Żydzi chełmscy w latach 1912-1918

R O C Z N I K C H E Ł M S K I T O M 3, 1997

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

ŻYDZI CHEŁMSCY W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

Chełm, w interesującym mnie okresie swoisty konglomerat nacji, wy- znań i kultur, w którym Żydzi stanowili największy odsetek ludności, jak d o t ą d nie doczekał się monografii, która uwzględniałaby złożony problem mniejszości n a r o d o w e j

. Zapoczątkowane w ostatnich latach badania nad dziejami miasta i regionu zaowocowały pracami, których przedmiotem były również losy ludności żydowskiej t a m zamieszkałej

.

W y b ó r cezury chronologicznej podyktowany jest kilkoma względami.

W roku 1912 wyodrębniono gubernię chełmską, w której skład weszły po- wiaty, z n a j d u j ą c e się d o t ą d w granicach zlikwidowanej guberni siedlec- kiej i powiaty położone w południowej i wschodniej części guberni lubel- skiej. Nowa g u b e r n i a składała się z 8 powiatów: bialskiego, biłgorajskiego, chełmskiego, hrubieszowskiego, konstantynowskiego, tomaszowskiego, wło- cławskiego i z a m o j s k i e g o

. Wyodrębnienie guberni z siedzibą jej władz w Chełmie znacznie podniosło znaczenie samego miasta, co nie pozostało bez wpływu na życie jego mieszkańców. Z kolei lata I wojny światowej,

1

B. Z i m m e r , Miasto Chełm. Zarys historyczny, Warszawa Kraków 1974.

2

II. K u w a ł e k , Żydowskie. Gminy Wyznaniowe w powiecie chełmskim w latach 1918-1939, „Rocznik Chełmski" t. I, 1995, s. 217-244; K. Z i e l i ń s k i , Ludność żydowska w powiecie chełmskim w latach 1914 1918. Studium statystyczne, ..Rocznik Chełmski"

t. II, 1996, s. 185-205.

3

A. W r z y s z c z , Administracja guberni chełmskiej wobec wojny i ewakuacji w latach

191Ą-1915, „Rocznik C h e ł m s k i " t . II. 1996. s. 134-167

KONRAD Z I E L I Ń S K I

a zwłaszcza trzyletni okres okupacji austro-węgierskiej, wraz z paupery- zacją dużej części mieszkańców miasta, przyniosły znaczne natężenie ży- cia politycznego i kulturalnego. Zwłaszcza Żydom polityka okupacyjnych władz austriackich, w porównaniu z niechętną im administracją carską i ekscesami ewakuujących się wojsk rosyjskich, jawiła się jako liberalna i humanitarna. Co nie mniej ważne, w latach I wojny światowej właśnie dały się zauważyć na szerszą skalę procesy laicyzacji i emancypacji lud- ności żydowskiej s p o d przemożnych wpływów sfer ortodoksyjnych. Pro- cesy takie nic; ominęły także Chełma, choć ich zasięg był nieporównywal- nie mniejszy, niż dało się to zauważyć w stołecznym dla c. i k. okupacji Lublinie.

Artykuł niniejszy, oparty na dostępnych materiałach archiwalnych, jest tylko przyczynkiem do dziejów Żydów chełmskich i m a w swym założeniu stanowić jeden z punktów wyjścia do podjęcia pogłębionych i o poszerzonej cezurze chronologicznej badań nad przeszłością ludności żydowskiej na Chełmszczyźnie.

Zamieszkali w Chełmie Żydzi j u ż od czasów Królestwa Kongresowego stanowili największy odsetek ludności miasta. Tabela 1 przedstawia struk- turę wyznaniową mieszkańców C h e ł m a w XIX i XX w., do czerwca 1916 r., kiedy to n a życzenie okupacyjnych władz austriackich przystąpiono do zbie- rania danych do spisu powszechnego, zapowiedzianego n a jesień tego r o k u

.

Analiza danych zawartych w tabeli każe zwrócić uwagę na dwukrotny, dość gwałtowny wzrost liczby ludności wyznania mojżeszowego. W roku 1913 mogło to być związane z awansem miasta n a siedzibę guberni, co ścią- gnęło do niego ludzi, pragnących się w Chełmie osiedlić. Gros z nich stano- wiła ludność żydowska. Z kolei wzrost odsetka Żydów w Chełmie w roku 1916 nie był równoznaczny z rzeczywistym przyrostem liczby ludności tego wy- znania. Pierwszy rok wojny spowodował masowe migracje. Ludność żydow- ska na ogół nie była ewakuowana wraz z cofającymi się Rosjanami, zmuszona

4

D a n e za: Rocznik statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1914, W a r s z a w a 1915;

Rocznik statystyczny Królestwa Polskiego z uwzględnieniem innych ziem polskich. Rok 1915, W a r s z a w a 1916; B. W a s i u t y l i s k i , Ludność żydowska w Polsce w wieku XIX i XX. Studium statystyczne, W a r s z a w a 1930; .]. L e w a n d o w s k i , Ludność żydowska na Lubelszczyżnte w latach 1 wojny światowej, w; Z dziejów społeczno- ści żydowskiej na Lubelszczyżnte w latach 1918-1939, red. J . Doroszewski. T . Ra- dzik, Lublin 1992. s. 7 -10; tenże, Zmiany tu strukturze narodowościowej i wyzna- niowej ludności Lubelszczyzny w czasu: I wojny światowej, A n n a l e s U M C S , vol.

X L V I / X L V I I , 1991/1992, s. 309 -342; także: „Czas" 1916, n r 145; „Cios Lubelski" 1916, n r 76.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W L A T A C H 1 9 1 2 - 1 9 1 8

T a b . 1. S t r u k t u r a w y z n a n i o w a mieszkańców C h e ł m a w l a t a c h 1827-1916

Rok O g ó l n a liczba ludności m i a s t a

W y z n a n i e (odsetek) Rok O g ó l n a liczba

ludności m i a s t a katolicy prawosławni ewangelicy mojżeszowi

1827 2 793 b.d. b.d. b.d. 67,4

1893 11887 19,9 25.3 1.2 53,5

1909 17541 24.5 35,2 1.4 33,3

1913 2 2 0 1 9 20,4 21,5 1,3 56,7

1916 14001 21,6 1,3 0,5 76,6

jednak została do ciągłej zmiany miejsca p o b y t u w granicach kraju. Jak pisał w raporcie z guberni lubelskiej wysłannik Centralnego Komitetu Obywatel- skiego Karol Sienkiewicz, „większe miasta, jak Chełm i Hrubieszów, stały się przytułkiem Żydów z okolicznych miasteczek pomniejszych" (paździer- nik 1915 r . )

. Zjawisko to nie równoważyło jednak s t r a t poniesionych przez ludność żydowską w wyniku mobilizacji i ewakuacji. W porównaniu z ro- kiem 1913, kiedy to w mieście mieszkało 12434 Żydów, ubytek rzeczywisty w m a r c u 1916 r. wyniósł 1760 osób. Jednocześnie jednak daleko poważniej- szym zmianom uległ odsetek ludności chrześcijańskiej, podobnie jak wysoki był ubytek rzeczywisty prawosławnych i katolików, toteż prasa polska, „Głos Lubelski", a za nim krakowski „Glos Narodu" i „Kurier Poznański" w alar- m u j ą c y m tonie informowały o „zażydzeniu" Chełmszczyzny

. Dokładniejsze d a n e dotyczące C h e ł m a i jego przedmieść zawarto w „Wykazie miejscowości powiatu chełmskiego: ludność, wyznania, siedziby urzędów", opracowanym na podstawie raportów władz gminnych i miejskich dla C. i K. Komendy Po- wiatowej w Chełmie jesienią 1916 r. Według tego źródła w Chełmie mieście mieszkało 10 989 Żydów, w Obołonem 374 i w Pilichonkach 342. Nie było osób wyznania mojżeszowego wśród zamieszkałych w Osadzie Młynarskiej

.

Danych tu przytoczonych nie należy traktować zbyt rygorystycznie. In- formacje dostarczane przez administrację carską nie zawsze były wiary-

5

A r c h i w u m P a ń s t w o w e w Krakowie (dalej: A P K ) A r c h i w u m Naczelnego K o m i t e t u N a r o d o w e g o (dalej: N K N ) 93, k 60; A r c h i w u m P a ń s t w o w o w Lublinie (dalej: A P L ) K a n c e l a r i a G u b e r n a t o r a C h e ł m s k i e g o (dalej: K G C l i ) 305 nlb., Spiski wysieliennych.

6

„ G l o s L u b e l s k i " 1916, n r 76; „Glos Lubelski" 1916, n r 251; „Glos N a r o d u " 1916, n r 148; „ K u r i e r P o z n a ń s k i " 1916, nr 69; „Ziemia Lubelska" 1916, nr 27.

A P L K u k K r e i s k o m m a n d o in C h o l m (dalej: K K C h ) 15 nlb.; też: A P L Kancelaria

G u b e r n a t o r a Lubelskiego (dalej: K G L ) 1913: 2 5 a s t . III nlb.; A r c h i w u m P a ń s t w o w e

w C h e ł m i e (dalej: A P C h ) A k t a m i a s t a C h e ł m a (dalej: A m C h ) 99 nlb., Wykaz właścicieli

d o m ó w w mieście C h e ł m i e , 1914.

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

godne. Dochodziło do podwójnego liczenia mieszkańców przebywających czasowo poza miejscem swego stałego zamieszkania, do „robienia statystyki"

w gminie poprzez zaniżanie bądź zawyżanie liczby ludności i poszczególnych jej grup. W ówczesnych warunkach politycznych, w czasie wzbudzającego wiele emocji i kontrowersyjnego wyodrębniania guberni chełmskiej, najczę- ściej dochodziło, oczywiście, do zawyżania liczby ludności prawosławnej

. Z kolei traktowanie w statystyce rosyjskiej Żydów nie tylko jako odrębnej grupy wyznaniowej, ale i językowej sprawia, że nie można na tej podstawie określić wewnętrznej s t r u k t u r y językowej ludności żydowskiej przed wojną, a co za tym idzie, porównać takich danych ze spisem austriackim z 1916 r.

