R E C E N Z J E
Bernard L e w i s , The Assassins. A Radical Sect in Islam, W eidenfeld and Nicolson, London 1967, s. X, 166, 8 ilustr.
D zieje ekstrem istycznej sekty assassynów są jednym z najciekaw szych epizo
dów m uzułm ańskiego średniowiecza. B. L e w i s , profesor U niwersytetu Londyńs
kiego, zafascynow any już od w ielu lat tą n iezw ykłą tem atyką, podjął się w końcu napisania zwięzłej syntezy, która ma ukazać szerokim kręgom czytelników prze
szłość owej nizaryckiej gałęzi ism ailizm u. Autor zadebiutow ał w 1940 r. fun da
m entalnym studium o początkach ism ailizm u 1, następnie powyższą problem atykę rozwinął w kolejnych p racach 2, w nosząc w iele nowych elem entów koncepcyj
nych i m erytorycznych w badanym zakresie.
A ssassyni odgrywali niepoślednią rolę polityczną w Syrii i Palestynie w okre
sie krucjat. Z tej przyczyny średniowieczna Europa stosunkowo w cześnie d ow ie
działa się o ich istnieniu. Legenda o Starcu z Gór i jego korpusie straceńców (arab. sing, fid a’i) krążyła po Europie popularyzowana przez różnego rodzaju lite raturę, poczynając od itinerariów i opisów Ziemi Św iętej, poprzez poważne kom pen
dia o treści historycznej, by trafić*w końcu do Dekamerona Boccacia. Toteż nie przypadkiem Lew is swój przejrzysty i fascynujący w ykład rozpoczyna od przy
pom nienia europejskiego „odkrywcy” assassynów, Burcharda (Gerhard Arudda z L u beki) ze Strasburga, który w ill75 r. pojaw ił się na Wschodzie, w ystępując z oficjalną lub półoficjalną m isją w im ieniu cesarza Fryderyka.
Drugi rozdział książki daje zw ięzły przegląd dziejów szyickiej „schizm y”, k tó
rej późnym następstw em byli również assassyni. Ramy chronologiczne zawierają się w latach 632—1094, tj. od śm ierci Muhammada po rozłam -w ism ailizm ie Fa- tymidów, kiedy to do głosu doszli zw olennicy w yzutego z praw do sukcesji po fatym idzkim kalifie, al-M ustansirze (1036—1094), Nizara, syna tego władcy. Na ich czele stanął dawny misjonarz fatym idzki (da ci), Hasan ibn Sabbah, Pers o arab
skim rodowodzie, przez długie lata głoszący na terytoriach irańskich naukę ism aili- tów — Fatym idów (tzw. „dawną m isję”).
K olejny rozdział poświęcony jest sukcesom doktryny ism ailickiej w w ersji g ło szonej przez Hasana (w odróżnieniu od dawnego ism ailizm u Fatym idów określa
nej „nową m isją”) i utworzeniu nam iastek suwerennej państw owości w zajętych przez zw olenników Hasana (assassynów) górskich rejonach Iranu i Syrii. Syria i Iran to dw ie w ażne strefy polityczne, w których assassyni doszli do dużego zna
czenia.
L ew is stoi na pozycjach konsekwentnego idealizm u, kiedy nie odmawiając assassynom w ielu postępowych cech w dziedzinie polityki i ideologii dopatruje się w ich ruchu reakcji na konserw atyzm X I w ieku, które to zjaw isko łączy z „psy
chologią etniczną” Turków, w łaściw ych suzerenów ówczesnego B liskiego Wschodu (s. 32). W tzw. „Dniu Zm artchw yw stania”, ogłoszonym w 1164 r. przez jednego z n a
stępców Hasana ibn Sabbaha — Hasana ibn Muhammada (stał na czele sekty w latach 1162— 1166), rezydującego na A lam ut (Góry Elbrus, pasmo Rudbar, na północ
I B . L e w i s , T h e O rigins o f Ism a illsm : A S tu d y o f th e H istorical B a ckg ro u n d o f the F a tim id C aliphate, C am bridge 1940.
