Litwo, ojczyzno moja. Żarliwie i prosto powtarzam słowa naszego pacierza.
Ziemio nieżyzna bławatków i ostów, Białych kościołów na płaskich wybrzeżach.
Nieba smutnego i szerokich mgieł, Jezior szumiących trzcinami.
Teodor Bujnicki
Między Śląskiem a Wileńszczyzną
pod redakcją
Krystyny Heskiej-Kwaśniewicz Joanny Januszewskiej-Jurkiewicz
Ewy Żurawskiej
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2019
Mirosława Kozłowska Michał Lis
Wprowadzenie (Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Joanna Januszewska-Jurkiewicz, Ewa Żurawska)
Artykuły i materiały Tadeusz Bujnicki
Śląsk w literaturze i publicystyce międzywojennego Wilna. Rekonesans Anna Tokarska
Książka wileńska na Śląsku. Rekonesans Katarzyna Tałuć
Wileńszczyzna na łamach prasy śląskiej na początku niepodległości (1918–1922) Joanna Januszewska-Jurkiewicz
Śląsk i Ślązacy na łamach polskiej prasy w Wilnie w okresie Litwy Środkowej Andrzej Linert
Górnośląskie fascynacje dyrektora teatru wileńskiego Grażyna Golik-Szarawarska
Narodziny nowej teatrologii w Wilnie
Joanna Januszewska-Jurkiewicz, Katarzyna Luksa
Wilnianin na Górnym Śląsku. Wizyta Józefa Piłsudskiego w województwie ślą- skim w 1922 roku
Krystyna Heska-Kwaśniewicz
Cieszyniak drużynowym w Wilnie. O związkach harcerstwa śląskiego z wileń- skim w dwudziestoleciu międzywojennym
9
34 25
47 61 77 92
97
117
Henryka Ilgiewicz
Ślązak – profesor Erwin Koschmieder w Wilnie Krzysztof Nowak
Znad Olzy nad Wilię. Wileńskie lata chirurga Kornela Michejdy Aleksandra Pethe
Gustaw Morcinek na Wileńszczyźnie Anna Szawerna-Dyrszka Śląskie tropy Czesława Miłosza
Maja Drzazga-Lech
Mitotwórcze narracje moniuszkowskie Anna Mroczek
Kult Matki Boskiej – istotnym elementem tożsamości krain Waldemar Wołkanowski
Sportowe kontakty wileńsko-śląskie w dwudziestoleciu międzywojennym Dorota Sula
Przesiedlenia ludności z Wileńszczyzny do Polski po II wojnie światowej Halina Dudała
Między wyczekiwaniem, nadzieją i lękiem… Losy wileńskiego konwentu sióstr wizytek w latach 1939–1957
Lucyna Sadzikowska
Uczeni o wileńskich korzeniach na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach Grażyna Darłak
Profesor Leon Markiewicz. Wilnianin współtwórcą życia muzycznego na Śląsku Mieczysław Dobkowski
Śląsk w obiektywie wileńskiego fotografa Jana Bułhaka
Wspomnienia i refleksje Marek Piechota
Śląscy poloniści w Wilnie Stefan Zabierowski
Wileńscy mistrzowie Profesora Zbigniewa Jerzego Nowaka
130
155 144
165 175 190 198 209
225 251 267 276
289 308
Tadeusz Bujnicki
Wspomnienie o przesiedleniu z Wilna Leon Markiewicz
Nasza podróż „do Polski”
Tadeusz Kijonka Spotkania w Katowicach
Tadeusz Kijonka Lietuva, tevyne mano Siostry
Materiały biograficzne
Kresowianie i ich trwałe ślady na Śląsku Jan Rauch, Krzysztof Brożek, Norbert Prudel
Lekarze wileńscy – ich wkład w powstanie i rozwój Śląskiej Akademii Medycznej Antoni Wilgusiewicz
Inżynierowie z Kresów
Materiały źródłowe
Wybór i opracowanie Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Joanna Januszewska-Jurkiewicz, Ewa Żurawska Ks. bp Władysław Bandurski
Ukochanym braciom Górnego Śląska pozdrowienie w Panu
Pismo Komendy Wileńskiej Chorągwi Męskiej ZHP do Naczelnictwa ZHP – skie- rowane na ręce Przewodniczącego, gen. Józefa Hallera 10 maja 1921
Alfons Piotrowski
Wspomnienia ze śląskiej pielgrzymki do Wilna Elbon
Śląsk w Wilnie
Gustaw Morcinek
Po wycieczce Ślązaków w Wilnie. „To my im, farona, pokazujemy nasze kopalnie i huty za darmo a tu za głupi park 20 groszy chcą”!
Fragmenty sprawozdania z wycieczki pedagogicznej po Polsce w 1935 roku doty- czące funkcjonowania szkolnictwa w Wilnie i wniosków w sprawie wykorzysta- nia obserwacji w województwie śląskim
310 311 314
318 320
325 339
345 348 349 356
359
362
Wilhelm Szewczyk
Do kolegi Bogumiła w wileńskiej okolicy Listy Józefa Czerniego do Wilhelma Szewczyka Ilustracje
Spis ilustracji Bibliografia Indeks osobowy Noty o autorach
Summary Santrauka
376
415 377 379 399 403
429 435 437
Po odrodzeniu Rzeczypospolitej Polskiej do najważniejszych problemów młodego państwa – obok obrony suwerenności i granic – należały: integra- cja terytorium, unifikacja prawa, budowa więzi gospodarczych. W całej pełni ujawniły się wówczas konsekwencje pozostawania w XIX wieku ziem zamiesz- kałych przez Polaków w granicach trzech różnych organizmów państwowych, w czasie, gdy w Europie następowały przeobrażenia struktury społecznej, ruchy narodotwórcze i doniosłe przemiany gospodarcze, a w ślad za nimi moderniza- cyjne, przebiegające jednak w zróżnicowanym tempie. To, co w wielu regionach przed I wojną światową symbolizowało związek z polskością: język oraz przy- wiązanie do „prywatnej” ojczyzny, poczucie swojskości w regionie zamiesz- kania, po 1918 roku zostało skonfrontowane z tworzącą się strukturą i admi- nistracją, systemem fiskalnym, organizacją szkolnictwa w państwie polskim, nękanym licznymi niedomaganiami, a przy tym przeżywającym poważne trud- ności ekonomiczne. Województwo śląskie było w scentralizowanym państwie wyjątkiem, w związku z jego statusem autonomicznym, nadanym przez Sejm Ustawodawczy jeszcze w lipcu 1920 roku. To zresztą powodowało zaintereso- wanie rozwiązaniami Statutu Organicznego Województwa Śląskiego tych poli- tyków, którzy w początkach II Rzeczypospolitej dążyli do nadania autonomii również ziemi wileńskiej.
Wielkim wyzwaniem dla młodej polskiej państwowości pozostawało ukształ- towanie wśród mieszkańców postawy obywatelskiej i szacunku dla własnego państwa oraz rozwój i upowszechnienie kultury jako podstawy tożsamości narodowej i czynnika konsolidującego szerokie warstwy społeczeństwa. Nawyki wyniesione z odmiennych systemów prawno-administracyjnych państw zabor- czych, przyzwyczajenie do bardzo różnych warunków cywilizacyjnych, rywa- lizacja o miejsca pracy i stanowiska, dystans widoczny w kontaktach z urzęd- nikami, czy nauczycielami pochodzącymi z innych dzielnic, wystawiały młodą państwowość polską na poważną próbę. Badacz tej problematyki, Roman
Wapiński konstatował, że przed odzyskaniem niepodległości Polski odrębno- ści i dystanse międzydzielnicowe były:
[…] słabiej dostrzegane, gdyż znaczna część kontaktów międzydzielnico- wych politycznie aktywniejszych Polaków nosiła – jeżeli można tak po- wiedzieć – charakter odświętny. Natomiast po odzyskaniu niepodległości nabrały one charakteru kontaktów codziennych lub niemal codziennych.
[…] W obcowaniu codziennym rodak z innej części [Polski] różniący się na- der często nie tylko przyzwyczajeniami, ale także mową potoczną, był bar- dziej obcy od mieszkańca innej narodowości1.
Historyk cytował wymowne słowa Mikołaja Wisznickiego, zamieszczone w 1920 roku na łamach „Ziemi”:
Jeśli wśród klas inteligentnych zaznaczają się dziś tak jaskrawe, a i tak niezrozumiałe wobec prawdziwie obywatelskiego poczucia, szkodliwe dla idei narodowej patriotyzmy dzielnicowe, to wśród ludu ten rozdział przy- biera czasem formy wprost potworne2.