S p i s z 15 października 1916 r., przeprowadzony pod fachowym kierownic- twem Kazimierza Kuinanieckiego, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, szefa Urzędu Statystycznego (Statische Amt) przy c. i k. Generalnym Guber- natorstwie Wojskowym, o b j ą ł całą ludność cywilną i miał na celu zbadanie jej stanu według płci. wieku, wyznania, języka macierzystego i poziomu wy-

kształcenia. Ponieważ w trakcie przeprowadzania spisu trwały jeszcze zwią- zane z działaniami wojennymi migracje ludności i nie rozpoczął się na więk- szą skalę powrót ewakuowanych i uciekinierów do k r a j u , również wyniki tego spisu traktować należy jako przybliżone

. Ponadto p e w n a część ludności, zwłaszcza żydowskiej, starała się ukryć przed spisem w obawie, iż może on być przygotowaniem do poboru wojskowego. To ostatnie zjawisko nie było czymś specyficznym dla c. i k. okupacji. Sprzed wojny i z jej pierwszych miesięcy nie brak dowodów na uchylanie się Żydów od służby wojskowej, a niechęć do wypełniania „patriotycznego obowiązku" była tak wielka, iż nieraz sięgano nawet do samookaleczenia

. W jakimś stopniu n a wynikach spisu z jesieni 1916 r. zaważył fakt nieuznawania przez nowe władze języka jidysz. Zdezorientowani Żydzi stawali bowiem przed koniecznością podania nieprawdy, gdyż to jidysz był dla większości z nich językiem macierzystym, a to budziło obawy o reakcję władz. Austriacy niejednokrotnie odżegnywali się od rzekomych zamiarów stosowania jakichkolwiek represji wobec ludności

8

J . L e w a n d o w s k i , Ludność żydowska..., s. 10; tenże. Zmiany..., s. 311-312;

K. Z i e l i ń s k i , jw., s. 187; zob. też J K u c z i n s k i , Projekt wydielenta Cholmszcziny, Sanki. 1'eterbnrg 1911; L. P I o c h o c k i, Chrimszczyzna i sprawa jej oderwania, K r a k ó w 1912, s. 26 34.

9

J . L e w a n d o w s k i , Ludność żydowska..., s. 10; tenże, Zmiany..., s. 310-311;

K . Z i e l i ń s k i , j w . , s. 180 187.

1 0

A P L K G C h 300 Ib; d a n e z innych powiatów A P L Z a r z ą d Powiatowy Lubelski 78 nlb.; A P L Z a r z ą d Ż a n d a r m e r i i G u b e r n i C h e ł m s k i e j (dalej: Z Ż G C h ) 22 nlb.

2 0 6

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W L A T A C H 1 9 1 2 - 1 9 1 8

żydowskiej, p o d a j ą c e j polski, rosyjski lub niemiecki jako swój język macie- rzysty, jednak niewykluczone, iż z tego powodu niektórzy Żydzi mogli się ukryć przed a n k i e t e r a m i " . Wszystko to sprawia, iż dane statystyczne do- tyczące liczby ludności żydowskiej w Chełmie, zarówno te sprzed roku 1914, jak i z lat wojny, m a j ą wartość szacunkową.

Większą trudność niż ustalenie rzeczywistej liczby ludności żydowskiej w Chełmie sprawia ustalenie jej struktury zawodowej oraz porównanie ze s t r u k t u r ą zawodową mieszkających w mieście chrześcijan. Fragmentarycz- ność zachowanych materiałów źródłowych pozwala jedynie stwierdzić, iż źró- dło u t r z y m a n i a większości rodzin żydowskich w Chełmie stanowiły handel i rzemiosło, rzadziej drobniejsze zakłady przemysłowe. Niewielki pozostawał odsetek inteligencji żydowskiej. Niemal nie było Żydów wśród nauczycieli szkół elementarnych i średnich w mieście. Poza nielicznymi szkołami ele- mentarnymi przeznaczonymi dla dzieci żydowskich oraz chederami, nauczy- cieli Żydów spotykamy przed wojną w założonym w roku 1909 prywatnym G i m n a z j u m Męskim z prawami szkół rządowych i w założonym rok później progimnazjum żeńskim. Rabini F. Mendelsohn i Samuel Rubinson nauczali w nich religii mojżeszowej uczennice i uczniów tego wyznania

. Większy udział mieli Żydzi w zawodach związanych z medycyną. W roku 1913 prak- tykowały w Chełmie dwie dentystki Dwojra Lorbier i C h a n a Birenbaum oraz dentysta Chaim Liszczyn. Trzech lekarzy nosiło nazwiska żydowskie:

Izaak Linkowicz, Josif Migdał i J a k u b Gerenrajch, przy czym ten ostatni w spisach figurował jako prawosławny

.

W a r t o może prześledzić koleje życia J a k u b a Mojżeszowicza Gerenrajcha.

Urodzony w roku 1859, ukończył studia w Warszawie ze stopniem lekarza medycyny w roku 1897, po czym rozpoczął pracę jako lekarz przy chełmskim Seminarium Duchownym (unickie seminarium od roku 1875 funkcjonowało jako prawosławne), nadzorując również stan zdrowia młodzieży kształcącej się w innych zakładach naukowych średniego szczebla w Chełmie. Nie odbył służby wojskowej, odznaczono go Orderem Świętego Stanisława III stopnia, a w roku 1913 piastował j u ż stanowisko lekarza powiatowego. Żonaty z Zofią z domu Rozenblum, miał trójkę dzieci, Helenę, Aleksandra i M i c h a ł a

.

" „ M y ś l Ż y d o w s k a " 1910, n r 30. 34.

1 3

R. K u c h a . Szkolnictwo śrrjinie Chełma przed wybuchem pierwszej wojny świato- wej, „ R o c z n i k C h e ł m s k i " t. 11, 1996, s. 137-138, 146 117.

1 3

A P L R z ą d G u b e m i a l n y C h e ł m s k i (dalej: R G C h ) 2144 nlb.

H

A P L R G C h 2397 nlb., O s ł u ż b i e c h o l m s k o w o u j e z d n o w o wraczia J a k o w a \lojsieje-

wicza G e r e n r a j c h a , 1913.

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

W roku 1913 w Chełmie istniały 3 składy materiałów aptecznych, bę- dące własnością Żydów: J a k u b a Horowitza, w którym przyuczał się Benia- min Goldfarb, prowizora farmacji Szlomy Birenbauma /. uczniem Gierszkiem Birenbaumen oraz Berka G u t h a r c a przy ulicy Lubelskiej, w którym udziały miał rabin urzędowy miasta Josiflzaakowicz Kagan

. W roku 1914 z prośbą o zgodę n a otwarcie magazynu aptecznego w Chełmie zwrócił się do władz prowizor farmacji G a n s Mendel, ale nie uzyskał aprobaty dla swego przedsię- wzięcia. Powodem miał być fakt funkcjonowania w mieście wystarczającej już liczby tego typu placówek (poza wspomnianymi składami materiałów aptecznych, istniały dwie apteki będące w rękach polskich)

. W listopa- dzie 1913 r. władze nakazały zamknąć skład materiałów aptecznych innego Izraelity, Salomona Rozencwajga, który swój interes prowadził zaledwie od

13 września tego roku za zezwoleniem Wydziału Lekarskiego Rządu Guber- nialnego Chełmskiego. Prawdopodobnie fakt, iż Rozencwajg był p o d d a n y m króla Rumunii, zaważył na decyzji w ł a d z

.

W Chełmie w chwili wybuchu wojny istniało kilka żydowskich dru- karni: zakłady W a j n s z t a j n a , Bronfelda i Erlicha

. Ciekawą postacią był Zachar Erlich, właściciel drukarni, litografii i składu materiałów piśmien- nych, były rabin świerżańskiego i wojsławickiego okręgów bóżniczych, zwol- niony z tych funkcji wskutek zaniedbań w pełnieniu swych obowiązków

. Niedoszły współ wydawca rosyjskojęzycznego periodyku „Bug", w kwiet- niu 1912 r. rozpoczął starania o wydawanie i druk we własnym zakła- dzie tygodnika „Listok Torgowo-Proinyszlennych Objawlenij". W piśmie znaleźć się miały wiadomości ściśle specjalistyczne: ogłoszenia firm han- dlowych i przemysłowych, aktualne notowania giełd i akcji firm rekla- mujących się w tygodniku, porady handlowe itp. G u b e r n a t o r lubelski, zgodnie z obowiązującą procedurą, polecił władzom policyjnym i naczel- nikowi powiatu przedłożyć opinię o petencie. Zastrzeżenia zgłosił miej- scowy Urząd Żandarmerii. P r z y p o m n i a n o sobie, iż Erlich zmuszony był zrezygnować ze stanowiska rabina, że w roku 1912 ukarano go grzywną

1 1

A P L R G C h 2137 nlb.

1 6

A P L R G C h 2135 nlb.; zob. też: A P L R G C h 2145 n l b „Swicdienia o b a p t e k a c h i slużaszczicli w nich f a r m a c e u t a c h i a p t e k a r s k i c h u c z c n i k a c h " , 1913.

1 7

A P L R G C h 2148 nlb

1 8

A P L R G C h 574 nlb.; A P L K G C h 110 nlb.; A P L K G L 1912, 7 n l b

1 9

A. K G r o m e k , Lubelskie, prasowe, inicjatywy wydawnicze wiatach 1900-1939, w:

Prasa lubelska. Tiudycje i współczesność, red J -larowiecki, J . Myśliński, A. Słowikowska, W . Śladkowski, Lubliu 1980, s. 01 63.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

za nieprzestrzeganie przepisów sanitarnych, a przede wszystkim, że w la- tach 1905 1906 wraz z żoną Marią podejrzani byli o ukrywanie w swoim domu „elementów socjalistyczno-rewolucyjnych". Zapewne ten ostatni za- rzut-podejrzenie przesądził sprawę i Erlich nie otrzymał zgody n a wydawa- nie p i s m a

.

W interesującym mnie okresie w Chełmie istniało kilka żydowskich księgarni, a współwłaścicielem jednego z magazynów książek był znany nam już rabin Kagan

.

Wśród pracowników cywilnych Rządu Gubemialnego znajdowało się dwóch Żydów: Dawid Zabłocki, pracownik kancelarii, i Konstantyn Mojże- szowicz Jakimjuk, pomocnik pisarza, absolwent Gimnazjum Męskiego w Sie- dlcach. Nie p o d a n o ich wyznania, niewykluczone więc, iż podobnie jak lekarz powiatowy Gerenrajch byli j u ż po konwersji

.