2 M .in.: T h e S o u rces fo r th e H isto ry o f th e S y ria n A ssassins, „S p e cu lu m ” t. XX VII, 1952, z. 4, s. 475—Î89; Sa la d in and th e Assassins, „ B u lle tin of th e School o f O rie n ta l an d A frica n S tu d ies” t. XV, 1953, s. 239—245; T h e Ism ailites. and th e A ssassins, tw :3 A H isto ry o f th e C rusades i. I, P h ila d e lp h ia 1958, s. 99—132.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY, TOM L X III, 1972, zesz. 2
332
R E C E N Z J Eod Kazwinu), w idzi on w ynik ew olucji idei, chociaż dostrzega również kontury społeczno-polityczne tego epokowego m omentu w dziejach sekty i, n ie neguje roli m as ludowych. Istotna jest uwaga autora, że ow e N e w L aw w prowadzono szybko w życie na terenie Syrii, co jeszcze bardziej w zm ogło polityczną aktywność sekty w tym rejonie.
W rozdziale „Means and Ends” stanow iącym epilog tej zwartej syntezy Lew is w yjaśnia społeczne m otyw y drastycznych m etod zwalczania przeciwników sekty.
Ofiary sw e gładzili zarówno z pobudek politycznych, jak i ideologicznych. Mord polityczny nie był ich w ynalazkiem . Lewis wyprowadza mordy dokonywane przez sektę z praktyk rytualno-sakralnych prastarego Orientu ale dobitnie podkreśla, że dopiero assassyni nadali im charakter planowy, zorganizowany i w ręcz system atycz
ny. A ssassyni succeeded in reshaping and redirecting the vague desires, w ild beliefs and aimless rage of the discontented into an 'id eo lo g y and an organization which, in cohesion, discipline and purposive violence, have no parallel in earlier or in later tim es (s. 139).
Mimo że autor 'nowej syntezy dziejów sekty assassynów podjął się ryzykownego kroku — wszak jego am erykański kolega, M. G. S. H o d g s o n ubiegł go pod tym w zględem publikując znacznie wcześniej drobiazgową m on ografię3 — próba powiodła się co najm niej zadawalająco, bowiem Lew is raz jeszcze w sposób cie
k aw y i oryginalny przedstaw ił frapującą problem atykę.
Jerzy ' Hauziński
D yp lo m a tyk a w i e k ó w średnich, opracowali Karol M a l e c z y ń s k i , Maria B i e l i ń s k a , A ntoni G ą s i o r o w s k i , PWN, W arszawa 1971, s. 370, 2 nlb, 26 tabi.
II. Jest to kolejny tom w serii „Nauki Pomocnicze H istorii” zapoczątkowanej z inicjatyw y Tadeusza M a n t e u f f l a . Inicjatyw a ta zrodziła się w latach, kiedy nauki pomocnicze, nie tylko w Polsce, przeżywały ostry kryzys i m iała za zadanie ów kryzys przełamać, co tak silnie akcentował prof. M anteuffel w swej przedm owie do pierwszego tomu, „Chronologii polskiej”. O tych momentach nie można zapom i
nać, prezentując tom poświęcony dyplomatyce, będący w ynikiem zbiorowego, choć nie skoordynowanego, w ysiłk u trzech autorów.
Prezentow any tom jest trzecią z kolei próbą syntetycznego ujęcia polskiego dorobku w zakresie dyplom atyki. A ni je'dnak „Zarys nauki o dokumencie polskim w iek ów średnich” Stanisław a K ę t r z y ń s k i e g o (1'934), ani „Zarys dyplom atyki polskiej w iek ów średnich” Karola M a l e c z y ń s k ż e g o (1951), n ie w yw ołały poważniejszych dyskusji, których należało oczekiwać. Zarysy te podniosły do rangi zagadnień pierwszoplanowych problem charakteru publicznego polskiego dokumentu w średniowieczu oraz problem kancelaryjności tegoż dokumentu i czasu form o
w ania się w pełni sprawnej kancelarii. Dziś w ięcej w iem y o form ach ustroj owo- organizacyjnych, które inicjow ały pow staw anie dokumentu, znacznie rozszerzy
liśm y znajomość form tegoż dokumentu, ale nadal nie została poszerzona znajo
m ość jego funkcjonowania, a zw łaszcza nie został przekroczony próg chronologiczny, przełom X V i XVI w. W tych zakresach znacznie posunęli badania archiwiści i h i
storycy prawa, w yręczając dyplomatyków, ale niem al z reguły w oderwaniu od problem atyki badawczej w łaściw ej dla dyplomatyki, co gorsza niem al zawsze z po
m inięciem kategorii m etodycznych w łaściw ych dla tej nauki. Zdaje się n ie ulegać wątpliwości, że zarówno K ętrzyński jak i M aleczyński zdaw ali sobie sprawę z kon
3 M. G. iS. H o d g s o n , T h e order o f A ssassins. T h e S tru g g le o f th e E arly N izârï Ism â ilis against the Isla m ic W orld, S’G rav en h a g e 1955.