Mimo istnienia wielu wartościowych publikacji, problematyka ta nadal fascynuje historyków i politologów, socjologów, etnologów i kulturoznawców.
Podejmowane są nowe badania komparatystyczne, zarówno odnoszące się do wzajemnych opinii i stereotypów funkcjonujących w społecznościach poszcze- gólnych dzielnic, a także ich stosunku do państwa polskiego, jak i bilansu dzia- łalności polskiego szkolnictwa, dokonań elit państwowych II Rzeczypospolitej, oceny skuteczności działań gospodarczych na rzecz przyspieszenia procesów integracyjnych. Niniejsza publikacja, prezentująca rozszerzone i uzupełnione wersje referatów wygłoszonych podczas konferencji Między Śląskiem a Wileń- szczyzną, zorganizowanej we wrześniu 2016 roku staraniem Polskiej Akade- mii Umiejętności – Pracowni Naukowej w Katowicach, Uniwersytetu Śląskiego i Biblioteki Śląskiej wpisuje się w te badania3. Książka stanowi próbę ukaza- nia paraleli losów Górnego Śląska i Wileńszczyzny, wzajemnych relacji róż- nych części Śląska i Wileńszczyzny w sferze kultury, bezpośrednich kontaktów mieszkańców ziem wschodnich w okresie II Rzeczypospolitej, a także wkładu
1 R. Wapiński: Polska i małe ojczyzny Polaków. Z dziejów kształtowania się świadomości narodowej w XIX i XX wieku po wybuch II wojny światowej. Wrocław–Warszawa–Kraków 1994, s. 339–340.
2 M. Wisznicki: Wartość społeczna wycieczek po kraju. „Ziemia” 1920, nr 5–6, s. 153.
3 Problematyce kontaktów wileńsko-śląskich poświęcono m.in. kilka artykułów powstałych na podstawie referatów przygotowanych na bytomsko-katowicką sesję z cyklu Seminariów Historyków Powstań Śląskich i Plebiscytu w 2008 roku. „Zeszyty Chorzowskie” 2011, nr 12, red. Z. Kapała.
ekspatriantów z Wileńszczyzny w życie artystyczne, kulturalne i naukowe Górnego Śląska po II wojnie światowej.
Gdy w 1922 roku kształtowały się ostatecznie granice państwa polskiego, w jego skład niemal równocześnie weszły i ziemia wileńska, i część Górnego Śląska – obszary bardzo różniące się typem gospodarki i strukturą społeczną, oddalone pod względem geograficznym, odmienne na skutek odrębnych doświadczeń historycznych oraz dziedzictwa państwowości niemieckiej albo rosyjskiej. Wartości wnoszone do Rzeczypospolitej przez mieszkańców tych ziem miały jednak wiele wspólnego. Były nimi doświadczenia pogranicza kul- tur i języków, gorące przywiązanie do własnej, a jak powiedzieliby wilnianie:
„bliższej” ojczyzny i mowy, szczególny stosunek do religii. Autor fundamental- nej pracy Śląsk jako problem socjologiczny, ks. Emil Szramek porównał Ślązaków do „kamieni granicznych, które z jednej strony noszą znamię polskie, z dru- giej niemieckie, albo do gruszy granicznych, które na obie strony rodzą. Nie są to ludzie bez charakteru, lecz ludzie o charakterze granicznym”4. Wileńska pisarka Helena Romer-Ochenkowska w 1920 roku o skonfliktowanych miesz- kańcach Wileńszczyzny narodowości polskiej, litewskiej i białoruskiej pisała:
„jest […] tyle wspólności w ludziach żyjących na tym samym kawałku ziemi, że po ochłonięciu z czadu wojennego, wspólność ta się odnajdzie”5. Przeko- nana była o wspólnocie cech, jakie kształtują się pod wpływem głębokiego związku ludności miejscowej z ziemią rodzinną, podobnie jak Szramek, który pytał: „Cóż więc pozostaje Ślązakom naprawdę wspólnego prócz matki ziemi, tej urozmaiconej niwy śląskiej, która w sobie kryje skarby i tajemnice a cier- pliwie znosi wszystkich, którzy ją w cieniu brzóz i kominów tak gęsto zalud- niają”6. Przeświadczony o szczególnym charakterze ziem pogranicznych był i Józef Piłsudski, związany z Wileńszczyzną. Podczas uroczystości otwarcia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w 1919 roku, Naczelnik Państwa swój kraj rodzinny nazwał ziemią, której tradycją było, że nie ziała „nigdy jadem nienawiści” i stała się miejscem „zetknięcia się jednego narodu z innym, jed- nej kultury z drugą, jednego wychowania z drugim”7. Ważnym podobień- stwem nastrojów społecznych na włączanych do Polski obszarach Górnego Śląska i Wileńszczyzny było bolesne przekonanie, że granice rozcięły pewne zwarte całości, co miało doniosłe i negatywne skutki gospodarcze, ale przede wszystkim trudne było do zaakceptowania przez, oddzielonych kordonem granicznym, mieszkańców. Romer-Ochenkowska długo nie mogła zaakcepto- wać ani oddzielenia Litwy od Polski, ani podziału historycznych ziem litew- skich między odrębne państwa, tłumacząc, że każda próba wytyczenia granicy
4 E. Szramek: Śląsk jako problem socjologiczny. Katowice 1934, s. 18.
5 H. Romer-Ochenkowska: Lwów i Wilno. „Gazeta Krajowa” 1920, nr 71.
6 E. Szramek: Śląsk…, s. 62–63.
7 J. Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. 5…, s. 113.
polsko-litewskiej będzie wykreślaniem granic „w duszach, w sercach, w lasach i wodach naszych”8. Ks. Szramek posłużył się obrazem: „Stoją więc Ślązacy po obu stronach sztucznej granicy, zasłuchani w przeszłość i zapatrzeni w przyszłość”9.
W okresie międzywojennym próbowano budować poczucie wspólnoty i kształtować wzajemne zrozumienie mieszkańców oddalonych dzielnic, odwo- łując się do tradycji powstańczej. Rzeczywiście, etos powstań w obu regionach mógł poruszać uczucia tej części społeczeństwa, która prezentowała ukształto- waną polską świadomość narodową. W społeczeństwie Wileńszczyzny w dwu- dziestoleciu nadal żywa była pamięć powstania styczniowego, miała ona nawet wpływ na pewną nobilitację potomków powstańców w życiu towarzyskim10, odwoływano się też chętnie do udziału w walkach Samoobrony na przełomie 1918/1919 roku i działaniach podjętych przez ogromnie popularnego wśród miejscowych Polaków gen. Lucjana Żeligowskiego. Wybuch III powstania ślą- skiego wywołał w Wilnie żywe echa, oprócz serii artykułów prasowych i odczy- tów pojawiły się także odezwy solidarnościowe, m.in. harcerzy wileńskich.
W okresie międzywojennym w województwie śląskim powstańcy stanowili trzon dwóch najważniejszych sił politycznych: Chrześcijańskiej Demokracji, sku- pionej wokół Wojciecha Korfantego i obozu piłsudczyków, na czele którego stał wojewoda Michał Grażyński. Związek Powstańców Śląskich odgrywał szcze- gólną rolę wśród organizacji działających na obszarze województwa.