Dość znaczny odsetek stanowili Żydzi w składzie narodowościowym pro- letariatu C h e ł m a , zatrudnionym w warsztatach rzemieślniczych i niewiel- kich zakładach przemysłowych. Gros Żydów trudniło się jednak handlem, a wybuch wojny i towarzyszące mu migracje, w czasach c. i k. okupacji przymusowe kontyngenty i kontrybucje sprawiły, iż najbardziej ucierpiała właśnie liczna, a niezbyt zamożna żydowska klasa przeinysłowo-handlowa, właściciele mniejszych i większych sklepów, „firm" jednoosobowych i ro- dzinnych, pośrednicy i rzemieślnicy. W miejsce normalnego życia gospodar- czego pojawiły się szmugicl, przemyt i spekulacja. Przymusowa reglamen- tacja obrotu płodami i produktami rolnymi doprowadziła do zaniku, a ra- czej poważnego utrudnienia „dorfgejerstwa", czyli skupu po wsiach przez kupców-Zydów towarów, co było źródłem utrzymania wielu rodzin żydow- s k i c h

. Zmniejszyło się też zapotrzebowanie na większość usług świadczo- nych tradycyjnie przez rzemiosło żydowskie. Sarna spekulacja, sprzedaż to- warów bez akcyzy i inne sposoby „dopomagania" sobie w interesach nie były oczywiście czymś nowym — nie brak tego rodzaju przykładów i z czasów

2 0

A. K . G r o m e k , Dzieje prasy lubelskiej w latach 1800-1939, w: Prasa lubelska..., s. 29 30.

2 1

A P L K G C h 1 7 - 1 8 nlb.; A P L K G C h 23 26 nlb.; A P L K G C h 37 nlb.; A P L K G C h 239 nlb.; A P L K G C h 254 nlb.; A P L Z a r z ą d Powiatowy C h e ł m s k i (dalej: Z P C l i ) 78 nlb.

O licach wyseliennych z a k o n t r a b a n d u . 1915.

2 2

A P L R G C h 6 4 - 6 5 nlb.; A P L R G C h 117 nlb.

2 3

A. W ó j c i k , Ruch robotniczy na Lubelszczyźnie (do 1918 roku), Lublin 1986, s. 15-16; A P L K K C h 12 l b . , Laiidwritschaftlichc Industrien, I n d u s t r i e u n d Gewerbeweren;

„Dziennik Urzędowy C. i K. K o m e n d y Powiatowej w C h e ł m i e " (dalej: D U K P C h ) 1918,

n r 4.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

rosyjskich

'

, niemniej j e d n a k w chwili wybuchu wojny i później wskutek wywożenia i niszczenia przez Rosjan surowców i urządzeń przemysłowych oraz polityki gospodarczej władz austriackich, polegającej na bezpardono- wej eksploatacji okupowanych obszarów, zjawisko to w y s t ą p i ł o z dużo więk- szą ostrością. Obchodzenie zakazów i nielegalny handel stały się procederem powszechnym, z którym władze, tak rosyjskie, jak i okupacyjne, usiłowały walczyć, ale bez większego powodzenia

. „Dzienniki Urzędowe c. i k. Ko- mendy Powiatowej w Chełmie" często drukowały listy osób ukaranych, naj- częściej za szmugiel i podbijanie c e n

, a w czerwcu 1916 r. na murach mia- sta pojawiło się ostrzeżenie miejscowych władz, skierowane do żydowskich mieszkańców C h e ł m a , dopuszczających się w celach spekulacyjnych szerze- nia pogłosek o ruchach wojsk. Austriacy, w myśl zasady odpowiedzialności zbiorowej, nie tylko zapowiadali kary dla popełniających te czyny, ale za- grozili kontrybucją w wysokości 25 000 koron, nałożoną na całą miejscową gminę w y z n a n i o w ą ' ' .

Pociąganie ludności z obszarów okupowanych do robocizny w organizo- wanych przez o k u p a n t a kolumnach pracy również spotykało się ze zdecy- dowaną niechęcią. W lecie 1916 r. władze okupacyjne liczbę uchylających się od tego obowiązku Żydów w samym Chełmie szacowały na około 3000 mężczyzn

. S t ą d też zakaz przemieszczania się Żydów z jednej miejscowo- ści do innej i wysokie kary dla nie przestrzegających tych przepisów. Celem władz było przy tym także u t r u d n i a n i e s z m u g l u i p r z e m y t u

. „Wojskowe"

metody werbunku, reżim, złe warunki bytowe i niskie płace w kolumnach pracy skłaniały do prób uchylania się od tego obowiązku i wywoływały zro- zumiałe wzburzenie ludności

.

Jednocześnie Żydzi lepiej wykształceni, w ł a d a j ą c y w mowie i piśmie ję- zykiem niemieckim, liczyć mogli n a lepiej p ł a t n e zajęcie w cywilnej admi-

2 4

A P L K G Cli 27 18 nlb.; A P L K G C h 2 3 - 2 6 nlb.; A P L K G C h 37 nlb.; A P L K G C h 239 nlb.; A P L K G C h 254 nlb.; A P L Z P C h 78 nlb., O liceach wyseliennych z a k o n t r a b a n d u . 1915.

2 i

K . Z i e l i ń s k i , jw., s. 193.

2 6

A P L K K C h 6G nlb.; D U K P C h 1916, nr 5. 6, 7; D U K P C h 1917, nr 6, 8; D U K P C h 1918, nr 5, 6, 7.

2 7

„ G l o s Lubelski" 1916, nr 181; „Myśl Ż y d o w s k a " 1916, nr 15; „Ziemia Lubelska"

1916, n r 357.

2 8

„Myśl Ż y d o w s k a " 1916, n r 18-

2 9

„ G l o s Lubelski" 1916, nr 191; „Myśl Żydowska" 1916, n r 14.

3 0

J L e w a n d o w s k i . Ludność Żydowska. .., s. 20; t a k ż e A P L K K C h 24 nlb; A P L K K C h 116 k. 17; A P L K K C h 124 nlb.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W L A T A C H 1 9 1 2 - 1 9 1 8

ni.stracji miejscowej c. i k. Komendy. W pierwszym kwartale 1913 w cha- rakterze pomocy kancelaryjnych zatrudniano t a m Rosę Wohlberger, Nechę Kalenbijgen i Josefę Rachcr

.

W komórkach organizacyjnych c. i k. Komendy w Chełmie byli wojskowi wyznania mojżeszowego, pochodzący głównie z Galicji, ale i z innych krajów m o n a r c h i i

. Zapewne ułatwiało to miejscowym Żydom kontakty z władzą, ale t r u d n o osądzać, czy i jak często łączyły przybyszy z miejscowymi stosunki pozaoficjalne i towarzyskie

.

Udział Żydów we władzach miejskich C h e ł m a nie był w czasach ro- syjskich reprezentatywny dla odsetka ludności tego wyznania w mieście.

W marcu 1914 r. w Radzie Miejskiej zasiadało 3 Żydów obok 2 Rosjan i 6 Polaków-katolików

. W działającej w latach wojny przy Magistracie Komisji Sanitarnej zasiadało 3 Żydów obok 2 Rosjan i 6 Polaków

.

W 1916 r. w tymczasowym zarządzie miasta zasiadało 4 Żydów i 6 Pola- k ó w

. 22 czerwca 1917 r. odbyło się inauguracyjne posiedzenie nowo mia- nowanej R a d y Miejskiej Chełma. Miesiąc później krakowski „Głos Narodu"

donosił:

C h e ł m m a R a d ę Miejską, gdzie p o c z y n a j ą c o d p r e z y d e n t a , a k o ń c z ą c n a woźnym m a g i s t r a c k i m , są n i e m a l s a m i Ż y d z i

.

W Kadzie Miejskiej znalazło się w rzeczywistości 17 Polaków i 15 Ży- dów, a nominacja aż tylu mojżeszowych spotkała się ze zdecydowaną nie- chęcią ludności polskiej

. Przebywający w sierpniu 1917 r. w Chełmie kore-

3 1

A P L K K C h 105 k. 109-117.

3 2

A P L K K C h 11 k. 1 - 3 , K o m ó r k i o r g a n i z a c y j n e C. i K . K o m e n d y Powiatowej w C h e ł m i e p o d w z g l ę d e m narodowościowym i w y z n a n i o w y m , 1917 1918.

3 3

A P L K K C h 12 k. 263 238.

3 4

A P C h A C h 91 nlb, Dielo o proizwodstwie w y b o r o w r a t i n a n o w M a g i s t r a t a .

3 5

T a m ż e , Dielo o miejstwach S a n i t a r n o j Komisii M a g i s t r a t a .

3 6

A P L K K C h 12 k. 177-178. W e d ł u g krakowskiego „Głosu N a r o d u " t y m c z a s o w y m p i e r w s z y m b u r m i s t r z e m m i a s t a m i a ł zostać właściciel d o m u w C h e ł m i e , Szmul Dichter, w i a d o m o ś ć t a j e d n a k b y ł a nieprawdziwa: „ G ł o s N a r o d u " 1917, n r 5; sprostowanie: „Ziemia Lubelska" 1917, n r 16."

3 7

„ G l o s N a r o d u " 1917, n r 72.

3 8

„ G l o s N a r o d u " 1917, n r 150. Z p r a s y lubelskiej: „ Z m o r ą dla C h e l m i a n jest stwier-

dzenie większości liczebnej Żydów. Z a n i e p o k o j e n i obywatele słyszą, iż w przyszłej Radzie

Miejskiej n a ogólną liczbę 32 r a d n y c h , Żydzi d o m a g a j ą się 27 miejsc" — „Dziennik Lu-

belski" 1917, n r 150. O d s e t e k Ż y d ó w w Radzie Miejskiej C h e ł m a (15 r a d n y c h żydowskich

i 17 polskich) b y l rzeczywiście wysoki. Dla p o r ó w n a n i a , w Radzie Miejskiej Hrubieszowa

z a s i a d a ł o 8 Ż y d ó w i 16 chrześcijan, w P u ł a w a c h 6 Żydów i 18 Polaków, w 32-osobo-

wej R a d z i e Miejskiej Z a m o ś c i a przedstawicieli ludności żydowskiej b y ł o zaledwie 8; A P L

KONRAD Z I E L I Ń S K I

spondent j e d n e j z warszawskich gazet na pytanie, jak układają się stosunki z Żydami, otrzymał odpowiedź od sekretarza Powiatowego Komitetu Ra- tunkowego, Adamskiego:

[ . . . ] r a d a miejska niby w y b r a n a , a właściwie n a z n a c z o n a , prawie c a ł k i e m żydowska, milicja t a k ż e żydowska, m a g i s t r a t żydowski [ . ] R z ą d z ą więc m i a s t e m Żydzi, a j a k ? !

