N ové doku m en ty к historii M nichova. M inisterstvo zahraničních
věcí ČSR, M inisterstwo zahraničních v ěcí SSSR, Praha 1958 (SNPL), s. 124, 2 nlb. N o w y je doku m ien ty iz istorii Miunchena. M inistierstwo inostrannych diet SSSR. M inistierstwo inostrannych dieł CzSR, Mo skw a 1959 (Gospolitizdat) s. 160.
M nichov v dokum entech. 1: Zrada západních m ocností na Česko slovensku, Praha 1958 (SNPL), s. 304. II: Zrada české a sloven ské bur- žoasie na českosloven ském lidu, Praha 1958 (SNPL), s. 472, 2 nlb.
W zw iązku z 20 rocznicą Konferencji M onachijskiej, grupa historyków czecho słow ackich i radzieckich (W. F. K ł o c z k o , N. I. K o s t i n n i n , J. K ř í ž e k , F. P í š e k — były ambasador czechosłow acki w W arszawie, V. S o j á k , I. N. Z i e m s k o w — dyrektor archiwum MSZ w M oskwie) zestaw iła i w ydała w spólnym w ysiłk iem w dwóch wersjach, czeskiej i rosyjskiej (nadto w yszły przekłady w ję zykach zachodnich), zbiorek dokum entów dyplom atycznych, obrazujących stosunki m iędzy Czechosłowacją a ZSRR w r. 1938 i stosunki obu tych państw z innym i kra jami, na tle tzw. kryzysu sudeckiego. Zbiorek zaw iera 61 pozycji, w czym przeszło połow ę ineditów , m ianow icie 26 radzieckic-h i 13 czechosłowackich. Obejmują one okres od 12 marca do 29 w rześnia 1938 r., tzn. od aneksji Austrii przez N iem cy h itle row skie do zebrania w Monachium.
W ydawnictw o jest istotnie bardzo cenne, zwłaszcza ze w zględu na radzieckie inedita. Polityka zagraniczna Czechosłowacji w r. 1938 byłą nam już lepiej znana, dzięki dość licznym publikacjom czeskim i zachodnioeuropejskim, w pierwszym zaś rzędzie dzięki bardzo cennym pamiętnikom ówczesnego posła czechosłowackiego w M oskwie Fierlingera \ które zaw ierają m. in. kilkadziesiąt in exten so lub niem al w całości cytowanych dokumentów, w ym ienianych m iędzy praskim MSZ a placówką m oskiewską; jeszcze w cześniej zbiór czechosłowackich dokum entów w przekładzie niem ieckim w ydali h itler o w c y 2. Ponadto prace uczonych angielskich, jak N a m i e r i W h e e l e r - B e n n e t t traktujące o kryzysie 1938 r., oparły się w szerokiej mierze na udostępnionej im czechosłowackiej korespondencji dyplom atycznej 3; także sporo uwagi pośw ięcił tej spraw ie w I tom ie sw ych pam iętników Bonnet. Natomiast o polityce zagranicznej ZSRR w r. 1938 w iedzieliśm y dotąd tylko to, co podawały ogólne opracowania, z „Historią dyplom acji” na c z e le 1; z dokumentów znaliśmy tyl.ko ogłaszane w „Izw iestiach” i oficjalnym ale bardzo niekom pletnym zbiorze „W nieszniaja politika SSSR”, plus drobiazgi zam ieszczone na m arginesie „Dokumen tów i m ateriałów z przedednia II w ojny św iatow ej”. Tym razem po raz pierwszy, jak gdyby wyprzedzając odnośny tom niedawno rozpoczętej publikacji „Dokumenty
1 Oprócz tych w spom nień (pt. Ve službách ČSR) Z. Fierlinger ogłosił ponadto interesujący tom pt. Zrada českosloven ské buržoasie a je jíc h spojenců, Praha 1951); cały odnośny okres om awia Z. Tomeš w końcowym rozdziale pracy zbiorowej: O českosloven ské zahraniční politice v letech 1918—1939, Praha 1956.
2 Europäische P olitik 1933—1938 im Spiegel d er Prager A kten , ed. F. B e r b e r , Essen 1942, kilka wydań; pew ne dokumenty ogłaszała poza tym prasa hitlerowska, np. „Völkischer Beobachter” z 7 listopada 1942.
3 Zob. m oje uwagi o czechosłowackiej tem atyce u tych dwu historyków angiel skich w „Przeglądzie Zachodnim ” 1950, s. 298 n. Trzeba też uwzględnić późniejszą pracę N a m i e r a: Europe in Decay. A stu d y in D isintegration 1936—1940, Lon don 1950.