W niektórych wypowiedziach padających w okresie międzywojennym sta- rano się też wskazywać jako analogię „kresowe” położenie obu ziem. Ta kwe- stia jest jednak skomplikowana, ma aspekty pokoleniowe i polityczne. O ile współcześnie pojęcia Kresów południowo-wschodnich i Kresów północno- -wschodnich zakorzeniły się na dobre i będąc w powszechnym użytku nie budzą większych wątpliwości, o tyle w przeszłości istniały znaczne różnice w posłu- giwaniu się terminem „kresy”. Wyraz ten, oznaczający historycznie linię pogra- nicznych placówek wojskowych, w rozumieniu terytorialnym określał obszar
„na skraju” państwa; słabo zaludniony, nękany napadami tatarskimi czy kozac- kimi, „Dzikie Pola” leżące na pograniczu Rzeczypospolitej i ziem pozostają- cych pod zwierzchnością turecką11. Nie rozciągano tego pojęcia na Litwę, jako istotną część składową Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a tym bardziej na Wilno, jedną ze stolic państwa. W okresie rozbiorów pojęcie kresów, choć już nie z romantyczną konotacją Dzikich Pól, a w znaczeniu krańców zachodniej
8 H. Romer-Ochenkowska: …Bracie młody, Twoje ziemie, twoje wody! „Gazeta Kra- jowa” 1921, nr 277.
9 E. Szramek: Śląsk…, s. 66.
10 I. Sławińska: Szlakami moich wód. Lublin 1998, s. 25.
11 R. Kiersnowski: Kresy przez małe i przez wielkie „K” – kryteria tożsamości. W: Kresy – pojęcie i rzeczywistość. Red. K. Handke. Warszawa 1997, s. 110–111.
cywilizacji i terenów, na których toczy się walka o przetrwanie polskości, i o które przyjdzie w przyszłości zmierzyć się z Rosją, odnosić zaczęto do ziem pod panowaniem rosyjskim, wyłączając z niego Galicję ze Lwowem. Jednak w wypadku ziem historycznej Litwy odwoływano się zazwyczaj nie do mitu kre- sowego a do konstrukcji „mickiewiczowskiej”, do dwuszczeblowej świadomości narodowej, w której związek z „bliższą” ojczyzną – Litwą (nie Kresami) nie koli- dował z przywiązaniem do „ideologicznej” ojczyzny – państwowości polskiej.
Jeszcze w 1917 roku na łamach „Kuriera Lwowskiego” Benedykt Dybowski, urodzony w guberni mińskiej, pisał:
My tu wszyscy, zrodzeni na Litwie, tak dobrze na ziemi kowieńskiej, jak wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej, nowogródzkiej, witebskiej, mohylew- skiej – jesteśmy Polakami-Litwinami. Dla nas tak są drogie Niemen i Świ- teź, jak są ukochane Wisła i Gopło12.
A Helena Romer-Ochenkowska stwierdzała: „Mickiewicz, Litwin urodzony na Białej Rusi, piszący po polsku, łączy w sobie […] wszystkie elementy duchowe naszego kraju”13.
Po ustaleniu terytorialnego kształtu państwa polskiego, jak konstatował badacz Kresów Ryszard Kiersnowski, zawarcie traktatu ryskiego spowodo- wało, że:
[…] płaszczyzną odniesienia stała się już nie Rzeczpospolita Obojga, czy nawet Trojga Narodów […] ale Rzeczpospolita Polska, czyli po prostu Pol- ska, której skraj, kresy, były organicznym składnikiem. Tym samym po- jęcie kresów zostało przesunięte na zachód, aż po Bug i środkowy Nie- men […]. Ten właśnie obszar w kolejnych latach uzyskał nomen proprium
„Kresy” pisane przez wielkie K, pokrywając terytoria określane dotąd mia- nem Litwy oraz Rusi14.
W okresie międzywojennym znaczna część publicystów i polityków wileń- skich jednak nadal chętnie odwoływała się do tradycji historycznego, wielo- etnicznego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dystansowano się zatem od trak- towania Wileńszczyzny jako kresów. Po części istotne było przywiązanie do Wilna jako centrum, drażliwość wobec marginalizowania znaczenia tego ośrodka. Tym niemniej zdawano sobie sprawę z ogromu potrzeb, z trudności gospodarczych wynikających z odcięcia dostępu do ujścia Niemna, z odcięcia
12 „Kurier Lwowski”, nr 601, 25.12.1917.
13 H. Romer-Ochenkowska: Otwarcie celi Konrada. „Źródła Mocy”. Czasopismo kra- jowe poświęcone kulturze regionalnej ziem b. Wielkiego Księstwa Litewskiego, R. 5.
Wilno 1931, z. 7, s. 36.
14 R. Kiersnowski: Kresy przez małe i przez wielkie „K”…, s. 111.
Wileńszczyzny od ziem powiązanych z nią wcześniej gospodarczo grani- cami nieprzyjaznych państw i konieczności zdobycia środków na niezbędną modernizację. Tymczasem w Polsce upowszechniała się opinia, której wyra- zicielem był m.in. geograf z Uniwersytetu Jagiellońskiego Wiktor Ormicki, że
„pojęcie Kresów, specjalnie w odniesieniu do Kresów Wschodnich, opiera się na przesłankach gospodarczych i kulturalnych”. Ormicki wyłączał z obszaru Kresów województwa południowo-wschodnie. Ziemie „kresowe”: środ- kowo-wschodnie i północno-wschodnie, charakteryzował jako cechujące się niską, archaiczną kulturą materialną. Ta pragmatyczna opinia, pozbawiona była emocjonalnych nawiązań do legendy kresowej, czy do „posłannictwa Kresów”15.
Jak łatwo zauważyć, większość komponentów pojęcia „kresy” nie odno- siła się do Śląska. Ks. Szramek za Ezechielem Zivierem przedstawiał pogląd o „narożnikowym”, a więc zasadniczo pogranicznym charakterze Śląska, pod- kreślając zresztą los narożników powodujący, że się „o nie zawadza i w nie uderza”16. Dla Wiktora Ormickiego, wiążącego pojęcie kresów z zapóźnieniem i peryferyjnością:
[Śląsk] to dziedzina bogata, gęsto zamieszkała, o żywym tętnie gospodar- czym i gorączkowym tempie pracy […] [kraj] znakomitych dróg, pięknie utrzymanych lasów i starannie uprawianych pól17.
Jednak po I wojnie światowej pojawiały się nowe aspekty, które w prze- konaniu niektórych kręgów inteligencji usprawiedliwiały rozszerzenie pojęcia
„kresów”. Wraz ze zwycięstwem w całej Europie idei nacjonalistycznych, sła- bła szansa na dalsze trwanie postawy godzenia wpływów różnych kultur przez mieszkańców pograniczy. Ks. Szramek, choć zakładał możliwość zachowania
„równowagi narodowej […] o horyzoncie uniwersalnym”, zauważał że najczę- ściej ludzie o „granicznym charakterze” stali się obiektem silnego nacisku, by dokonali jednoznacznego wyboru narodowego18. Mocno w jego rozważaniach wybrzmiało przeświadczenie, że:
15 W. Ormicki: Życie gospodarcze Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej. Kraków 1929, s. 6. Marek Koter, zastanawiając się nad „modelowym” pojęciem kresów pań- stwowych, przypisał im następujący zestaw cech: odmienność geograficzna, peryferyj- ność, słaba dostępność, izolacja, słabe zaludnienie, rzadka sieć miast, zależność i podpo- rządkowanie, wielokulturowość, zapóźnienie cywilizacyjne, odmienność. Zob. M. Koter:
Kresy państwowe – geneza i właściwości w świetle doświadczeń geografii politycznej. W: Kresy – pojęcie…, s. 53–62.
16 E. Szramek: Śląsk…, s. 7
17 Cyt. za: E. Szramek: Śląsk…, s. 68–69.
18 Tamże, s. 18–20.
na Śląsku, który w przeważnej części jest cmentarzyskiem polskim, wsiąk- nęło mnóstwo Polaków przez absorpcję w kulturze niemieckiej tak, iż słusznie powiedziano, iż dotychczasowa historia Śląska jest historią jego niemczenia19.
Także postawa dwuszczeblowej tożsamości: Polaka i Litwina zarazem, w wieku XX stała się już archaiczna. Rektor Uniwersytetu Stefana Batore- go w Wilnie prof. Marian Zdziechowski pisał, że w głębi serca czuje się „oby- watelem Wielkiego Księstwa Litewskiego, nierozerwalnie unią złączonego z Polską. Gdy widzę powiewający tu z Góry Zamkowej sztandar z Orłem a bez Pogoni, odczuwam to, jako krzywdę sobie wyrządzoną”. Dodawał jed- nak: „Takim jest tylko głos serca. Każdy bowiem z nas wie i rozumie, że koncepcja państwa litewskiego w unii z Polską jest dziś nierealna”20. Nawet w obrębie jednej rodziny, jak świadczy ciekawy przykład braci Iwanowskich z Lebiodki w Nowogródzkiem, niejako więc „sąsiadów” Mickiewicza, trudno było o zachowanie świadomości wieloszczeblowej. Ci, którzy dokonali wyboru, stawali się już nie Polakami-Litwinami, Polakami-Białorusinami, a po prostu Polakami albo Białorusinami czy też Litwinami21. Wykreślenie granicy ryskiej i finał konfliktu o Wilno po I wojnie światowej uczyniły z północno-wschodniej części terytorium Polski obszar zagrożony, leżący na skraju obcego, zamknię- tego i wrogiego świata. W błyskotliwym skojarzeniu Czesław Miłosz nazwał Wilno „zardzewiałym kluczem do zamkniętych drzwi Europy Wschodniej”22. Pod koniec okresu międzywojennego znaczna część wychowanków polskiej szkoły na Wileńszczyźnie mogła identyfikować się z misją obronną Kresów, jako terenów, na których polskość nadal była zagrożona zarówno z zewnątrz, jak i w pewnym sensie także od wewnątrz, wobec nastawienia części mniej- szości narodowych.