Podobny problem wystąpił przy okazji wyboru nowego burmistrza w styczniu 1918 r. Przed wyborami Żydzi zażądali gwarancji, iż zastępcą burmistrza będzie Żyd. Gdy radni polscy n a to nic przystali, Żydzi opu- ścili salę posiedzeń, uniemożliwiając odbycie wyborów, a władza w mieście pozostała przy Komisarzu Wojskowym "'. Z kolei gdy ten postanowił do tworzonego sejmiku powiatowego wydelegować w równej liczbie kandyda- tów polskich i żydowskich, Polacy na znak protestu odmówili przyjęcia tych godności, a ich miejsca pozostały nie o b s a d z o n e

.

Brak dostatecznych materiałów źródłowych uniemożliwia n a tym etapie badań bliższą analizę stosunków pomiędzy radnymi polskimi i żydowskimi w Radzie Miejskiej Chełma. Nie brakowało spraw spornych, czy to n a tle rozdziału środków materialnych poszkodowanym przez wojnę, czy przy kie- rowaniu gospodarką m i e j s k ą

, choć w sprawach większej wagi, dotyczących przyszłości Polski i Chełmszczyzny, radni polscy i żydowscy występowali wspólnie. W uroczystości z okazji proklamacji p a t e n t u cesarskiego z 12 wrze- śnia 1917 r. o ustanowieniu władzy państwowej w Polsce, jaka miała miejsce

15 września w Lublinie, wzięli udział również członkowie Rady Miejskiej w C h e ł m i e

. Nic; wiemy niestety, jakie były reakcje Żydów członków Rady Miejskiej i ludności żydowskiej C h e ł m a n a wieść o decyzji przekazania w ręce Ukraińców Chełmszczyzny i Podlasia.

Ludność żydowska na możliwości zmian dotychczasowych stosunków po- litycznych reagowała, jak się zdaje, pragmatycznie, nic odbiegając w t y m zresztą od postaw reprezentowanych przez większość społeczeństwa pol- skiego. W lipcu 1914 złożona z 7 osób delegacja miejscowej gminy wyzna- niowej, na czele z rabinem i członkiem zarządu Gminy Anszelem Biderma- nem, „z żalem" żegnała episkopa Eulogiusza, d a r u j ą c mu oprawny w srebro

K.u.k. K r e i s k o m m a n d o in Hrubieszów 30. k. 5 - 6 , R a d a Miejska w Hrubieszowie, 1917;

J . L e w a n d o w s k i , Ludność żydowska-.., s. 33.

3 0

„Ziemia Lubelska" 1917, nr -122.

4 0

„Głos N a r o d u " 1918, nr 16

4 1

T a m ż e , „ Z i e m i a Lubelska" 1919, n r 29, 36.

4 2

„ G l o s N a r o d u " 1918, nr 152.

4 3

„Czas" 1917, nr -127.

2 1 2

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 1 9 1 8

Stary T e s t a m e n t

. Jeszcze w styczniu 1915 r. ludność żydowska z miejsco- wości wchodzących w skład guberni chełmskiej odprawiała w synagogach modły o zwycięstwo, a w m a j u tego roku, mimo rosnącego zaniepokojenia, nie tracono wiary w siłę oręża rosyjskiego

. Według naczelnika Zarządu Żandarmerii G u b e r n i Chełmskiej w powiecie biłgorajskim w m a j u 1915 r.

„ludność prawosławna i żydowska była wraz z przybliżaniem się wojsk nie- przyjacielskich przygnębiona, podczas gdy u Polaków dostrzec można było z tego faktu radość", ale już w czerwcu, według tego samego źródła, „w miarę zbliżania się wojsk nieprzyjacielskich [... ] lojalność Polaków i Żydów może budzić wątpliwości"

. W chwili objęcia władzy przez okupanta w mieście momentalnie poznikały wszelkie napisy w języku rosyjskim, chociaż „miasto robiłoby milsze wrażenie, gdyby napisy na sklepach żydowskich były więcej w zgodzie z ortografią i językiem polskim"

. Napisy na szyldach sklepów żydowskich w r o d z a j u „Sklep drobiazgów towarów" Cli. Messcraczy „Sklep stary ubrany" M. Zysmana, u Polaków budziły tak wesołość, jak i niechęć do żydowskich sklepikarzy i rzemieślników

.

W drukowanych na łamach „Głosu Lubelskiego" Wrażeniach z ziemi chełmskiej M. Siedlecki pisał:

W chwili, kiedy p r z y j e c h a ł e m d o C h e ł m a , zaczęto właśnie zmieniać napisy n a skle- p a c h , afisze, wszędzie porozlepiane z a p o w i a d a ł y , że wolno jest używać napisów tylko w ję- z y k u p o l s k i m , u k r a i ń s k i m l u b niemieckim. ( . . . ) Sklepy żydowskie o t r z y m y w a ł y czasem napisy tylko niemieckie, wiele sklepów tylko g o d ł a polskie nosiło, ale napisu ukraińskiego nie b y ł o a n i j e d n e g o , a wiem, że p ó ź n i e j wcale się t a k i n a p i s nie z j a w i ł

.

Wysoki stosunkowo udział Żydów we władzach samorządowych Chełma, p o m i j a j ą c wolną od antysemityzmu, przynajmniej „urzędowego" politykę władz okupacyjnych, świadczył o dobrych stosunkach między przedstawi- cielami władz a miejscową społecznością st.arozakonnych.

Sprawa przekazania Chełmszczyzny Ukraińcom budziła zainteresowanie pism żydowskich. Na łamach „żargonowych" dzienników warszawskich, jak

„Moment" czy „Das Jiidische Folk" pisano, iż nie jest łatwo ustalić, kogo n a spornym terenie jest więcej — Polaków czy Ukraińców, lekceważy się natomiast całkowicie mieszkających tam Żydów, którzy mogą okazać się

4 4

„Życie Lubelskie" 1914, n r 78.

4 5

A P L K G C h 19 nlb. O n a s t r o j e n i i nasielienia, 1915.

4 6

T a m ż e .

4 7

„Goniec W i e c z o r n y " 1916, nr 375.

4 8

„ Z i e m i a Lubelska" 1916, nr 327.

4 9

„ G l o s Lubelski" 1916, n r 47; też. „Glos N a r o d u " 1915, nr 664.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

siłą zdolną odegrać poważną rolę w konflikcie. Przestrzegano polskie siły polityczne, iż lekkomyślnością jest potęgowanie niechęci, jaka panuje w sto- sunkach polsko-żydowskich i „podjudzanie przeciwko Żydom" w momencie, gdy „na Ukrainie d a j ą Żydom najszerszą autonomię"

.

W chwili odzyskania przez Polskę niepodległości i w przeddzień wojny polsko-bolszewickiej, stosunek Żydów do nowego państwa polskiego starosta chełmski oceniał jako „neutralny" i „kompromisowy", d o d a j ą c jednak, że stosunki pomiędzy ludnością mojżeszową a chrześcijańską są wzajemnie

„nieprzychylne"

. W czerwcu 1919 miały nawet miejsce „bardzo nieznaczne ekscesy antyżydowskie" Po wojnie z bolszewikami postawa niektórych środowisk żydowskich budziła u władz polskich coraz więcej wątpliwości.

W styczniu 1924 starosta chełmski pisał o miejscowych Żydach:

M a j ą ( . . . ] daleko głębszą s y m p a t i ę d o Rosji Bolszewickiej, aniżeli d o Polski. G d y w styczniu t r u p a rosyjska d a w a ł a w C h e ł m i e szereg p r z e d s t a w i e ń , 80% publiczności s t a - nowili Żydzi, o k l a s k u j ą c y z n i e b y w a ł y m e n t u z j a z m e m t y p o w e m o m e n t y , o d z w i e r c i e d l a j ą c e d u s z e rosyjskie

.

W t r u d n y m życiu codziennym w czasie wojny jednak nie „wielka po- lityka" była głównym źródłem konfliktu polsko-żydowskiego. Tradycyjnym obszarem sporów pozostały sprawy gospodarcze, a za t r u d n ą sytuację apro- wizacyjną i powszechną drożyznę obwiniano Żydów, w rękach których spo- czywał miejscowy handel. Niedobór towarów na rynku, spekulacja i pod- bijanie cen, a także katastrofalny i nieraz zagrażający zdrowiu mieszkań- ców m i a s t a s t a n sanitarno-epidemiologiczny rejonów zamieszkałych przez ludność żydowską, były przedmiotem ostrych ataków ze strony prasy pol- skiej. Jednocześnie fakt wyzyskania dobrej koniunktury n a niektóre towary i usługi przez kupców i przedsiębiorców żydowskich, a tym s a m y m boga- cenie się jednostek, sprzyjało rosnącemu niezadowoleniu ludności polskiej, a rzecznikom antysemityzmu dawało do rąk coraz to nowe a r g u m e n t y

.

5 0

Za: „Ziemia Lubelska" 1918, n r 165; też: „Myśl Żydowska" 1918, nr 6, F.S., Cheimszr.zyzna a snmookreślenie narodowe.

5 1

A P L U r z ą d W o j e w ó d z k i Lubelski, W y d z i a ł Społeczno-Polityczny (dalej: U W L W S P ) 170, k 8. S p r a w o z d a n i a s y t u a c y j n e s t a r o s t y c h e ł m s k i e g o z życia politycznego i społecznego oraz s t a n u bezpieczeństwa publicznego, 1919 1920; A P L U W L W S P 1707, k. 4; A P L U W L W S P 1710, k 06

" A P L U W L W S P 1706, k. 16

5 3

A P L U W L W S P 1719, k. 5.