4 N ajnow sze przedstaw ienie pióra I. F. I w a s z i n a, O czerki istorii w n ie szn iej
p o litik i SSSR, 1958, jest w rozdziale o okresie m onachijskim (s. 283 n.) raczej po
w nieszniej politiki SSSR”, radzieckie czynniki udostępniły stosunkowo dużą ilość nieznanych pozycji z r. 1938.
Dokumenty te nie mogą oczyw iście zm ienić naszego zasadniczego poglądu na radziecką politykę zagraniczną w tym okresie: potwierdzają one to, co już w ied zie liśm y — o zdecydowanej w oli ZSRR przeciw staw ienia się agresji hitlerowskiej i w y pełnienia zobowiązań sojuszniczych w obec Czechosłowacji (nawet gdyby zaw iodła Francja), pod jednym warunkiem — by Czechosłowacja zdecydowała się staw ić opór agresorowi hitlerowskiem u. A le te nowe dokumenty w ypełniają znane nam już kontury obrazu w ielką ilością barwnych i przekonywujących szczegółów. Ówczesny komisarz spraw zagranicznych L itw inow i jego zastępca Potiomkin, poseł ZSRR w Pradze Aleksandrowskij oraz inni kom petentni działacze radzieccy — w rozmo wach z przedstawicielam i C zechosłowacji wyrażają w yżej określone stanowisko ZSRR z całą stanowczością. Godnym ich partnerem jest poseł czechosłowacki Fier- linger, zdecydowany zw olennik ścisłej współpracy obu państw i w róg hitleryzmu. Natom iast stanowisko prezydenta Beneša i m inistra spraw zagranicznych Krofty daleko odbiega od stanowczości i konsekw encji, zdradzając przede w szystkim ścisłe uzależnienie od m ocarstw zachodnich i ich zdaniu podporządkowując losy Czecho słow acji. Było tak przede w szystkim w skutek ówczesnego układu sił w tym pań stwie, gdzie rządy znajdow ały się w ręku koalicji partii mieszczańskich, pod kie rownictwem prawicowych agrariuszy, a jedyna stojąca konsekw entnie na gruncie obrony granic i współpracy z ZSRR partia komunistyczna, nie znajdow ała posłuchu u czynników rządzących.
Im bardziej zaostrzał się kryzys sudecki, tym dram atyczniej przem awiają ogło szone dokumenty. Korespondencja z drugiej połow y września, gdy Beneš zapyty wał, czy ZSRR udzieli Czechosłowacji pomocy zbrojnej i otrzymał na to niezw łocz nie pozytywną odpowiedź (dok. 36, 37, 38), częściowo dotąd tylko zn a n a 5, obecnie przedstawiona jest w e w łaściw ym zestawie; podobnie prośba czechosłowacka, by ZSRR w płynął na Polskę, której uderzenia obawiano się w Pradze (dok. 48, 49, 53), otrzymuje o w iele pełniejsze ośw ietlenie. Jak trafna jest np. charakterystyka B e neša w liście A leksandrowskiego z 29 września (nr 50): „Zawsze czułem, że Beneš, o ile chodzi o pomoc radziecką, można powiedzieć, chciałby jej, ale zarazem boi posunąć się do tego środka dla ochrony interesów czechosłowackich... W yjaśniam za chow anie się Beneša takim sam ym strachem socjalnym , jakim zarażeni są i inni pacyfiści w Europie: Beneš boi się m as” (s. 147 i 149 wyd. ros.).
Szkoda oczyw iście, że zbiorek nie jest obszerniejszy. Następnie przydałoby się trochę w ięcej objaśnień. Strona edytorska zbiorku, zew nętrznie zresztą bardzo sta rannego, w ykazuje pewną ilość usterek, brak zwłaszcza w zm ianek, że niektóre z ogłoszonych tu dokum entów znane już były poprzednio. Takie wzm ianki dano tylko przy niektórych pozycjach, ale pominięto całkow icie cytow any wyżej zbiór w ydany przez N iem ców, gdzie w przekładzie ukazały się, w całości lub częściowo np. poz. 22 i 34; tylko raz, przy dok. 39, wskazano, że ukazał się on już w I tomie Fierlingera, podczas gdy dotyczy to rów nież dok.: 12, 19, 28 i 55; dok. 96 niemal w całości ogłosił R. B e c k m a n n , „К diplom atickém u pozadí M nichova” (1954), s. 173—4 e. Wzmianka o tych poprzednikach n ie zm niejszyłaby oczyw iście wartości zbioru, ale św iadczyłaby o staranniejszym jego przygotowaniu.