W pewnym stopniu analogiczne zmiany zachodziły i w postawach społe- czeństwa śląskiego. Z Niemiec płynęły echa wypowiedzi świadczących o braku akceptacji „dyktatu” wersalskiego przez wszystkie liczące się siły polityczne w Republice Weimarskiej. W obliczu sukcesów polityki Gustawa Stresemanna i propagandy prowadzonej przez państwo niemieckie na Zachodzie, obawa przed perspektywą rewizji granicy podsycała konflikt polsko-niemiecki.
W województwie śląskim bez wątpienia sytuację zaostrzało jednoznacznie antyniemieckie stanowisko wojewody Michała Grażyńskiego, jego poczynania
19 Tamże, s. 14.
20 M. Zdziechowski: Idea polska na Kresach. W: Tenże: Widmo przyszłości. Warszawa 1999, s. 13.
21 Spośród braci Iwanowskich: Jerzy był polskim politykiem i pułkownikiem Wojska Polskiego, Wincenty – wybitnym działaczem narodowego ruchu białoruskiego, a Tadeusz, jako Litwin, pracował naukowo na uniwersytecie kowieńskim.
22 C. Miłosz: Wilno czeka. „Żagary”1933, nr 1 (23).
uderzały w ideał ludzi pogranicza. Jak zauważa znana badaczka tej problema- tyki, Maria Wanda Wanatowicz:
podział Górnego Śląska w 1922 roku sprawił, że na jego niemieckiej czę- ści postępował proces ideologicznego unifikowania się […] Górnoślązaków z narodem niemieckim, a na polskiej – z polskim. Nadal jednak istniała grupa ludności indyferentnej narodowo, o różnym stopniu zakorzenienia w kulturze polskiej lub niemieckiej, nie utożsamiająca się bynajmniej w ca- łości z ruchem separatystycznym […] i reprezentująca cały wachlarz po- staw23. […] To o tę grupę ludności toczyła się walka […]. W niemieckich kręgach politycznych wyrażano przekonanie, że postępujący proces prze- mian świadomościowych przekształci tę pośrednią grupę w cząstkę naro- du niemieckiego24.
Na postawę mniejszości niemieckiej w województwie śląskim w większym stopniu wpłynęły przeobrażenia polityczne w Niemczech po 1933 roku i trium- falna ekspansja ideologii nazistowskiej, niż skutki polityki Grażyńskiego.
Kontakty mieszkańców województwa śląskiego z niemiecką częścią Śląska, dzięki więziom rodzinnym i pracy za granicą, pozwalały obserwować z jed- nej strony intensywny i budzący podziw rozwój gospodarczy, a z drugiej – szybkie odchodzenie od ojczystej mowy, szczególnie pokolenia urodzonych w III Rzeszy Ślązaków, zmiany nazwisk i nazw geograficznych. Ta sytuacja sprzyjała, w pewnych kręgach polskich elit, przenoszeniu na obszar Górnego Śląska pojęcia „kresów”, jako zagrożonych ziem pogranicznych. Dowodem, że część społeczeństwa identyfikowała się z tym terminem jest funkcjonowa- nie Związku Obrony Kresów Zachodnich. Założona w październiku 1921 roku organizacja liczyła w 1934 roku w okręgu śląskim niemal 26 tys. członków, a więc okręg śląski był wielokrotnie liczniejszy niż pomorski, czy wielkopol- ski. Poczucie zagrożenia niemieckiego, właściwe przede wszystkim działaczom powstańczym, ale i większości napływowej inteligencji, łączyło się z pew- nym dystansem wobec centrum państwa. To sprzyjało rodzeniu się poczu- cia swego rodzaju solidarności obszarów nadgranicznych. Dobrze oddają to słowa wybitnej pisarki, autorki książki o Śląsku Nieznany Kraj – Zofii Kossak, która pisała:
23 M.W. Wanatowicz: W kwestii badań śląskoznawczych. Kilka refleksji metodologicznych.
W: Problemy narodowościowe Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku. Red. A. Czu- biński, P. Okulewicz, T Schramm. Poznań 2002, s. 223–226.
24 Taż: Wieloznaczność pojęcia Górnoślązak w latach walki o przynależność polityczną Gór- nego Śląska po I wojnie światowej. W: Wokół historii i polityki. Studia z dziejów XIX i XX wieku dedykowane Profesorowi Wojciechowi Wrzesińskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin.
Red. S. Ciesielski. Toruń 2004, s. 903–910.
Kresy i stolica, obwód i jądro, bardzo rzadko rozumieją się wzajem. Co tu bywa krwawą tragedią, tam się wydaje nieznacznym zatargiem. Ofia- ra czyjegoś życia nie jest powodem dostatecznym nawet do dyploma- tycznego śniadania. Co dla pierwszych jest całym światem, dla drugich przedstawia jedynie wąski odcinek zawikłanej sprawy. Kresowcy zawsze przesadzają – mówi obojętnie stolica. Przypuśćmy, że tak. Lecz jak żebyś się czuła Warszawo pozbawiona muru „przesadnych” i nieustępliwych kresowców?!25.
I na Wileńszczyźnie, i na Górnym Śląsku utożsamianie stron ojczystych z Kresami nie było częste wśród starszego społeczeństwa, ale młode pokolenie z rodzin o polskiej świadomości dość skłonne było akceptować, w odniesieniu do położonej na rubieżach państw, a rodzinnej ziemi, ten aspekt pojęcia kre- sów, o jakim mówił Józef Piłsudski:
Wszystkie narody, wszystkie państwa mają swoje kresy. Nieszczęśliwy i zmienny jest los grodów i siół kresowych. Gdy wicher się zrywa, wstrzą- sa posadami przede wszystkim ich budowli. Gdy chmura się zbierze, ostry grad siecze przede wszystkim właśnie ziem kresowych łany. Gdy grzmią pioruny, przede wszystkim tu w wieżyce i domy uderzają. […] Nieszczęś- liwe ziemie kresowe! A jednak głębokie jest w tym szczęście! […] szczęście rzewne i ciche, nawet dziecięco naiwne, płynące z wiary w idealne pier- wiastki własnej kultury26.
W okresie budowy państwa polskiego realia międzynarodowe przyczy- niały się do szerokiego zainteresowania analogiami i wzajemnymi zależno- ściami sytuacji na Górnym Śląsku i Wileńszczyźnie. Dlatego w latach 1919–1921 zarówno prasa polska na Śląsku, jak i prasa wileńska, przynosiły zaskakująco wiele informacji, reportaży, opinii o wydarzeniach rozgrywających się na odleg- łych frontach wojennych. W Wilnie wskazywano, że rozstrzygnięcie kwestii przebiegu granic państwa polskiego na północnym wschodzie i na południo- wym zachodzie nie prowadzi do rywalizacji, której z granic należy poświęcić więcej uwagi i środków, interes Polski zależy bowiem od układu sił na arenie międzynarodowej. Wówczas też po raz pierwszy w Wilnie upowszechniał się wizerunek polskiego Ślązaka, zbudowany z komponentów nacechowanych bar- dzo pozytywnie. Badania nad obrazem Śląska i Wileńszczyzny w prasie regio- nalnej prezentują w książce teksty Katarzyny Tałuć (Wileńszczyzna na łamach prasy śląskiej na początku niepodległości 1918–1922) i Joanny Januszewskiej-Jurkie- wicz (Śląsk i Ślązacy na łamach polskiej prasy w Wilnie w okresie Litwy Środkowej).