" „Dziennik Lubelski" 1916, n r 219; „Glos N a r o d u " 1915, n r 166, 664; 1918 nr 63, 74, 96, 109, 120, 138. 293; „Myśl Żydowska" 1917, n r 14; „ P r z e g l ą d P o r a n n y " 1916, n r 190;

„Ziemia Lubelska" 1915, nr 98; 1916, n r 326; 1917, nr 61; 1918, nr 293.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W L A T A C H 1 9 1 2 - 1 9 1 8

W efekcie nawoływano do bojkotu zubożałych sklepów i warsztatów ży- dowskich, a n a łamach lubelskiej prasy piętnowano tych Polaków, którzy wyzbywali się m a j ą t k ó w , ziemi i budynków, sprzedając je Żydom. Szermo- wano przy tym hasłami w rodzaju „wyprzedaży kraju" i „zdrady", a celował w tym endecki „Głos Lubelski", którego histeryczne często artykuły chętnie przedrukowywał krakowski „Głos Narodu"

.

W latach wojny w mieście nie doszło do większych ekscesów antyży- dowskich, ale groźba t u m u l t u , a może nawet pogromu, zawisła nad miej- scową społecznością żydowską latem 1913 r. W nocy z 24 n a 25 sierpnia kilku uczniów chełmskiego gimnazjum państwowego, Georgij Newski, Iwan Lisowski, Włodzimierz Elcow i Nikołaj Siedlecki oraz syn dyrektora Insty- t u t u N o w o A leksandryjsk iego Kaługin i uczeń gimnazjum w Brześciu Dy- mitr R u t kiewicz, wtargnęli do herbaciarni Szaji T u c h m a n przy ulicy Poczto- wej. Zażądali wódki, wywiązała się sprzeczka, n a pomoc właścicielce lokalu ruszyło kilku gości herbaciarni, Chaim K a l m a n Ajzen, mieszkaniec Chełma, Dawid Esik z Hrubieszowa i Icek Rofel z Zamościa, wszyscy wozacy. Wywią- zała się bójka, w trakcie której Ajzen śmiertelnie ranił nożem Kurkiewicza i d w u k r o t n i e pchnął Lisowskiego. Zbiegłych Żydów szybko ujęto, gimnazi- stów zaś wykluczono ze szkół, ale z prawem wstąpienia do innych gimnazjów.

Po tym zajściu w mieście pojawiły się ulotki tej treści:

Bracia chrześcijanie, niech z a b ó j s t w o naszego b r a t a nie pozostanie nie pomszczone, bijcie Ż y d ó w !

Kolportowane były prawdopodobnie przez uczniów gimnazjów chełm- skich, chociaż władzom nie udało się u j ą ć winnych

. Ważniejsze jednak, iż nie odniosły zamierzonego skutku — do pogromu nic doszło, n a co mógł mieć wpływ fakt, iż poszkodowani byli Rosjanami, nie zaś Polakami.

Życie polityczne ludności żydowskiej miasta, mimo „gorącego", sprzyja- jącego spekulacjom politycznym okresu, przysłaniały sprawy bytu codzien- nego. Ludność, z a j ę t a przede wszystkim troską o byt materialny, rzadko angażowała się politycznie. Tradycyjnie największe wpływy posiadali orto- doksi, zasiadający w zarządzie chełmskiej Gminy Wyznaniowej i posiada- jący najwięcej zwolenników, aczkolwiek „Aguda" zawiązała się w mieście dopiero w 1931 r.

Organizacja syjonistyczna i syjoniści-socjaliści uaktyw-

5 1

Z o b a c z m in. „Glos Lubelski" 1918, n r 107, 132, 219; „Glos N a r o d u " 1918, n r 44, 59, 65, 179, 241; też: „Życie Lubelskie" 1914, n r 10.

5 6

A P L Z a r z ą d Ż a n d a r m e r i i G u b e r n i Lubelskiej (dalej: ZŻG1.) 296 nlb.

5 7

R. K u w a l e k , j w . , s. 226-227.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

nili się po roku 1918

. O sprzyjanie tym ostatnim podejrzewano Borucha Wajnryba, właściciela domu modlitwy przy ulicy Szkolnej. Anonimowy in- formator twierdził, iż modlący się tam, w rzeczywistości rozprawiają n a te- maty polityczne

. Władze policyjne nie potwierdziły jednak tych informa- cji, a modlący się u W a j n r y b a mieli stanowić grupę „chasydów bielskich"

. Fakt, iż Wanryb był wieloletnim członkiem zarządu miejscowej Gminy, zdo- minowanej przez ortodoksów, przemawia raczej za „chasydami"

.

Liczniejsi od syjonistów byli w Chełmie członkowie i sympatycy B u n d u , czemu sprzyjał stosunkowo dobrze, jak n a Lubelszczyznę, rozwinięty drobny przemysł. Istniejące w Chełmie już od czasów rewolucji 1905 r. koła B u n d u , utrzymywały kontakt z lubelską organizacją p a r t i i

. Z kolei chełmski Bund koordynował działania komórek organizacyjnych partii w mniejszych miejscowościach g u b e r n i

. Członkami B u n d u w Chełmie byli m.in. Srul Frajd, stolarz pochodzący ze wsi Wólka Kańska w gminie Pawłów i jego brat Mordko, Moszko Szimel, Perec Szyfer, Bejl Traist, Mer Guss i C h u m a T u c h m a n

.

Utworzenie nowej guberni zaktywizowało życie społeczno-kulturalne w mieście. Jeszcze w 1914 r. z inicjatywy S. Eliasberga, Sz. Farbera, M. So- kulera, A. D a j m a n a , Ch. Cygielmana i E. Erlicha założono Klub Szachowy.

Celem członków- założycieli było rozpowszechnianie gry w szachy oraz ułat- wianie kontaktów między miłośnikami tej gry. Poza szachami, w lokalu klu- bowym zamierzano grywać w warcaby, kości, karty i bilard. W statucie za- powiadano organizowanie różnego rodzaju turniejów, zebrań szachowych, konkursów i lekcji pokazowych. W perspektywie zamierzano utworzyć biblio- tekę i czytelnię, a lokal wykorzystywać do organizowania balów, maskarad i zabaw tanecznych

.

Dochody z tego r o d z a j u imprez, składki członkowskie, legaty, ofiary jed- norazowe, tworzyły podstawę budżetu Klubu. Ponadto ważną w nim pozycję stanowiły wpływy z biletów wstępu dla niestowarzyszonych. Jak się zdaje, chełmski Klub Szachowy nie był jedynie stowarzyszeniem miłośników kró-

5 8

A P L U W L W S P 1710 k. 06; zob. też: A P L Z Ż G C h 5 9 - 6 1 l b .

5 9

A P L Z Ż G C h 62, k 1.

6 0

A P L R G C h 646 nlb.

6 1

A P L R G C h 459 nlb.; A P L R G C h 503 nlb.

6 2

A. W ó j c i k , . j w . , s. 15-16, 200

6 3

A P L Z Ż G C h 55 57 l b . ; A P L Z Ż G L 4 8 2 - 4 8 3 lb.

6 4

A P L Z Ż G C h 481 k 54; A P L Z Ż G C h 57 k 4-6.

6 5

A P P L Lubelski G u b e r n i a l n y U r z ą d d o S p r a w Stowarzyszeń (dalej: L G U S ) 170 nlb., S z a c h m a t n y j K l u b w gorodie C h e ł m i e .

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

lewskiej gry. W k r ó t c e po legalizacji, w listopadzie 1914 r., policja dokonała najścia n a lokal, którego bywalców podejrzewano o hazardową grę w karty.

Nikogo nie udało się „przyłapać" na grze, a właścicielom Klubu udowodnić prowadzenia działalności niezgodnej ze s t a t u t e m , niemniej jednak wiele n a to wskazywało

.

Do organizacji imprez kulturalnych, jako sposobu gromadzenia środków na działalność statutową, w latach wojny polegającą głównie na niesieniu pomocy materialnej swym poszkodowanym i zubożałym członkom, sięgały i inne związki. W Chełmie istniało zrzeszające około 300 osób Towarzystwo Rzemieślników Izraelitów, Żydowskie Towarzystwo Subiektów i Stowarzy- szenie Spożywców „ A c h i z e r "

' . Ważną pozycją w budżetach tych zrzeszeń były pieniądze przesyłane przez wiedeński „Izraelitische Allianz"; ich dys- trybucją zajmował się Lubelski Żydowski Komitet R a t u n k o w y

.

Równouprawnienie ludności żydowskiej i jej wyznania, liberalna wobec Żydów polityka władz austro-węgierskich i towarzyszący im rozwój kul- turalny w latach 1915 1918, najbardziej uwidocznił się n a polu oświaty.

Młodzież żydowska generalnie nie natrafiała na przeszkody, chcąc wstą- pić do szkół średnich rządowych czy prywatnych, znajdujących się w rękach polskich lub rosyjskich. „Numerus clausus" nic było ściśle przestrzegane

— nie było aż tylu chętnych, aby groziło zmajoryzowanie uczniów wyznań chrześcijańskich przez mojżeszowych. Stąd też brak szkół średnich przezna- czonych specjalnie dla dzieci żydowskich n a prowincji, w tym w Chełmie, nie był zbyt dotkliwy. Żydów przyjmowano mniej lub bardziej chętnie z powodu braku wystarczającej liczby pragnących się kształcić w danym zakładzie chrześcijan. Dopiero w sierpniu 1918 r., n a kilka miesięcy przed zakończe- niem okupacji, delegacja chełmskich Żydów zwróciła się do Ministerstwa Oświaty w Warszawie o zgodę n a założenie gimnazjum przeznaczonego dla młodzieży żydowskiej. Władze szkolne zaaprobowały projekt i zgodziły się na utworzenie nowej placówki, lecz nic udało się jej uruchomić przed końcem wojny

.

Przed wojną Żydzi w Chełmie mieli do dyspozycji kilka zakładów nauko- wych średniego szczebla. W roku 1909 otwarto żeńskie progimnazjum; mo- gły do niego uczęszczać uczennice, dla których zabrakło miejsca w elitarnym

6 0

T a m ż e .

6 7

A P L K K C h 12 k. 147; D U K P C h 1918, n r 1.

6 8

„Myśl Ż y d o w s k a " 1916, n r 27.

6 9

„ G l o s N a r o d u " 1918, nr 173.

