i n ie ty lk o w a ru n e k sine q u a n o n w sp ó łc z e sn e g o p ań stw a , ale i w ła śc iw e g o d z ia ła n ia ty c h in sty tu c ji. N a iw n o śc ią b y ło b y tw ie rd z e n ie , że w sz y sc y P o la c y m a ją k o c h a ć p o lic ję i ra c jo n a liz o w a ć o trz y m a n y m a n d a t ja k o s łu s z n ą k arę z a złam an ie n o rm w sp ó ln o to w y ch . N a to m ia st p o z y ty w n y w iz e ru n e k m a sw ój w y m ia r p ra k ty c zn y , g d y ż m o że u ła tw ia ć p o licji c o d z ie n n ą p racę, b y ć m o że z w ię k szy ć b e z p ie c z e ń stw o fu n k c jo n a riu sz y , stan o w ić s w o is tą g ra ty - fikacj ę n iem ateria ln ą. P o d o b n ie j e s t w p rz y p a d k u W o js k a P o lsk ie g o . Z ro z u m ie n ie p rz ez sp o łecz eń stw o w y z n a c z n ik ó w p o lity k i za g ran iczn ej o ra z b u d o w a n ia b e z p ie c z e ń stw a n a aren ie m ięd zy n a ro d o w ej m o g ło b y się stać n ie ty lk o k a ta liz a
55 K. Dojwa, Opinia publiczna o politykach, „Dziś. Przegląd społeczno-polityczny” 2005, nr 6, s. 81-92.
56 K. Dojwa, Samorząd terytorialny i władze samorządowe w percepcji społecznej. Wybrane
aspekty socjologiczne, „Studia Politologiczne” 2011, Vol. 20, Uniwersytet W arszawski, Instytut
N auk Politycznych, s. 21-40.
57 K. Dojwa, Public relations instytucji publicznej: wybrane instrumenty kreowania wizerunku
na przykładzie policji, w: Public relations we współczesnym świecie: między służbą organizacji a społeczeństwu, red. J. Olędzki, Wyd. ASPRA -JR, W arszawa 2011, s. 207-231.
58 Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce, M inisterstwo Spraw W ewnętrznych i A dm inistra cji, W arszawa, w rzesień 2011.
59 Poczucie bezpieczeństwa, zagrożenie przestępczością i stosunek do kary śmierci, Komunikat z badań BS 60/2011, CBOS, W arszawa, maj 2011, s. 1-2.
Instytucje bezpieczeństwa w percepcji społecznej...
4 07 t o r e m w y ż s z e j a k c e p t a c j i d l a m i s j i z a g r a n i c z n y c h o r a z b u d o w y n a n a s z y m t e r y t o r i u m r o z m a i t y c h o b i e k t ó w m i l i t a r n y c h 60, a l e t a k ż e u ł a t w i ć n e g o c j a c j e d o t y c z ą c e p o d z i a ł u ś r o d k ó w b u d ż e t o w y c h . K w e s t i a m e t o d i t e c h n i k k r e o w a n i a w i z e r u n k u i n s t y t u c j i p u b l i c z n y c h , a s z c z e g ó l n i e i n s t y t u c j i b e z p i e c z e ń s t w a s t a n o w i w y z w a n i e n a u k o w e i p r a k t y c z n e . W p r a w d z i e i s t n i e j ą r ó ż n e p u b l i k a c j e o d n o s z ą c e s ię d o w s k a z a n e j p r o b l e m a t y k i 61, n i e m n i e j p o w y ż s z y a r t y k u ł ( z d a n i e m a u t o r k i ) m o ż e b y ć t r a k t o w a n y j a k o p u n k t w y j ś c i a d o d a l s z y c h s t u d i ó w , b a d a ń , o p r a c o w a ń i a n a liz .SECURITY INSTITUTIONS IN SOCIAL PERCEPTION
- SELECTED ASPECTS
Summary
Since the end the 1980s and the beginning o f the 1990 the issue o f social perception o f spe cial availability groups and their activity in Poland has been especially im portant because security institutions perform their functions in a dem ocratic system and in the civic society. In case o f the Polish A rm y, it generally enjoys a positive social image, both in term s o f perceiving the army as an institution and the prestige o f the profession o f an officer o f the Polish A rm ed Forces. The Polish police are only ju st building their positive image, how ever they have achieved numerous successes in this area.
Translated by Katarzyna Dojwa
60 N ota bene odejście od koncepcji budowy w Polsce tzw. tarczy antyrakietowej w prawdzie by ło podyktowane przesłankami politycznym i, niemniej istotny okazał się także aspekt stosunku do tej kwestii w śród Polaków i Amerykanów. Za: P. Turczyński, Amerykańskie koncepcje tarczy antyrakietowej w Europie, Poltext, W arszawa 2012.
61 M .in. K. Dojwa, public relations policji. Wybrane zagadnienia praktyczne, Zeszyty N auko we Wyższej Szkoły H um anitas, Seria: Zarządzanie, zeszyt nr 2, Sosnowiec 2011, s. 103-127.