25 Z. Kossak: Laska Jakubowa. Katowice 1957, s. 82.
26 J. Piłsudski: Pisma zbiorowe. T. 5. Warszawa 1937, s. 112. Przemówienie w Wilnie 12.10.1919.
Specyficzne dla obu regionów było nakładanie się identyfikacji religijnej i narodowej mieszkańców. Rozpowszechniony kult Matki Boskiej sprzyjał inte- gracji społeczeństwa. Wyraził to działacz plebiscytowy Bronisław Hager, który występując w obronie uwięzionego w Brześciu Wojciecha Korfantego, utrzy- manie w Polsce standardów kultury i sprawiedliwości powierzał opiece Tej
„która się na nas patrzy z wyżyn Jasnej Góry, z zacisza Ostrej Bramy i z ołta- rza kościoła piekarskiego”27. Refleksję nad paralelami życia religijnego podjęła s. Anna Mroczek, analizując kult Matki Bożej na Wileńszczyźnie i Górnym Ślą- sku, na przykładzie ośrodków Maryjnych w Wilnie (Sanktuarium Ostrobram- skie) i Piekarach Śląskich (Śląsk i Wileńszczyzna. Kult Matki Boskiej – istotnym ele- mentem tożsamości krain).
Choć przed I wojną światową ani Ślązacy nie znali z autopsji ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, ani mieszkańcy Wileńszczyzny nie bywali na odległym Śląsku, swego rodzaju więź między nimi tworzyła trafiająca do uczuć Ślązaków poezja romantyczna, tak często odnosząca się do folkloru, krajobra- zów, legend i przeszłości Wilna i miejscowości leżących na historycznej Litwie.
Karol Miarka w Mikołowie wydawał monumentalną serię dzieł poetów roman- tycznych, bardzo popularnych na Śląsku. O kulcie Mickiewicza na Śląsku pisał przed laty Jacek Koraszewski28. Działacz narodowy i dziennikarz Jan Przybyła, urodzony w powiecie gliwickim, jako młody els śląski ten kontakt z litera- turą, tworzoną przez wychowanków wileńskiej Alma Mater uznał za istotny dla swych wyborów życiowych. Pisał później:
Dla nas Ślązaków dzieła wieszczów […] miały w sobie coś tak czarujące- go, że […] do dziś czuję te pierwsze wrażenia, które w ciężkich chwilach życiowych były mi nieraz balsamem, bo jak cudowne tony muzyki odzy- wały się w duszy, budziły rozumienie tych pierwszych orlich lotów du- cha, tych silnych postanowień, by stać się człowiekiem dobrym i mądrym29. Problematyka ta po części znalazła odzwierciedlenie w badaniach nad obec- nością na Górnym Śląsku wydawnictw wileńskich, w tym dorobku tamtejszego środowiska literackiego, ale i publikacji o innym charakterze, np. naukowych, religijnych, których rezultaty zaprezentowała Anna Tokarska (Książka wileńska na Śląsku. Rekonesans). O ile promieniowanie kulturalne Wilna sięgało z pew- nością na Śląsk, o tyle kształtowanie się w międzywojennym województwie śląskim miejscowego polskiego środowiska literackiego nie od razu mogło być dostrzeżone w odległym Wilnie. Tym niemniej nawiązane zostały bezpośrednie
27 Cyt. za: E. Szramek: Śląsk…, s. 48.
28 J. Koraszewski, M. Suchocki: Rola twórczości Adama Mickiewicza w rozbudzeniu i utrzymaniu polskości na Śląsku. Poznań 1957.
29 J. Przybyła: Praca prof. Lutosławskiego na Górnym Śląsku. „Strażnica Zachodnia”
1922, nr 3, s. 12.
Wybór fotografii Jana Bułhaka
z kolekcji Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu
Fot. 1. Świętochłowice, Huta Florian (Las kominów). MGB/Sz 8646 Fot. 2. Łaziska Górne, Zakłady „Elektro”. MGB/Sz 8654
Fot. 3. Chorzów, Huta Piłsudski. MGB/Sz 8669
Fot. 4. Wisła Dziechcinka, Wiadukt kolejowy. MGB/Sz 8698 Fot. 5. Katowice, Urząd Wojewódzki. MGB/Sz b.n.
Fot. 6. Cieszyn, Widok na wzgórze zamkowe, MGB/Sz 8717
Fot. 7. Istebna Kubalonka, Zakład Leczniczo-Wychowawczy w Istebnej. MGB/Sz 8689 Fot. 8. Tarnowskie Góry, Domy podcieniowe z XVI wieku. MGB/Sz 8704
Fot. 9. Skoczów, Widok na barokowy kościół p.w. św. Piotra i Pawła. MGB/Sz 8724 Fot. 10. Zamarski pow. cieszyński, Kościół filialny pw. Najświętszego Serca Jezusa.
MGB/Sz 8733
Fot. 11. Jan Bułhak. Polish Art World
Listy Józefa Czerniego do Wilhelma Szewczyka
List Józefa Czerniego do Wilhelma Szewczyka redaktora miesięcznika literacko-ar- tystycznego „Fantana” (1)
List Józefa Czerniego do Wilhelma Szewczyka redaktora miesięcznika literacko-arty- stycznego „Fantana” (2)
Kolor
Fot. 1. Znaczki pocztowe wydane na Litwie Środkowej z nadrukiem „Na Śląsk” – ofiara na fundusz Górnego Śląska. Fot. ze zbiorów J. Januszewskiej-Jurkiewicz
Fot. 2. Kościół sióstr wizytek w Wilnie (stan w 2007 roku). Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
Fot. 3. Siostra Maria Andrzeja Dajlidzionek, fotografia wykonana w 2007 roku w Ryb- niku. Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
Fot. 4. Grobowiec sióstr wizytek na cmentarzu na wileńskiej Rossie. Fot. ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
Fot. 5. Ks. Stanisław Puchała w kaplicy ostrobramskiej w Wilnie. Fot. z Archiwum Uni- wersytetu Śląskiego
Fot. 6. Matka Boska Ostrobramska Fot. 7. Matka Boska Piekarska
Fot. 8. Czesław Miłosz podczas uroczystości nadania tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego Josifowi Brodskiemu w czerwcu 1993 r. Fot. z Archiwum Uniwersytetu Śląskiego
Fot. 9. Czesław Miłosz podczas mityngu poetyckiego (Teatr Śląski, czerwiec 1993 r.), w którym uczestniczyli także: J. Brodski, S. Barańczak, A. Drawicz, F. Netz. Fot.
z Archiwum Uniwersytetu Śląskiego
Fotografie czarno-białe
Fot. 10. Wizyta Józefa Piłsudskiego w Katowicach. Dekoracja powstańców śląskich. Źró- dło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Fot. 11. Józef Piłsudski w Pszczynie. „Tygodnik Ilustrowany”, nr 37, 9.09.1922, s. 594 Fot. 12. Wielkiemu pieśniarzowi polskiemu w hołdzie. „Światowid” 1930, nr 24, s. 8 Fot. 13. Wykonawcy programu ku czci Moniuszki w gimnazjum komunalnym w Szarleju. „Polo-
nia”, nr 1652, 12.05.1929, s. 2
Fot. 14. Henryk Cepnik. Zdjęcie z książki Michała Orlicza: Polski teatr współczesny. War- szawa 1935, s. 305.
Fot. 15. Okładka broszury Henryka Cepnika bilansującej dorobek artystyczny pierw- szego sezonu (1920/1921) teatru polskiego na Górnym Śląsku. Uwagę zwraca dedy- kacja autora dla dr. Ernesta Farnika z lipca 1921 roku. Zdjęcie dostępne jest także na portalu Śląskiej Biblioteki Cyfrowej w publikacji zatytułowanej: Pierwszy sezon teatru polskiego na Górnym Śląsku 1920–1921. Teatr Górnośląski pod dyrekcją Henryka Cepnika
Fot. 16. Ludwik Kohutek. Zdjęcie ze zbiorów J. Januszewskiej-Jurkiewicz
Fot. 17. Od lewej Witold Bohdanowicz, Ludwik Kohutek, Alfred Nawrocki na obozie Błękitnej Jedynki Żeglarskiej w 1930 roku. Zdjęcie ze zbiorów J. Januszewskiej-Jur- kiewicz
Fot. 18. Zbiórka drużyny – pożegnanie L. Kohutka (siedzi w środku). Zdjęcie ze zbio- rów J. Januszewskiej-Jurkiewicz
Fot. 19. Biskup Władysław Bandurski
Fot. 20. Powitanie 750-osobowej pielgrzymki śląskiej w Ostrej Bramie 9 czerwca 1933 r.
„Gość Niedzielny” nr 27, 2.07.1933.
Fot. 21. Pielgrzymi śląscy przed kościołem w Kalwarii pod Wilnem, czerwiec 1933 r.,
„Gość Niedzielny”, nr 27, 2.07.1933.