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

gimnazjum rządowym — Szkole Maryjskiej

. W czerwcu 1914 r. sukcesem uwieńczone zostały starania o przekształcenie szkoły w 6-klasowe gimna- zjum. Szkoła, założona głównie z myślą o kształceniu córek prawosławnych urzędników cywilnych i wojskowych oraz prawosławnego duchowieństwa, służyła także dziewczętom żydowskim. W latach 1911. 1912 i 1913 uczyło się tam odpowiednio 27, 37 i 39 uczennic wyznania mojżeszowego, co stanowiło 31,4, 35,2 i 37,1% ogółu uczących się. Uczennic wyznania rzymskokatolic- kiego było więcej niż Żydówek, prawosławne zaś pozostawały w wyraźnej mniejszości. Religii mojżeszowej nauczali rabini Samuel Rubinson i F. Men- delsohn. Borykająca się z nieustannymi kłopotami finansowymi szkoła zo- stała ewakuowana 7 m a j a 1915 r.'

W roku 1908 powstało w mieście G i m n a z j u m Męskie z prawami szkół rządowych. Właściciel, Mikołaj Newski, był wcześniej dyrektorem rządowego gimnazjum męskiego. I tam uczęszczali Żydzi, a religii mojżeszowej nauczał rabin Rubinson. W roku 1913, przed zamknięciem tego kosztownego gimna- zjum (wyjątkowo wysokie czesne wynosiło od 120 do 150 rb, podczas gdy wysokość czesnego z progimuazjum żeńskim to 60-120 rb, przy czym 120 wnosiły uczennice ostatniej klasy), uczyło się u Newskiego 31 chłopców ży- dowskich, co stanowiło 17,6% ogółu uczniów

.

W roku 1915 utworzono koedukacyjną 8-klasową Szkołę Filologiczną Chełmską, kierowaną przez miejscowy Komitet Obywatelski. Szkoła mieściła się w domu Antoniego Kusza przy ulicy Młynarskiej i kształcili się w niej uczniowie wyznania katolickiego, ewangelicy, Żydzi i bardzo nieliczni j u ż po ewakuacji prawosławni. Tabela 2 obrazuje liczbę uczniów Szkoły Chełmskiej w poszczególnych latach pod względem w y z n a n i o w y m

' .

Zwraca t u uwagę dynamika przyrostu liczby uczniów i uczennic wyzna- nia mojżeszowego w szkole, rosnąca z każdym rokiem. W poszczególnych latach, od 1915 do 1918, odsetek uczących się tego wyznania wynosił od- powiednio 11,7, 19,5 i 27,1%. Świadczy to o upowszechnianiu się świeckiej oświaty wśród ludności wyznania mojżeszowego '

. Tezę taką potwierdza

7 0

R. K u c h a , jw., s. 137-138.

7 1

T a m ż e , s. 139-146.

7 2

T a m ż e , s. 116 147.

7 3

A P L K K C h 128, k 1-2; także: „Czas" 1017, n r 283; „Dziennik Lubelski" 1917, nr 150; „Ziemia Lubelska" 1918, n r 352.

7 4

Szkoły żydowskie różnego szczebla p o w s t a w a ł y i w innych m i a s t a c h o k u p o w a n e j przez A u s t r o - W ę g r y części K r ó l e s t w a Polskiego. C) takich inicjatywach w Kielcach, P i o t r - kowie i R a d o m i u c z y t a j m in.: „Glos N a r o d u " 1918, n r 128, 144, 201, 203.

2 1 8

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 1 9 1 8

T a b . 2. Uczniowie Szkoły Filologicznej C h e ł m s k i e j

Rok szkolny

1915/1916 149 1916/1917 159 1917/1918 181

W y z n a n i e uczniów

katolicy ewangelicy prawosławni mojżeszowi 20 10 70

R a z e m

171 205 258

fakt rosnącej liczby Żydów i Żydówek rozpoczynających naukę w kolejnych klasach, czyli przez coraz młodsze roczniki: 18 września 1917 r. w klasach VI, V, IV, III, II, I i wstępnej uczyło się odpowiednio 2, 3, 2, 5, 15, 23 i 15 osób wyznania mojżeszowego

. Ta prawidłowość w grupie uczących się katoli- ków jest mniej wyraźna. W przypadku ludności mojżeszowej można pokusić się przeto o postawienie tezy, iż tendencje takie związane były z postępu- jącą laicyzacją życia i upowszechnianiem się świeckiego modelu wycłiowania.

W roku 1916 n a terenie powiatu chełmskiego funkcjonowało 51 szkół elementarnych o charakterze publicznym

. Były one niechętnie odbierane przez Żydów ze względu na trudności ze zwolnieniem uczniów wyznania mojżeszowego z obowiązku pisania w soboty. W niektórych przypadkach bowiem dezorganizowało to funkcjonowanie placówki. W roku 1918, pod- czas wizyty w Chełmie generał-gubernatora Liposcaka, delegacja miejscowej Gminy Wyznaniowej zwróciła się doń z prośbą o interwencję w sprawie znie- sienia przymusu otwierania szkół żydowskich i prowadzenia zajęć z kaligrafii w soboty

.

Jednak nie tylko szabat był przyczyną niechęci społeczeństwa żydow- skiego do oświaty świeckiej. Większe znaczenie miało tu przywiązanie do tradycji i religii, które powodowało, że gros Żydów preferowało model wy- cłiowania religijnego, realizowany przez szkoły ortodoksyjno-wyznaniowe.

Wielkie trudności sprawia już samo ustalenie rzeczywistej liczby chede- rów. Znaczna ich część, mimo stosunkowo niewysokich wymagań stawianych przez władze rosyjskie, potem okupacyjne austriackie, działała nielegalnie.

Rosjanie od właścicieli chederów żądali podania do Kuratora Warszawskiego

7 5

K. Z i e l i ń s k i , j w . , s. 199.

7 6

„Glos Lubelski" 1916. nr 161; A P L K K C h 107, k. 105-109; A P C h I n s p e k t o r a t Szkolny C h e ł m s k i (dalej: IS) 52 nil... K s i ą ż k a kasowa 1917-1918; A P C h IS 110 nlb, Sieć szkolna 1918-1919.

7 7

„ G a z e t a Lwowska" 1918. nr 123; „Ziemia Lubelska" 1918, nr 281; A P K N K N 136,

k. 24.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

Okręgu Naukowego, zaświadczenia od rabina urzędowego o kwalifikacjach językowych i religijnych k a n d y d a t a (najczęściej bowiem właściciel chederu zarazem w nim nauczał), świadectwa niekaralności, wreszcie protokółu oglę- dzin lokalu szkoły przez odpowiednią komisję sanitarną oraz zobowiązania k a n d y d a t a do nauczania języka rosyjskiego, ewentualnie do zatrudnienia na- uczyciela tego języka.

Rosyjskim władzom oświatowym najwięcej trudności przysparzało egze- kwowanie zwłaszcza tego ostatniego wymogu, dla nich najważniejszego

. Z kolei ingerencja władz austriackich wobec: chederów ograniczała się do wydawania obszernych przepisów sanitarnych i prób wymuszania ich re- spektowania. Podobnie jak władzom carskim, także Austriakom z t r u d e m przychodziło odnalezienie z reguły nie oznaczonych chederów. Uciekano się wtedy do pomocy agentów policji, których zadanie polegało na odszukaniu i dokonaniu wstępnych oględzin szkółki

.

Władze okupacyjne d o końca swych rządów nie zdołały uporać się z pro- blemem stanu sanilarno-higienicznego szkół wyznaniowych. Troska władz austriackich jest t u zrozumiała, z uwagi na fatalny stan epidemiologiczny dzielnic żydowskich. Higiena szkół wyznaniowych była też przedmiotem go- rącej dyskusji, jaka wywiązała się n a zwołanym z inicjatywy władz okupa- cyjnych zjeździe rabinów w Lublinie we wrześniu 1916 r.

Według zachowanego zespołu akt Inspektoratu Szkolnego Chełmskiego

— wykaz „Statystyka prywatnego szkolnictwa elementarnego w okręgu chełmskim" z 1 grudnia 1917 r. — w Chełmie funkcjonować miały 22 szkoły elementarne żydowskie

. C h a r a k t e r każdej z tych placówek określano jako cheder, lecz w liczbie tej znalazły się też 3 szkoły ze świeckim programem nauczania, w których uwzględniano naukę religii mojżeszowej. W szkole Klary Morgensztern n a ulicy Badowskiej pod numerem 14 oprócz przed-

7 6

A P L A k t a m i a s t a L u b l i n (dalej: A m L ) 5842 nlb., O t n o s i t i e l s t w o prawił s o d i e r ż a n i a jewrejskich szkol „chederów"; A P L A m L .

>883 nil)., O t w i e r a n i e żydowskich szkółek.

S p r a w y pomieszczeń i pozwoleń; A P L D y r e k c j a Szkolna (dalej: DS) 3466, P r a w i d ł a o t k r y t i a i s o d i e r ż a n i a jewrejskich wieroispowielnycli szkol chederów i drugich w g u b e r n i a c h Priwiślanskawo K r a j a ; Jeszcze: A P L D S 2 1 6 1 2 1 6 2 l b . ; A P I D S 5649 l b .

7 9

A P L K.u.k. Krciskoninaiido in Lublin (dalej: K K L ) 664, k. 16, Zasadnicze w y m o g i s a u i t a r n o - p o l i c y j n c dla u z y s k a n i a koncesyi n a c h a j d c r ; „ D z i e n n i k U r z ę d o w y C. i K. Ko- m e n d y P o w i a t o w e j w K r a s n y m s t a w i e " 1916, n r 9, Beseitigung s a n i t a t s w i d r i g e n z u s t a n d e n den j u d i s c h e n schulen (cheider); jeszcze: A P L K K L 631 nlb.; „Ziemia Lubelska" 1918, n r 295.

8 0

„Myśl Żydowska" 1916, nr 27.

8 1

A P C h IŚ 233 nlb.; K . Z i e l i ń s k i , j w „ s. 197-198.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W L A T A C H 1 9 1 2 - 1 9 1 8

miotów ogólnokształcących wykładano religię mojżeszową i język hebrajski.

Podobny program realizowano w założonej w 1917 r. szkole elementarnej przy miejscowej Gminie Wyznaniowej, a prawdopodobnie także w szkole D. Sobola przy Lubelskiej nr 53

. Większość z zarejestrowanych w Cheł- mie 1 grudnia 1917 r. chederów znajdowała się w obrębie ulic tradycyjnie zamieszkiwanych przez ludność żydowską: Badowskiej, Pocztowej, Semina- ryjnej, Siedleckiej

.

