SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów . . . 7
Wstęp . . . 9
R OZDZIAŁ 1 Systemy partyjne w nowych demokracjach – przypadek Polski . . . 15
R OZDZIAŁ 2 Specyfika dychotomii lewica–prawica w polskim kontekście politycznym – ustalenia teoretyczne . . . 56
2.1. Stanowisko instrumentalistyczne . . . 66
2.2. Stanowisko „esencjalistyczne” . . . 71
2.3. Podział lewica–prawica w polskiej polityce . . . 77
2.4. Modele polskiej prawicowości . . . 91
R OZDZIAŁ 3 Od Okrągłego Stołu do pierwszych wyborów prezydenckich 1990 r. – prawica w fazie genetycznej . . . 100
R OZDZIAŁ 4 Fragmentaryzacja prawicy i projekty zjednoczeniowe w latach 1991–1997 . . . 124
4.1. Pierwsze demokratyczne wybory parlamentarne w 1991 r. a kształtowanie się polskiej prawicy . . . 124
4.2. Fragmentaryzacja prawicy między wyborami parlamentarnymi 1991 i 1993 r. . . . 132
4.3. Prawica w wyborach parlamentarnych 1993 r. . . . 145
4.4. Projekty zjednoczenia prawicy w latach 1993–1995 . . . 151
4.5. Próby wyłonienia wspólnego kandydata prawicy w wyborach prezydenckich 1995 r. . . . 158
4.6. Od wyborów prezydenckich 1995 r. do wyborów
parlamentarnych 1997 r. – faza konsolidacji . . . 167
6 S
PISTREŚCIR OZDZIAŁ 5
Akcja Wyborcza Solidarność – etap synkretycznej koalicji . . . 183 5.1. Prawica między wyborami parlamentarnymi 1997 r. a wyborami
prezydenckimi 2000 r. – dylematy organizacyjne . . . 183 5.2. Rozpad AWS i rekompozycja prawicy przed wyborami
parlamentarnymi 2001 r. . . . 206 R OZDZIAŁ 6
Wybory parlamentarne 2001 r., rządy SLD i prawicowe koncepcje
radykalnej zmiany . . . 230 6.1. Prawica w wyborach parlamentarnych 2001 r. . . . 230 6.2. System partyjny po wyborach parlamentarnych 2001 r. . . . 238 6.3. Prawicowe „window of opportunity”. Rządy SLD, afery
korupcyjne i działalność komisji śledczych
w latach 2003–2005 . . . 251 R OZDZIAŁ 7
Narodziny prawicowej dwubiegunowości . . . 296 7.1. Między Polską solidarną a liberalną – prawica a podwójne
wybory 2005 r. . . . 296 7.2. IV Rzeczpospolita u władzy – prawica w latach 2005–2007 . . . 321 7.3. „Plebiscytowe” wybory parlamentarne 2007 r. . . 353 R OZDZIAŁ 8
Prawicowy duopol a nowe inicjatywy partyjne w latach 2007–2011 . . . 368
Zakończenie . . . 412
Bibliografia . . . 417
WSTĘP
Autorzy diagnozujący stan współczesnego polskiego systemu partyjnego podkreślają zjawisko dominacji prawicy w życiu publicznym. Pisze się o insty- tucjonalnej, a niekiedy nawet symbolicznej kartelizacji sceny politycznej, w której na poziomie politycznej wyobraźni oraz dyskursu dominują dwie siły przyznające się do prawicowej tożsamości: Platforma Obywatelska oraz Prawo i Sprawiedliwość
1. Niezależnie od słuszności tezy o kartelizacji, status hegemonii, choć wydaje się dziś oczywisty i trwały, dalece odbiega od sytuacji prawicy z połowy lat dziewięćdziesiątych. Cechą charakterystyczną ówczesnej prawicy, oprócz pozaparlamentarnego statusu, były silne ruchy odśrodkowe, częste podziały organizacyjne oraz wewnętrzne konflikty odnoszące się do wielu kwestii życia politycznego, m.in. stosunku do Lecha Wałęsy, roli związ- ków zawodowych w polityce i gospodarce, tempa polskiej transformacji, czy zakresu rozliczeń z przeszłością. Wielu polityków i publicystów związanych z prawicą obawiało się wówczas jej całkowitej anihilacji i trwałej domina- cji lewicy postkomunistycznej, która do 2001 r. systematycznie powiększała zakres poparcia wyborczego. Obawom tym towarzyszyła silna krytyka prawej zwłaszcza strony systemu partyjnego, źródeł orientacji na fragmentaryzację upatrująca w dziedzictwie historycznym, czy czynnikach genealogicznych, związanych z socjalizacją polityczną przebiegającą w warunkach państwa niedemokratycznego. Zgodnie z tym nurtem myślenia działacze solidarno- ściowej głównie opozycji politycznej przed 1989 r., tworząc prawicowe partie polityczne nadal uprawiali antypolityczną politykę, opartą raczej na ekspresji tożsamości i dystansie względem stabilnych instytucji partyjnych, czy państwo- wych
2. Jednak pamiętając o znaczeniu zmiennej historycznej, konieczne jest
1
M.A. Cichocki, Prawica, sfera polityczności i złudzenia, w: Partie i zmiany granic polityki, red.