Fot. 22. Wycieczka pielgrzymów statkiem po Wilii 10 czerwca 1933 r. „Gość Niedzielny”, nr 27, 2.07.1933.
Fot. 23. Pielgrzymi śląscy przed Ostrą Bramą w 1935 roku
Fot. 24. Klasztor i kościół sióstr wizytek w Wilnie na Rossie: widok od strony ogrodu klauzurowego (przed 1939 r.). Zdjęcie ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
Fot. 25. Wizytki w trakcie modlitwy brewiarzowej w klasztorze w Siemianowicach Ślą- skich (obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej z klasztoru w Wilnie). Zdjęcie ze zbio- rów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
Fot. 26. Kościół protestancki w Siemianowicach Śląskich. Zdjęcie ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
Fot. 27. Klasztor sióstr wizytek w Rybniku przy ul. ks. F. Brudnioka 3 (widok obecny).
Zdjęcie ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach
Fot. 28. Miejsca zamieszkania wizytek w trakcie tzw. rozproszenia w Wilnie [malowała s. Maria Andrzeja Dajlidzionek w 1954 roku]: a) kościół i klasztor od ulicy Rossa [do 27.03.1942]; b) kapelania na dziedzińcu kościoła [1944–1948]; c) Czarny Bór [26.07.1948–10.10.1948]; d) ul. Białostocka 4 [10.10.1948–24.02.1957]; e) ul. Majowa [1.11.1948–1.09.1953]; f) ul. Witebska [09.1951–21.10.1957]. Zdjęcie ze zbiorów Archi- wum Archidiecezjalnego w Katowicach
Fot. 29. Prof. dr Erwin Koschmieder. Zdjęcie Jana Bułhaka, ze zbiorów Biblioteki Litew- skiej Akademii Nauk im. Wróblewskich
Fot. 30. Kornel Michejda. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe Fot. 31. Karta tytułowa czasopisma „Balticoslavica”
Fot. 32. Karta tytułowa książki Erwina Koschmiedera Nauka o aspektach czasownika pol- skiego w zarysie: Próba syntezy. Wilno 1934.
Fot. 33. Państwowa Biblioteka im. Eustachego i Emilii Wróblewskich w Wilnie: Widok ogólny gmachu, 1935 r. Zdjęcie J. Bułhaka ze zbiorów Biblioteki Litewskiej Akade- mii Nauk im. Wróblewskich
Fot. 34. Zjazd Związku Peowiaków w Wilnie w listopadzie 1937 r. Delegacja śląska ze srebrnym ryngrafem, który złożono jako votum w Kaplicy Ostrobramskiej. Źródło Narodowe Archiwum Cyfrowe
Fot. 35. Działacze sportowi związani przed II wojną światową z Wileńszczyzną i Ślą- skiem. Od lewej: Ludwik Kohutek, Kornel Michejda, Tadeusz Szumański i kpt. Bro- nisław Schlichtinger. Źródło: K. Oślislok, Ludwik Kohutek studium biobibliograficzne, Cieszyn 1997, s. 93
Fot. 36. Fotografie z meczu lekkoatletycznego Górny Śląsk–Wilno, rozegranego 01–02.10.1933 r. w Katowicach: Wilhelm Chmiel (Śląsk) w skoku wzwyż; bieg 110 m/ppł: od prawej Jan Wieczorek (Wilno), Antoni Sobik (Śląsk), Leon Wojtkiewicz
(Wilno), Wilhelm Schneider (Śląsk); finisz biegu na 1500 m Jan Rakoczy (Śląsk) prze- rywa taśmę i czwórka biegaczy w trakcie biegu 1500 m, od lewej Leon Orłowski (Śląsk), Józef Żylewicz (Wilno), Jan Rakoczy (Śląsk) i Jan Zajewski (Wilno). Źródło:
Narodowe Archiwum Cyfrowe
Karykatury autorstwa prof. Tadeusza Ginki
Fot. 37. Prof. Brunon Nowakowski Fot. 38. Stanisław Januszkiewicz Fot. 39. Janina Maria Krasowska Fot. 40. Karol Bożydar Szymoński Fot. 41. Wiesław Wiktor Rasiewicz Fot. 42. Tadeusz Ginko
Abramowicz Ignacy 152
Abramowicz Ludwik 140, 193, 408 Abramowiczówna Zofia 93, 95 Adamski Stanisław 234, 235 Adenet le Roi 306
Ajschylos 92, 94, 95
Aleksandrowicz Jerzy Stanisław 199 Ališauskas Vytautas 196, 408
Anczyc Ludwik Władysław 34, 83, 84 Anders Eugeniusz Hugon 194
Aniszczenko Eugeniusz 95 Antoniewicz Włodzimierz 136 Antoszyk 363
Aragon Luis 256 Arystofanes 92, 94–96 Asnyk Adam 39
Bach Johann Sebastian 268 Baden-Powell Robert 122 Bajerowa Irena 261 Bajor Alwida Antonina 41 Balaszczuk Halina 36, 408 Balzer Oswald 41–43, 45 Bałdyk Bonifacy 115 Bałucki Michał 83
Bandurski Władysław 117, 121, 345–347, 369, 387
Bańkowski Witold 68 Baranowska Maria 363 Barańczak Stanisław 171, 382
Barański Władysław 82
Barbara Radziwiłłówna 118, 294, 368 Barciak Antoni 253, 254, 262, 411, 413 Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutzowa
Cezaria 136 Bécu August 293
Bécu Salomea, zob. Słowacka Salomea Beck Józef 151
Bednorz Herbert 237 Beethoven Ludwig van 268 Benedykt XIV 191
Bereś Stanisław 31, 408 Berg Fiodor 119
Berger Adam Wiesław 316 Beria Ławrentij 210 Bernacki Ludwik 41–43 Bertram Adolf 66, 107, 115 Besson Ludwik 40
Białłozor Jerzy 357 Biedermann Marcin 49
Bielicka Hanka [właśc. Bielicka Anna Weronika] 216
Bigaj 363
Bigo Tadeusz 253
Birżyszka Michał [lit. Biržiška Mykolas]
42 Blaut 363
Bliss Henry Evelyn 38 Bliziński Józef 83 Błach Franciszek 363
Błażejewski Wacław 124, 408 Bobrowska-Nowak Wanda 262–264 Bobrowski Tadeusz 278, 406
Bogdan Maria Weronika 227, 231, 233–
235, 238
Bogusławska Joanna Maria 233, 238 Bohdanowicz Witold 121, 122, 126, 127,
386
Bohdziewicz Antoni 202 Bojda Stefania 144, 145, 414 Bolt Leszek 147, 153, 408
Bończa-Tomaszewski Kazimierz 185, 186 Borkowski Gabriel 268
Bortkiewiczowie 222
Botticeli Sandro [właśc. Alessandro di Ma- riano Filipepi] 164, 360
Brandys Jan 114
Brazis Romuald 290, 293, 302, 304, 408, 410
Brisson Henri 226 Brodowicz Józef 42, 43 Brodski Josif 171, 382
Brożek Krzysztof 22, 263, 264, 325, 330, 32, 333, 337, 408
Bruliński Stanisław 82
Brzostowski Jarosław 121, 122, 127 Brzozowski Jacek 298, 412
Buczkowski Leopold 170 Budziński Witold 121 Bujak Adam 303, 408 Bujnicki Paweł 127
Bujnicki Tadeusz 19, 22, 25, 34, 310, 408 Bujnicki Teodor 1, 31, 32, 44
Bujwid Odo 328
Bułak-Bałachowicz Stanisław 62
Bułhak Jan 21, 39, 276–279, 285, 394, 396
Bułhakow Michaił 171 Burhardt Michał 121, 127, 128 Burhardt Stefan 142, 406 Buzek Andrzej 52 Buzek Józef 145 Buzek Władysław 152 Buzkowie 145
Byron George 256
Byrska Irena 94, 95