Cytowany wykaz z g r u d n i a 1917 r. nie jest miarodajny. Chederów w Chełmie było znacznie więcej. W „Księdze małamedów i utrzymywanych przezeń chederów n a terenie Chełmskiej Dyrekcji Szkolnej" z roku 1918 widnieją nazwiska 63 właścicieli chederów w samym mieście

, niemniej j e d n a k ustalenie rzeczywistej ich liczby, z powodów, o których była już

mowa, nie jest możliwe.

Sprawowanie pieczy nad chederami w mieście należało do obowiązków rabinatu i miejscowej Gminy Wyznaniowej, przy której istniała też bez- p ł a t n a „talmud-tora", szkoła wyznaniowa, z n a j d u j ą c a się w bezpośredniej gestii Gminy i przeznaczona dla chłopców z rodzin najuboższych współ- wyznawców.

C h a r a k t e r y s t y k a społeczności żydowskiej Chełma, jednej z większych na Lubelszczyźnie żydowskich gmin wyznaniowych, wymaga nakreślenia obrazu funkcjonowania tamtejszego Dozoru Bożniczego, czyli miejscowej Gminy Ży- dowskiej, jako podstawy organizacji postkahalnej Żydów w Królestwie Pol- skim. Dozór, kierowany przez radę starszych — zarząd, złożony z przedsta- wicieli rabinatu i cieszących się poważaniem wśród miejscowej społeczności osobistości świeckich

, miał za zadanie sprawować pieczę nad najważniej- szymi instytucjami religijnymi, jak synagoga, dom modlitwy i nauki (betha- midrasz), cmentarz, r y t u a l n a łaźnia i szlachtuz oraz religijne sądownictwo i nauczanie. Do świeckiego członu dozoru należała pomoc socjalna i opieka nad najbiedniejszymi, sprawy podatkowe i administracyjne oraz zawiady- wanie m a j ą t k i e m gminy.

Granice Dozoru Bożniczego — Gminy Żydowskiej w Chełmie, nic pokry- wały się z granicami administracyjnymi miasta i sąsiednich gmin wiejskich.

8 2

T a m ż e ; jeszcze: A P C h IS nlb.

8 3

T a m ż e .

8 4

A P L C h e ł m s k a D y r e k c j a Szkolna 265 nlb.

8 5

O w y m o g a c h s t a w i a n y c h przez w ł a d z e rosyjskie k a n d y d a t o m na rabinów urzędo-

wych ( m in. z n a j o m o ś c i w mowie i piśmie języka rosyjskiego, świadectwa niekaralności)

zob.: A P L R G L A I V 1913: 329 nlb.; A P L R G L A I V 1914: 40 nlb.

K O N R A D Z I E L I Ń S K I

Oprócz samego miasta wraz z przedmieściami, rabinowi chełmskiemu podle- gali Żydzi mieszkający w osadach i wsiach z n a j d u j ą c y c h się n a terenie gmin Kasilan, Kunów, Okszów, Serebryszcze, Sielec i Ż ó l t a ń c e

. Chełmski dozór do roku 1911 obejmował swym zasięgiem również Sawin z okolicznymi miej- scowościami, który po tej dacie stał się samodzielną G m i n ą W y z n a n i o w ą

.

T a b . 3. P r o j e k t b u d ż e t u G i n i n y Żydowskiej w C h e ł m i e n a l a t a 1915-1917

R o d z a j w p ł y w ó w D o c h o d y w l a t a c h 1915-1917

Było w l a t a c h 1912-1914

A r e n d a łaźni 2737,50

A r e n d a p l a r u

przy c m e n t a r z u żydowskim 15,00 15,00

A r e n d a dwóch sklepów przy

s y n a g o d z e na ulicy Szkolnej 167,55 291,55

A r e n d a trzech sklepów p r z y d o m u

m o d l i t w y na ulicy Wesołej

93,00

5 % od k a p i t a ł u 37,50 rb

złożonego u G u s t e n b e r g a 1,87 1,87

4 % od k a p i t a ł u 75 r b

w B a n k u P a ń s t w o w y m 3,00 0,00

4% oil k a p i t a ł u 30 r b

w B a n k u P a ń s t w o w y m 1.20 1,20

O d O r e n s z t a j n a ( s p l a t a

z a d ł u ż e n i a z a d o m ) 4.50 4,50

P ł a c a z m o d l i t e w n i B. W a j n r y b a 7.50 7,50 P ł a c a z m o d l i t e w n i

F r i d m a n a i S y r c z u k a 7,50 7,50

O b o w i ą z k o w a s k ł a d k a bożnicza 4522,13 2522,38

R a z e m 4730,25

G m i n a chełmska, dość liczna i stosunkowo zamożna, nie była jednak wolna od kłopotów finansowych, pogłębionych jeszcze z chwilą wybuchu wojny. Chociaż samo mhisto w wyniku bezpośrednich działań wojennych nic ucierpiało, to chaos gospodarczy, ewakuacja i migracje oraz towarzyszące im epidemie chorób zakaźnych sprawiły, że z każdym rokiem coraz trudniej było wyegzekwować od wiernych obowiązkową składkę bożniczą.

Projekt budżetu Gminy Żydowskiej w Chełmie, przyjęty przez zarząd i zatwierdzony przez władze rosyjskie na trzechlccie 1915-1917 przed-

8 6

A P L U W L W S P 712, k 1.

*

R. K u w a ł e k , jw., s. 219.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

stawia tabela 3. W projektach nie uwzględniono wpływów z opłaty dzierżawnej z łaźni żydowskiej i z dzierżawy trzech sklepów przy domu modlitwy na ulicy Wesołej. Czynsze dzierżawne, odpowiednio 1737 r b i 50 kopiejek oraz 93 r b miały być sfinalizowane w następ- nych latach, tzn. nie w roku 1915, którego dotyczy p r o j e k t

. Wpływy i wydatki p o d a n e zostały w walucie rosyjskiej, pensje zaś to płace roczne.

Analiza wpływów ujętych w projekcie (nie wiemy, jak było z jego re- alizacją, s t a n ą ł bowiem jeszcze przed ewakuacją rosyjską), każe zwrócić uwagę n a fakt niemal dwukrotnego zwiększenia składki bożniczej. Z jed- nej strony tłumaczy się to tym, iż rozpisując wysokość składki wnoszo- nej w zależności od zamożności płatnika, uwzględniono zwiększenie do- chodów współwyznawców, na co niewątpliwy wpływ miało utworzenie guberni z siedzibą j e j władz w Chełmie. Podwyższona składka miała też za zadanie wyrównać niedobory w budżecie, powstałe ze zmniejsze- nia się wpływów z opłaty dzierżawnej z dwóch sklepów na ulicy Szkol- nej (było: 291,55 rb, na lata 1915-1917 przewidziano zaledwie 167,55 r b rocznie), a uwzględniono t u także wyższe koszty utrzymania insty- tucji gminnych i płac urzędników i pracowników gminnych oraz ra- binatu, o czym informuje projekt rozchodów w omawianym budżecie (tab. 4).

G m i n a Żydowska w Chełmie w latach 1915-1917, w świetle analizowa- nego b u d ż e t u , zamierzała generalnie podnieść płace kantorów, szkolników, pisarza oraz stróży synagogi. Oszczędności zamierzano poczynić na kosztach u t r z y m a n i a budynków gminy i placów, mniej też zamierzano wydać na le- czenie najuboższych, które to koszta zwracano szpitalom, a także obcięto fundusze przeznaczone na naukę dzieci. Generalnie, jak wynika z przedsta- wionego budżetu, miejscowa społeczność mojżeszowa z pierwszych miesięcy wojny wyszła „obronną ręką".

Żydzi, mieszkający w Chełmie i n a terenie wchodzącym w skład tamtej- szej Gminy Wyznaniowej, podzieleni byli na 5 klas płatników obowiązkowej składki bożniczej (podobnie jak we wszystkich okręgach bożniczych w Kró- lestwie). W lutym 1914 r., a więc w budżecie z lat 1912-1914, coroczną składkę w określonej wysokości obowiązanycłi było wnosić 410 osób, w tym 25 osób zakwalifikowanych do I klasy płatników, 53 osoby z II klasy, 135

9 8

A P L R G G C l i 480 nlb., O b otczetnosti p o C h o l m s k a i n u bożnicznamu okrugu za

1915-1918 gody.

KONRAD Z I E L I Ń S K I

T a b . 4. P r o j e k t b u d ż e t u g m i n y żydowskiej w C h e ł m i e w l a t a c h 1915-1917 ( r o z c h o d y )

R o d z a j w y d a t k ó w R o z c h o d y l a t a 1915-1917

B y ł o w latach 1912-1914

P e n s j a r a b i n a 500,00 500,00

P e n s j a k a n t o r a przy s y n a g o d z e 225,00 175,00 P e n s j a k a n t o r a przy d o m a c h m o d l i t w y 200,00 150,00 P e n s j a I szkolnika przy s y n a g o d z e 100,00

P e n s j a II szkolnika przy d o m a c h m o d l i t w y 50,00

P e n s j a szkolnika r a z e m 4. szkolnikom

przy d o m a c h m o d l i t w y 125,00 150,00

P e n s j a II szkolnika przy d o m a c h m o d l i t w y 100,00

Pisarzowi bożniczeniu 125,00 100,00

S t r ó ż o m synagogi i b u d y n k ó w g m i n n y c h 200,00 70,00

Koszt m a t e r i a ł ó w piśmiennych 75,00 75,00

P r e n u m e r a t a

„ G u b e r n s k i c h W i e d o m o s t i " 10.00 10,15 Za p o r z ą d k o w a n i e placów

przy b u d y n k a c h g m i n n y c h 25,00 60,00

N a n i e z b ę d n e r e m o n t y b u d y n k ó w g m i n n y c h 150,00 150,00

P o d a t k i od nieruchomości G m i n y 130,00 150,00

K o s z t a „ a d m i n i s t r a c y j n e " 30,00 11,00 K o s z t a leczenia ( k u r a c y j n e )

biednych w s p ó ł w y z n a w c ó w 1500,00 2327,00

N a m ą k ę dla biednych n a święto P a s c h y 700,00 700.00

N a oświetlenie i o g r z a n i e synagogi

K o s z t a n a u c z a n i a , p o m o c

m a t e r i a l n a dzieciom n a j u b o ż s z y m 200,00 300,00 Urzędnikowi miejskiemu za s p o r z ą d z a n i e

a k t ó w s t a n u cywilnego 60,00

5% egzekutorowi s k ł a d k i bożniczej 225,25 b.d.