6 Po raz pierwszy ogłoszona w przypisku w I tom ie Dokum entów i m ateriałów
z przededn ia II w o jn y św ia to w e j (dok. nr 27).
6 Zob. m oją recenzję tej książki w „Kwartalniku Historycznym ” 1958, nr 4, s. 1209 n.
D w utom owy zbiór „Monachium w dokum entach”, obejmujący iącznie 415 . do kum entów (I: 147, II: 268) — jest nie tylko ilościowo bogatszy, ale obejm uje o w ie le szerszy w achlarz zagadnień i jest staranniej p rzygotow any7.
Tom I poświęcony jest dyplom atycznem u aspektowi sprawy m onachijskiej, tom II zaś dziejom w ew nętrznym Czechosłowacji w latach 1937—39, przy czym ce lem tomu jest wykazanie, jak rządzące tym państw em partie praw icow e zdradziły interesy narodu i przyczyniły się do utraty niepodległości; równolegle do tego ilu struje się patriotyczną postaw ę czechosłowackich komunistów. Zgodnie z tym, w t. I znajdujem y niem al w yłącznie dokumenty dyplom atyczne, pochodzenia: cze chosłowackiego, niem ieckiego, brytyjskiego, francuskiego, polskiego i radzieckiego. Natom iast t. II przynosi w ięcej m ateriału z różnych resortów czechosłowackich, a dokumenty dyplom atyczne niem ieckie oraz w yjątkowo innych państw tylko w te dy, gdy przedstawiają one sytuację wewnętrzną.
Zawartość t. I nie przynosi w iększych rew elacji. Na 166 dokum entów jest tylko 10 ineditów — z czechosłowackiego MSZ 8. A le odpowiednio dobrana całość stanowi w istocie bardzo barwny, w ielostronny i (dodać trzeba) — wstrząsający obraz fak tycznej współpracy zachodnich m ocarstw (i niestety rów nież ówczesnej Polski) z hitlerowcam i, przeciw niem al osamotnionej Czechosłowacji, której tylko ZSRR
dotrzym ywał wierności.
Z rzeczy dotąd nieznanych warto w ym ienić zastanawiającą wzm iankę o h itle rowskich apetytach na Ruś Podkarpacką (dziś Zakarpacki obwód USRR), zawartą w depeszy posła w Londynie J. Masaryka z 9 marca 1938 (dok. 4) — zastanawiającą dlatego, że o spraw ie tej m usiało być głośno naw et w okresie bezpośrednio przed aneksją Austrii. Pikantny jest szczegół, zawarty w depeszy tegoż dyplomaty z 22 lipca (nr 44), że główną hitlerowską propagandzistką w A nglii była „czystej krwi Żydówka”, księżna Hohenlohe.
Dużo w ięcej rew elacyjnych pozycji zaw iera tom drugi, m ianow icie protokóły narad rządowych w Pradze, akta m inisterstw a spraw w ew nętrznych, obrony naro dowej i in. w ładz czechosłowackich, dalej dokumenty akcji odśrodkowej Partii Sudecko-niem ieckiej Henleina, w tym szereg aktów ów czesnego poselstw a III Rze szy W Pradze.
Dowiadujem y się w ięc o przebiegu narad gabinetowych u prezydenta republiki i posiedzeń rady m inistrów, czytamy listy i w ypow iedzi czołow ych osobistości I repu bliki czechosłow ackiej o stosunku do H enleina i Hitlera, zapoznajem y się z rezolu cjam i i artykułam i patriotycznych zebrań i prasy komunistycznej, czechosłowackiej i radzieckiej stającej w obronie Czechosłowacji. Proniem ieckie i reakcyjne nasta w ien ie czołowych osobistości partii, agrariuszy, do której należał zarówno premier do dni przedm onachijskich M. H od ža9, jak po epizodzie rządu gen. Syrovego jego następca, późniejszy kolaborant Beran, oraz przedstawicieli czechosłowackiej finan- sjery, np. prezes w ielkiego banku „Živnostenská” Preissa, w szyscy zalecali ugodę z Hitlerem — wychodzi w pełni na św iatło dzienne. Patriotyczna działalność
7 Redaktorem tej publikacji jest dyr. Instytutu międzynarodowej polityki i eko nom ii w Pradze prof. V. S o j á k; t. II przygotowała specjalna komisja Komitetu KPCz przy m inisterstw ie spraw w ew nętrznych i jego zarząd archiwalny.
8 Liczba ineditów zw iększyłaby się jeszcze, gdyby doliczyć ponad 30 pozycji, któ re ukazały się rów nocześnie w wyżej zrecenzowanym zbiorku N ové d oku m en ty etc.