Byrski Tadeusz 94, 95, 157, 405 Bzowska Maria Teresa 231, 236 Calderón de la Barca Pedro 257 Car Stanisław 101
Cariewskaja Tatiana 210, 404
Cat-Mackiewicz Stanisław zob. Mackie- wicz Stanisław (Cat)
Cedzyńska Julia 82
Cepnik Henryk 79–81, 83–86, 88–90, 385, 406
Chełmicki Ludwik 198 Chmiel Wilhelm 397 Chmielarz Andrzej 210, 404 Chmielowska Wanda 271 Chodkowski Robert Roman 96 Chomiński Ludwik 36, 71, 72 Chomiński Olgierd 133, 136 Chomski Leopold 119 Chopin Fryderyk 178 Chorążak Tadeusz 333 Chwalewik Edward 34, 408 Cienciałowie 145
Ciereszko Henryk 228, 408
Ciesielski Stanisław 16, 211, 220, 251, 404, 408, 413
Cisek Janusz 103, 115, 410 Cudak Romuald 303 Curzon George 69 Cwietajewa Marina 171 Cydzik Grzegorz A. 194, 406 Cyganek Joanna 115, 408 Cynkutis Kazimierz 121, 126 Cyrankiewicz Józef 222 Czachowski Kazimierz 155 Czarniecki Stefan 191
Czartoryski Adam Kazimierz 42 Czempka Maria 306, 407 Czerni Józef 377, 378
Czerniakiewicz Jan 216, 217, 220–222, 251, 408
Czerniewski Antoni 202 Czerwijowski Faustyn 42 Czeska Maria 83
Czeżowski Sławomir 36 Czeżowski Tadeusz 260, 309 Czubiński Antoni 16, 413 Czuchnowski Marian 30 Czystowski Jan 365 Ćwikliński Adam 199, 408 Dajen Ruben 42
Dajlidzionek Maria Andrzeja 227, 231, 233, 239, 380, 399
Dalewski Antoni 44
Dargomyżski Aleksandr 177 Darłak Grażyna 21, 267, 272, 408 Darowski Ludwik 97, 101
Daszkiewicz Maria Franciszka 233, 235, 239
Dąbrowski Włodzimierz 89, 90 Decroly Owidiusz 366
Dederko Marian 277 Dehnel Piotr 107 Delumeau Jean 225, 408 Dembiński Henryk 27, 170
Deotyma [właśc. Łuszczewska Jadwiga]
38, 44
Dickens Charles 256 Didur Adam 186, 187
Długajczyk Edward 49, 97 408 Dmochowski Aleksander 372 Dmuszewski Ludwik Adam 86 Dobaczewska Wanda 27, 406 Dobkowski Mieczysław 21, 276 Dobrowolski Henryk 255 Dobrzański Stanisław 83 Doppler Franciszek 86 Dostojewski Fiodor 171 Dowbor Bohdan 198 Dowmunt Mieczysław 216 Drawicz Andrzej 171, 382 Drège Helena 140, 412 Drucki-Lubecki Ksawery 293 Drzazga-Lech Maja 18, 175 Duboniewicz Czesław 121, 122 Dudała Halina 21, 225
Dulisz Ilona 272
Duszyński Jerzy 216 Dutka Elżbieta 168, 408 Dybowski Benedykt 13 Dylan Thomas 256 Dylewski Adam 298, 408 Dymek Zbigniew 187 Dziadek Magdalena 272 Dziębowska Elżbieta 267, 414 Dzięgiel Władysław 363 Dziuba Jan 85
Ehrenkreutz Stefan 135, 136, 404 Eisenberg Daniel 78
Elsner Józef 86
Elzenberg Henryk 260, 309 Falęcki Tomasz 97, 102, 408 Farnik Ernest 80, 385 Fazan Mirosław 52, 414 Fic Maciej 105, 408
Ficek Jan Nepomucen Alojzy 35 Fiedoruk Leonid 204
Fielberg Grzegorz 274 Fik Ignacy 155 Filar 100
Finkel Ludwik 42 Fischer Adam 43 Fitelberg Grzegorz 274 Fiut Aleksander 170 Fojcik Jan 179, 409
Fra Angelico [właśc. Guido di Pietro da Mugello] 164, 360
Fraenkel Ernest 137, 217 Franaszek Andrzej 166, 171, 409 Frankowski Leon 82
Frąckowiak Maria Małgorzata 231, 233, 237, 239
Fredro Aleksander 79, 80, 83, 256 Friedberg Sydon 86
Fröbel Friedrich Wilhelm 366 Fryze Stanisław 339
Fyszer Józef 83 Gabryś Franciszek 363 Gabzdyl Teofil 363
Gałczyńska Kira 34
Gałczyński Konstanty Ildefons 269 Gasiński Józef 336
Gawlas Leopold 363 Gąssowski Szczepan 92, 94 Geisler Marian 328
Giedymin [lit. Gedyminas] 289 Gierżod Michał 198
Ginko Tadeusz, ps. „Doktor Jan” 325, 327, 336, 337, 398
Ginkowa Wanda z Dziewulskich 337 Glaubitz Krzysztof 302
Glensk Joachim 48–50, 409, 411 Glixelli Stefan 131
Gojawiczyńska Pola 161 Goldscheider Ludwik 362 Golec Józef 144, 145, 414
Golik-Szarawarska Grażyna 21, 92, 94–96, 409, 413
Gołębiowska Teresa 142, 409 Gołębiowski Ignacy 121–123 Gołubiew Antoni 309 Gomulicki Witold 83 Goszczyńska 222
Górecki Henryk Mikołaj 269, 271, 274 Górnik Alfons 104
Górski Konrad 136, 260, 308 Grabowska Maria 82
Grabowski Waldemar 52, 409 Grabski Stanisław 219
Grażyński Michał 12, 15, 16, 116, 118, 147, 278
Grądzki Józef 70 Grim Emanuel 161 Grodzicki Janusz 121 Groer Franiszek 327 Gross Karol 82 Grottger Artur 118 Gruca Adam 334 Grund Dawid 46 Gruszecka Janina 137
Gruszka-Zych Barbara 171, 172, 406 Grycz Józef 42
Grzebień Ludwik 234, 414 Grzegorz XIII 295
Grzesiak Józef „Czarny” 117, 126 Gulbinowicz Henryk 197 Gwadera Małgorzata 37, 409 Gwioździk Jolanta 237, 409 Haendel Georg Friedrich 268 Hager Bronisław 18
Haller Józef 348 Haller Stanisław 196 Hałaburda Kazimierz 44 Hämäläinen Albert 137 Handke Kwiryna 12, 410 Hanzlówna Amalia Irena 28 Hardy Maria Michalina 233 Hauptmann Gerhard 80 Haydn Józef 176 Heller Ludwik 80 Helman Alicja 257 Hennelowa Józefa 222 Hera Janina 223, 224, 409 Herbert Zbigniew 309
Hernik-Spalińska Jagoda 29, 157, 409 Heska-Kwaśniewicz Krystyna 19, 22, 25,
28, 156, 159, 162, 262, 296, 304, 308, 409
Hiller Stanisław 336 Hinterstoisser Herman 147 Hitler Adolf 150, 151
Hlawsa Teresa Imelda 233, 240 Hlond August 196, 351 Hoesick Ferdynand 38 Hoffman Konrad 277, 406 Hohenzollernowie 77 Holik Franciszek 82 Homola Irena 50, 409 Horoszkiewicz Kazimierz 106 Horzyca Wilam 95
Hryniewiecki Karol 60, 68 Hrynkiewicz Andrzej 46 Hulewicz Witold 158, 160 Hulewiczowie 162
Hurynowiczówna Janina 335
Huszcza Maria Magdalena 231, 233, 240
Hytrek Adolf 40
Ilgiewicz Henryka 20, 41, 130, 140, 142, 409
Iłłakowiczówna Kazimiera 34 Ingarden Roman 253
Iwanowscy Jerzy, Wincenty, Tadeusz 15 Jacewicz Wiktor 229, 409
Jachowicz Aleksander 265
Jacyna Jan 101, 103, 106, 107, 115, 406 Jagiellonowie 52
Jagiełło zob. Władysław II Jagiełło Jagła Marta Gabriela 233, 240 Jaki 363
Jakimowicz Władysław 335
Jałbrzykowski Romuald 228, 234, 350, 352, 355
Jan III Sobieski 86, 191, 193 Jan II Kazimierz Waza 191 Jan Paweł II 191, 196, 291
Janke Maria Gertruda 226, 227, 230, 233, 234, 237, 240
Jankiewicz Łucja Aniela 232, 241 Jankowski Andrzej 291
Jankowski Jan 73
Jankowski Mieczysław 328