R a z e m 4730,25

osób z III klasy i 197 z klasy IV. Zakwalifikowani do klasy V (27 osób — rodzin) nic wnosili s k ł a d k i

.

Koszty u t r z y m a n i a Gminy w dużym stopniu spadały na 25 rodzin o najwyższych dochodach, pochodzących z eksploatacji zakładów przemy- słowych, tartaków, składów materiałów palnych lub nieruchomości

. Lu- dzie ci wnosili 39,6% całej składki w danym roku. Dla porównania, budżet

8 9

A P L RGCIi 480 nlb., C h e ł m . O b utwierżdieni p r i c h o d o - r o s c h o d n o j rospisy n a sodierżanie b o ż n i c z n a w o o k r u g a , 1912 1914 g.g.

90

Tamże.

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W L A T A C H 1 9 1 2 - 1 9 1 8

T a b . 5. R o z k ł a d s k ł a d k i bożniczej G m i n y Żydowskiej w C h e ł m i e w 1914 r.

K l a s a L i c z b a p ł a t n i k ó w Wysokość składki S u m a wpływów (rb)

I 25 40,00 1000,00

II 53 11,00 583,00

III 135 4,50 607,00

IV 197 1,68-1,69 331,88

V 27 0,00 0,00

R a z e m 437

2522,38

sąsiedniej Gminy Żydowskiej w niewielkim Siedliszczu w 1914 r. dyspo- nował sumą 898,33 rb, z czego obowiązkowa składka wynosiła 718,33 rb, czyli, inaczej niż w Chełmie, stanowiła podstawę b u d ż e t u

. O zamoż- ności Gminy Żydowskiej w Chełmie lepiej jednak zaświadczą zestawienia tab. 6., w których zawarto dane dotyczące wpływów ze składek bożniczych, wnoszonych przez Żydów z C h e ł m a i z Hrubieszowa. 14 stycznia 1913 r.

w liczącym 23 314 mieszkańców Chełmie Żydów było 12 706, w Hrubieszo- wie zaś w t y m samym dniu mieszkać': miały 15 803 osoby, z czego 10350 Żydów. Obie gminy więc, i chełmska, i hrubieszowska, były stosunkowo liczne

.

Żydzi chełmscy byli zamożniejsi, o czym świadczy wysokość składki bożniczej, wnoszonej przez płatników zakwalifikowanych do poszczególnych klas. Przyczyn tego stanu rzeczy upatrywać należy nie tyle w stosunkowo niewiele wyższej liczbie ludności wyznania mojżeszowego w Chełmie, ale ra- czej w utworzeniu nowej guberni z siedzibą w t y m mieście. Nowo powstające instytucje, agendy rządowe, musiały być silnym magnesem dla potencjal- nych inwestorów, dla których miasto automatycznie niejako zwiększyło swą atrakcyjność. Wszystko to sprzyjało rozwojowi gospodarczemu, który był udziałem szerszych rzesz społeczeństwa.

Tabela 7, uwzględniająca źródła utrzymania — zawód płatnika i jego ro- dziny, rzuca nieco światła na s t r u k t u r ę zawodową żydowskich mieszkańców

9 1

A P L R G C h 536 nlb., Siedliszcze. O b utwierżdieni p r i c h o d o - r o s c h o d n o j rospisy b o ż n i c z y c h s u m n a 1914-1916 g.g. Należy zwrócić uwagę n a f a k t , iż podstawą b u d ż e t u G m i n y Ż y d o w s k i e j w C h e ł m i e n i e b y ł a s k ł a d k a bożnicza, o s c y l u j ą c a w granicach 20%

p r z y c h o d ó w .

9 2

A P L K G L 1913: 25a s t . III; A P L R G C h 457 nlb.; A P L R G C h 616 nlb. P o d a w a n e

d a n e s t a t y s t y c z n e , d o t y c z ą c e liczby ludności w C h e ł m i e , pochodzą z różnych źródeł, s t ą d

też nie zawsze się p o k r y w a j ą — p a t r z p r z y p . 4 w niniejszym a r t y k u l e .

K O N R A D ZIELIŃSKI

T a b C. W p ł y w y ze s k ł a d k i bożniczej w C h e ł m i e i Hrubieszowie w latach 1912-1914

M i a s t o Liczba ludności

O d s e t e k Ż y d ó w

P r z e w i d y w a n e w p ł y w y ze s k ł a d k i bożniczej w latach 1912-1914 (rb) C h e ł m

Hrubieszów

2 3 3 1 4 15 803

54,5 65,5

2522,38 1396,06

K l a s a wysokość składki (w r b )

p ł a t n i k ó w s k ł a d k i w C h e ł m i e w Hrubieszowie

I II III IV V

40,00 11,00 4,50 1,68 - 1 , 6 9 (zwolnieni)

14,70 3,95 1,95 1,03-1,04 (zwolnieni) R a z e m p ł a t n i k ó w 437

(27 zwoln.)

410 (41 zwoln.)

Chełma

'

. Dane w niej zawarte pozwalają jedynie szacunkowo zorientować się w źródłach ich utrzymania. Wiele rodzin posiadało kilka takich źródeł, z których przy płaceniu składki zapewne wybierano d a j ą c e dochody najniż- sze, gdyż od tego zależała jej wysokość. Nie sposób też zorientować się n a tej podstawie w liczebności żydowskiej klasy robotniczej w Chełmie. J e d n o jest pewne — źródłem utrzymania większości miejscowej społeczności moj- żeszowej był handel.

W interesującym mnie okresie Żydzi chełmscy łożyli na utrzymanie 4 rabinów (nic uwzględniono ich płac w omawianym budżecie — prawdopo- dobnie nie byli to rabini urzędowi, a tzw. duchowni, wynagradzani w inny sposób, z s u m , jakie wpływały za posługi religijne). Od roku 1910 naczelnym rabinem urzędowym C h e ł m a był .Josif Kagan, współwłaściciel magazynu książek i składu a p t e c z n e g o ' " . W marcu 1915 r. samowolnie i bez zezwole- nia oraz powiadomienia władz udał się on w interesach do Lwowa, a s t a m t ą d do Moskwy, pozostawiając gminę bez opieki

. Kosztowało go to u t r a t ę sta- nowiska. zwłaszcza, że Kagan przywiózł ze Lwowa... alkohol. Podczas re- wizji w domu rabina w Chełmie znaleziono 180 butelek alkoholu, a cały ten

9 3

A P L R G C h 480 nlb.

9 4

A P L R G L A I V 1910 192 nlb.; A P L R G C h 2137 nlb.

9 5

A P L R G C h COC, k. 1 12; zob. też A P L U W L W S P 712, k. 4.

2 2 6

Ż Y D Z I C H E Ł M S C Y W LATACH 1 9 1 2 - 1 9 1 8

wypadek wywarł n a miejscowej społeczności „przygnębiające wrażenie"

. Równie „nietuzinkową" post;icią był zastępca Kagana, M a j e r Najhauz, po- chodzący z rodu cadyków z Tomaszowa Lubelskiego

. W roku 1916 n a placu należącym do N a j h a u z a przy ulicy Lubelskiej austriackie władze wojskowe wzniosły drewniany budynek z salą widowiskową, gdzie odbywały się głównie przedstawienia kinematograficzne

. Wobec tradycyjnie niechętnej wszel- kim niereligijnym „nowinkom" postawy żydowskich sfer ortodoksyjnych, wydzierżawienie placu n a takie przedsięwzięcia przez rabina chełmskiego stanowiło pewne zaskoczenie

. Co więcej, wkrótce po wojnie, w roku 1922, r a b i n czynił s t a r a n i a o zgodę władz n a eksploatację kina w tym obiekcie

°.

W zarządzie Gminy Żydowskiej w Chełmie przeważali zamożni orto- doksi, najczęściej właściciele domów w mieście: Anszcl Biderman, Lejba Ro- żen, Boruch W a j n r y b , Jankiel Rożen, Mordko Ling i Jankiel Goldrajch, członkowie zarządu w latach 1911-1915

.

G m i n a utrzymywała synagogę u zbiegu ulic Krzywej i Szkolnej, dom modlitwy i nauki (betharmidrasz) przy Wesołej, łaźnię i cmentarz. W jej gestii znajdowała się też wspomniana j u ż „talmud-tora"

.

Nadzór nad szkolnictwem wyznaniowym i sprawowanie pieczy nad syna- gogą i d o m a m i modlitwy należały do najważniejszych zadań gminy. W latach wojny i wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości gmina utrzymy- wała synagogę i dwa domy modlitwy (jeden w dzierżawie), a pozostałych 21 domów modlitwy znajdowało się w rękach prywatnych. Większość z nich zlokalizowana była przy ulicach Adrjanowskiej, Lubelskiej, Szkolnej i Weso-

łej

. Najstarszy z funkcjonujących wówczas domów modlitwy znajdował

się przy Adrjanowskiej 8, pochodził z 1852 i był własnością Fiszela Lowensz- t a j n a . Z roku 1862 pochodził dom modlitwy R a j t m a n a przy ulicy Siedleckiej

9 6

„ Z i e m i a Lubelska" 1915, n r 98.

9 7

A P L R G C h 625 nlb., O b utwierżdieni k a n d i d a t a na dolżnost kaziennawo r a b b i n a C h o ł m s k o w o J e w r a j s k o w o O k r u g a , 1915.

9 S

A. P i w o w a r c z y k , Niedroga, codzienna rozrywka. O początkach kina w Chełmie,

„Rocznik C h e ł m s k i " t. II, 1996, s. 113.

9 9

Z o b a c z 111 in. M. P a w 1 i n a - M e d u c k a , Kultura Żydów województwa kieleckiego (1918-1039), Kielce 1993, s. 122-123.

1 0 0

A. P i w o w a r c z y k , j w . , s. 113.

1 0 1

A P L R G C h 159 nlb.; A P L R G C h 503 nlb

1 0 2

R . K u w a ł e k , jw., s. 222. Dzierżawy, r e m o n t y b u d y n k ó w gminnych itp. s p r a w y g o s p o d a r c z e zob. 111.in.: A P L R G C h 450 nlb.; A P L R G C h 870 nlb.

10:1

R. K u w a ł e k , jw., s. 242; także: A P L U W L W S P 730 nlb., W y k a z bóżnic

i p r y w a t n y c h d o m ó w modlitwy, 1920-1922.