0 Co prawda, n ie można Hodźy, choć rówież prawicowego agrariusza, stawiać
na równi z Beranem, Vraným i innym i zw olennikam i ugody z hitlerowskim i N ie m cam i; Hodža, choć antyradziecko nastrojony, jednakże podobnie jak Beneš zajmo
G ottwalda i jego towarzyszy oraz szczerze proczechosłowackie n astaw ienie czoło wych osobistości w ZSRR. są zilustrowane rów nież wyraziście.
Tom drugi dzieli się na dziesięć rozdziałów, w obrębie których m ateriał podany jest chronologicznie. N ajciekaw sze są tu rozdziały: I pt. „Interesy klasow e prowadzą burżuazję czechosłowacką do ustępstw i popierania faszyzm u”, rozdz. IV, stano w iący kontynuację pierwszego, a zw łaszcza rozdz. VII: „Kulm inacja zdrady bur- żuazji czechosłowackiej, przyjęcie dyktatu m onachijskiego”. Oba końcowe rozdzia ły IX і X, m ówiące o bezpośrednich i dalszych następstw ach Monachium 10, aż do marca 1939, przynoszą także w iele rew elacyjnego m ateriału. Rozdziały III, V і VIII z kolei dają sporo nowego o roli kom unistów czechosłowackich i stanowisku opinii radzieckiej. Rozdziały II і VI odkrywają kulisy akcji henleinow ców i III Rzeszy w iosną i latem 1938 r.
Bez znajomości tego przeważnie dotąd nieznanego m ateriału źródłowego nie będzie m ógł obejść się nikt, kto zechce badać końcowy okres dziejów I republiki czechosłow ackiej.
Posiadający tak dużą w artość zbiór w ykazuje zarazem niektóre luki. Na opraco w aniu jego znać jak gdyby pew ien pośpiech, co odbiło się zarówno na szerokości podstawy źródłowej, jak i na stronie edytorskiej.
Tak w ięc pominięto pew ne dokumenty związane ze sprawą Czechosłowacji w r. 1938, zawarte w I t. pam iętników Bonneta, niesłusznie ograniczając się do francuskiej „Żółtej K sięgi”. Przykładowo można w ym ienić list posła czechosłow ac kiego w Paryżu O suskiego z 12 września 1938 (Bonnet t. I, s. 236—7), albo w y przedzający znany telegram posła francuskiego w Pradze Lacroix z 20 września, informujący, że rząd praski życzy sobie silniejszego nacisku z Zachodu, by móc ustą
pić Niem com (Bonnet t. I, s. 248; por. „Mnichov v dokum entech” t. II, nr 153 w e dług innego źródła), pierwszy taki telegram z tegoż dnia zalecający, by dowództwo, francuskie oddziałało odpowiednio też na w ojskow ych czechosłowackich (Bonnet t. I, s. 246—7).
Można też było sięgnąć do wydanej w maju 1958 r. powielanej publikacji P o l skiego Instytutu Spraw Międzynarodowych pt. „Wrześniowy kryzys czechosłowacki 1938 r. w raportach amb. Lipskiego”, („Zeszyty historyczne PISM ”, nr 7) n . Pom i nięto także bogaty zbiór rum uńskich dokumentów, ogłoszony w pam iętniku Comnena, dający w łaśnie najw ięcej m ateriałów dla sprawy czechosłow ack iej12. Zignorowano nadto wyżej wspom inaną publikację dokumentów czechosłowackich dokonaną przez hitlerowców.
Więcej jest uw ag edytorskich. Przede w szystkim dziw ić m usi zignorowanie w łasnej tj. czeskiej pracy: zbioru dokumentów zw iązanych z procesem norymber skim: „Českoclovensko a norim berský proces”, Praha 1946, wyd. B. E č e r, gdzie ogłoszono po czesku szereg dokum entów znajdujących się w om awianym tu dziele (np. t. I, nr 14, 36, 59, 64 i in.). Podobnie, jak w zbiorku „Nové dokumenty”, fakt ogłoszenia już w r. 1948 korespondencji Fierlingera, również n ie został wspom niany i odnośne pozycje ogłasza się — co poza tym jest oczyw iście cenniejsze — z orygi
10 W rozdz. IX jest też uwzględniona — zresztą pobieżnie — sprawa polskich re w indykacji na Śląsku Cieszyńskim.
11 Sądzić trzeba, że w razie w ysłania w tej spraw ie do W arszawy kogoś z k w e rendą, udostępniono by mu w PISM owe materiały: ten ostatni Instytut wydał nadto jako nr 8 swych zeszytów analogiczną publikację powieloną, przedstawiającą raporty londyńskie z września 1938 (oba zeszyty opracował J. C h u d e k).