Januszewska-Jurkiewicz Joanna 17, 20, 22, 25, 61, 65, 69, 97, 118, 152, 409 Januszkiewicz Aleksander 329
Januszkiewicz Maria Agnieszka 233, 242 Januszkiewicz Stanisław 325, 327, 329,
330, 398
Jarczyk Aleksandra 37, 410 Jarosz Adam 253, 410 Jasiczek Henryk 315
Jasienica Paweł [właśc. Beynar Leon Lech]
309
Jastrzębski Michał 68 Jaszczołt Władysław 352 Jaworski Kazimierz 316 Jedlicz Józef 83
Jelonek Jan 305 Jelski Aleksander 47 Jentys Adam 127
Jezierska Maria Amata 233, 242 Jędrychowski Stefan 29, 407
Jędrzejewicz Wacław 103, 115, 410 Jędrzejewski Tomasz 157, 414 Jędrzejkowa Ewa 290, 301, 302 Jodczyk Krzysztof 215,410 Jokūbonis Gediminas 289 Józefowicz Michał 184 Jucewicz Ludwik Adam 42
Juchniewicz Anna Karolina 231, 233, 234, 242
Jungowska Edyta 306 Juszko Józef 325, 327, 333
Kaczanowicz Wiesław 255, 256, 406 Kader Bronisław 146
Kadłubiec Daniel 315 Kafarski Franciszek 350, 355 Kafka Franz 256
Kakowski Aleksander 351 Kaleda Algis 300, 301, 303 Kalembka Sławomir 142, 409 Kaleta 363
Kalicińska Zofia (Piasecka-Kalicińska Zofia) 157, 159, 160
Kalima Jalo 136
Kałamajska-Saeed Maria 192, 410 Kamieński Lucjan 137
Kamiński Antoni 97
Kamiński Jan Nepomucen 83 Kamiński Marcin 270, 312 Kandora Jan 363
Kapała Zbigniew 10, 20, 65, 85, 409, 410
Kapica Jan 108, 112–114 Karabon Bohdan 251, 406 Karliński Karol 82
Karłowicz Mieczysław 269 Karnicka W. 44
Karwat Krzysztof 172, 173, 407 Kasperek Franciszek 100 Kaszper Kazimierz 315, 316 Kawalec Tadeusz 200 Kazimierz III Wielki 178 Kądziela Paweł 168 Kempa Grażyna 263, 264 Kersten Krystyna 251, 410
Kiedroń Józef 145 Kiejstut [lit. Kęstutis] 127 Kierecki Marian 363 Kiernas Bolesław 363
Kiersnowski Ryszard 12, 13, 410 Kietliński Marek 211, 411 Kieturakis Zdzisław 148 Kijonka Antoni 321 Kijonka Edward 321
Kijonka Róża z Kojzarów 321
Kijonka Tadeusz 22, 186, 188, 269, 299, 314, 318, 320, 321, 407
Kilar Wojciech 274, 312 Kipka Tomasz 266 Kirkor Honory Adam 45 Kisiel Marian 174 Kisielewski Stefan 170 Kita Małgorzata 306, 407 Klama Teofil 363 Kleiner Juliusz 250 Klemens XI 191
Klimaszewski Sędzimir Maciej 257, 265 Kluczyński Wincenty 195
Kłos Juliusz 298 Kłosiński 41
Knake-Zawadzki Stanisław 82 Kobeccy 222
Kobylińska Eugenia (Kobylińska-Masie- jewska Eugenia) 36, 37, 162
Kochanowski Jan 31, 157, 160 Kohutek Józef 127
Kohutek Ludwik 118–128, 202, 386, 387, 397
Kolbuszewski Jacek 53, 410 Komarnicki Wacław 42 Kompielska Anna 44 Konarski Szymon 52
Kondratowicz Ludwik Władysław zob.
Syrokomla Władysław Konieczna Aleksandra 267 Konopko Kazimierz 42 Kopaczyńska Erazma 82 Kopalko Zbigniew 256–258 Korabiewicz Wacław 44, 202, 406 Koraszewski Jacek 18
Korduba Miron 137
Korfanty Elżbieta z d. Sprott 346
Korfanty Wojciech 12, 18, 49, 50, 63, 64, 81, 97–100, 102–105, 113–116, 346 Kornecka Ewa 306
Korowajczyk Władysław 252, 410 Korzeniowski Józef 41, 43, 46 Koschmieder Barbara 134
Koschmieder Anna Maria z Rothów 134 Koschmieder Elżbieta z d. Gürich 130 Koschmieder Erwin Rajmund 20, 130–
135, 137–143, 253, 394, 395 Koschmieder Jan 130
Koschmieder Jan syn Erwina 134 Koschmieder Katarzyna 134
Kossak-Szczucka Zofia (Kossak Zofia, Szczucka Zofia) 16, 17, 28, 29, 161, 407
Kossakowski Michał 64
Kościałkowski Stanisław 260, 308, 309 Kościuszko Tadeusz 84
Koter Marek 14, 410 Kotowiecki Edward 338, 410 Kowalczyk Andrzej 265 Kowalczykowa Alina 298, 303 Kowalska Anna 168, 406 Kowalska Faustyna 228 Kowalski Marian 222 Kozioł Oswald 122
Kozłowska Mirosława 81, 413
Krahel Tadeusz 191, 193–196, 234, 407, 410
Krasiński Zygmunt 256 Krasnowiecki Władysław 171
Krasowska Janina Maria 325, 327, 331, Krasowski Bronisław 331398
Krasuski Krzysztof 171, 407
Kraszewski Józef Ignacy 37, 44, 166, 167, 407
Kridl Manfred 92, 260, 308 Kronenberg Jakub 71 Kronowska Feliksa 82 Krzyżanowski Julian 136 Ksok Bronisław 199
Ksok Franciszek 198, 199 Kubina Teodor 105, 115 Kubisz Jan 147
Kubisz Jan syn Jana (lekarz) 147 Kubisz Paweł 29–31, 161 Kubiszowie 145
Kucharska Jolanta 191, 410 Kudera Jan 40
Kuliczkowska Krystyna 171, 410 Kulik M. 172, 407
Kunisz Andrzej 46, 254–256, 308 Kuniszówna Danuta 46
Kupiec Jan 35 Kupilas Feliks 106 Kurczewski J. 41 Kurpiński Karol 83, 86 Kurrik Helmi 137 Kusałek 106 Kustos Jan 100, 105 Kuśnierz Stanisław 363 Kutrzeba Stanisław 190, 410 Kuźmińska Maria 42
Kuźniar Jerzy Stanisław 264, 265 Kuźniewicz Eugeniusz 80 Kwiatek Aleksander 20 Laskiewicz Henryk 198, 410 Lechnicki Zdzisław 63 Lefebvre Georges 225, 410 Lehr-Spławiński Tadeusz 132 Lenart Bonawentura 42, 44 Lenartowicz Józef 337 Lerch Franciszek 115 Lessing Gotthold E. 77 Leszczyc Aleksander 82 Leśniakowska Marta 277, 410 Leśniewski Czesław 202 Lew Ludwik 31
Lewandowska Stanisława 34, 35, 410 Liekis Šarunas 71
Ligoń Kazimierz 180 Ligoń Stanisław 29, 180 Liiv Otto 137
Limanowski Mieczysław 194, 410 Linert Andrzej 20, 187, 410
Linnus F. 137 Lipińska Olga 306 Lipiński Wacław 39 Lipnicki Antoni 127 Lisak Józef 253 Lissa Zofia 271
Liszak Maria Wincenta 227, 231, 233, 234, 243
Lloyd George David 71 Lompa Józef 35 Loorits Oskar 136 Lorca Federico 257 Lorentz Stanisław 364 Lubina Paweł 41
Lubosówna Danuta zob. Markiewicz Danuta z d. Lubos)
Ludyga-Laskowski Jan 108, 113 Lüking Paul 278
Luksa Katarzyna 20, 97 Luther A. 136
Lutman Roman 43 Lutosławski Witold 274
Lyszczyna Jacek 302, 304, 305, 410, 411
Łabęcka Maria 363 Łaciak Teofil 363 Ładysz Bernard 340 Łagowski Bronisław 296 Łanowski Jerzy 92 Łapko Janina 231
Łapko Maria Bernadetta 227, 231, 233, 244
Łapko Maria Józefa 233, 243 Łaszkiewicz Antoni Mikołaj 119 Łaszkiewicz Julian 122, 125 Łepkowski Stanisław 101 Łęska Maria 82
Łodyński Marian 42
Łopalewski Tadeusz 160, 193 Łowmiański Henryk 42 Łubiakowski Józef 157, 158 Łuckiewicz Antoni 136 Łuczyński Romuald 122 Łysakowski Adam 44