12 Jak wiadomo, książka Comnena, wydana w r. 1947 w e Florencji po włosku
(Preludi del grande dram m a), jest jednym z najbogatszych źródeł do dziejów r. 1938. P rz e g lą d H isto ry c z n y — 15
czytamy, w telegram ie Krofty z 12 m aja 1938, że „pomoc w ojskow a Francji i ew en tualnie zbrojna interw encja Anglii w żadnym wypadku nie m ogłyby być dość szyb kie”, podczas gdy w odnośnym m iejscu dok. nr 25 tu omawianej publikacji zam iast „w żadnym w ypadku” mamy „w obecnych okolicznościach”, co oczyw iście n ie jest to samo. Wierzyć trzeba dokum entowi archiwalnem u, ale było raczej obowiązkiem w ydaw ców zainteresow ać się poprzednią publikacją tego dokumentu i jej brzm ie niem. Niezrozum iale przedstawia się też sprawa telegram u Osuskiego z czerwca 1938 (t. I, nr 37) w zestaw ieniu z przekładem niem ieckim w cyt. publikacji hitlerowskiej, gdzie pod nr 132 ogłoszono całkiem :nny tekst, o zakończeniu jedynie zgodnym z oryginałem czeskim. Czyż nie narzucała się konieczność wyjaśnienia?
Notę. polską z 21 w rześnia 1938 wypowiadającą układ m niejszościow y z r. 1925 ogłoszono w t. I, nr 94 w edług zbioru dokumentów niem ieckich; jest ona chyba w archiwum w Pradze, a w każdym razie w pełnym brzmieniu ogłosił ją Namier, „Europe in D ecay”, s. 286—7. W tej ostatniej pracy znaleźliby w ydaw cy obszerny zbiór dokumentów dotyczących Zaolzia — i szkoda, że ich nie podano 13.
Znacznie staranniej opracowany t. II nasuwa mniej uwag krytycznych. I tu jednak ponownie tłum aczy się z niem ieckiego różne dokumenty, które przyniósł w ym ieniony zbiór w r. 1946, np. 34, 72, 86 i in.
Oba tomy posiadają osobny skorowidz osób (t. II nadto geograficzny), na "ogół szczegółow y i dokładny. N ie w szędzie jednak podane są im iona, choć można je było odnaleźć, czy w roczniku gotajskim , gdy chodzi o dyplom atów, czy w encyklo pediach, np. przy feldmarszałku Blombergu nie było to chyba trudne, albo przy ambasadorze brytyjskim w M oskwie, lordzie Chilstonie. W skorowidzu t. II A. Bro dy określony jako „słowacki hlinkow ski poseł”, był w rzeczyw istości prowęgierskim działaczem karpatoruskim; poseł niem iecki w Pradze Eisenlohr zajm ował to sta nowisko form alnie nie tylko do Monachium, ale i potem; działacz słowacki, póź niej desygnowany na posła w W arszawie, n ie nazyw ał się „Klinkovbki”, lecz Kli- novský (Klinowski, p ół-P o la k )14 ; Erich Kordt nie był attaché lecz radcą ambasady niem ieckiej w Londynie (drobna różnica). Są dw ie gorsze pomyłki: podanie ów cze snego ambasadora francuskiego w B erlinie André François-Poncet pod literą P jako „Poncet François A ndré”, oraz nazw anie „germ anofilem ” Vansittarta, znanego z tak zasadniczej wrogości w obec Niem ców, że aż pow stał w angielszczyźnie ter min „vansittartyzm ” jako synonim germ anofobiił5.
W skorowidzu geograficznym zbyt m echanicznie podano tylko dzisiejszą przy należność, np. Użhorod, ZSRR — ale należało podać, że w r. 1938 to m iasto znaj dowało się w Czechosłowacji, gdyż inaczej odnośne m iejsce nie będzie zrozumiałe.
H enryk B atow ski
13 Ze można było sięgnąć do archiwum, dowodzi choćby fakt ogłoszenia w II t.
zbioru L. G e 1 b e r g a, P raw o m iędzyn arodow e i historia dyplom atyczn a, Warsza wa, 1958, paru dokum entów polskich dotyczących sporu o Zaolzie, a otrzymanych przez w ydaw cę w łaśnie z Pragi (fotokopie).
14 Gdyby w ydaw cy korzystali z publikacji E č e r a, znaleźliby tam (s. 335), for mę prawidłową.
15 Por. W. T h e i m e r and P. C a m p b e l l , Encyclopaedia of W orld Politics, London 1950, s. 451: V an sittartism .