P. Kosiewski, Warszawa 2009, s. 77; P. Śpiewak, Wypowiedź w dyskusji „Przyszłość polskiej sceny politycznej. Zapis stenografi czny”, Warszawa 2006, s. 25.
2
J.J. Linz, A. Stepan, Problems of democratic transition and consolidation. Southern Europe,
South America, and Post-communist Europe, Baltimore–London 1996, s. 272–273.
W
STĘP10
uwzględnienie także innych czynników. Bez nich dość trudno byłoby wyjaśnić nie tylko sukces prawicy w wyborach parlamentarnych 1997 r., ale przede wszystkim trwały zwrot na prawo po wyborach prezydenckich i parlamentar- nych 2005 r., połączony z malejącym znaczeniem partii lewicowych.
Jakkolwiek materialne, instytucjonalne oraz kulturowe dziedzictwo poprzedniego reżimu odegrało istotną rolę w kształtowaniu przestrzeni rywa- lizacji partyjnej, zasadnicze znaczenie miały również inne zmienne: struktury możliwości politycznych (zachowanie sprawujących władzę, typ systemu wybor- czego, specyficzny system finansowania partii), poparcie mediów, obecność silnych, zewnętrznych sponsorów (w przypadku prawicy: Kościoła katolickiego i „Solidarności”), dynamika rywalizacji międzypartyjnej, a przede wszystkim decyzje partyjnych liderów oraz relacje pomiędzy nimi. Celem badania, któ- rego wyniki przedstawia niniejsza książka jest analiza procesów powstawa- nia, rozwoju i przekształceń partyjnych po prawej stronie sceny politycznej, z uwzględnieniem wskazanych czynników, zwłaszcza decyzji elit politycznych rozstrzygających o kierunkach podziałów oraz sojuszy prawicowych partii politycznych. Należy jednak podkreślić, iż praca dostrzega ważną rolę niede- mokratycznej przeszłości jako zasobu politycznego. W przypadku partii, które wywodziły się solidarnościowej, bądź pozasolidarnościowej opozycji politycz- nej, budowanie dystynkcji w oparciu o legitymizującą przeszłość miało duże znaczenie zwłaszcza w latach 90. Książka uwzględnia istotną rolę podziału postkomunistycznego dla budowy prawicowych tożsamości partyjnych oraz jako zasobu wykorzystywanego dla uzasadniania przemian organizacyjnych na prawicy. Przedmiotem rozważań są więc także mechanizmy relacyjnego (względem innych prawicowych oraz postkomunistycznych podmiotów poli- tycznych) budowania tożsamości partyjnych, legitymizacji procesów podziału, integracji oraz zawiązywania sojuszy pomiędzy poszczególnymi partiami pra- wicy. W dążeniu do stworzenia „gęstego opisu” interakcji i przemian na pra- wicy, analiza eksploruje nie tylko wymiar organizacyjny ujęty w perspektywie diachronicznej, ale także wymiar dyskursu polityków prezentujących innym podmiotom politycznym oraz opinii publicznej określoną wizję pozycji partii na scenie politycznej oraz uzasadniających przemiany organizacyjne partii.
Zakres czasowy pracy obejmuje okres od wyborów czerwcowych 1989 r.
do wyborów parlamentarnych 2011 r. Pozwoliło to na ukazanie wielowymiaro- wości przemian na prawicy, ustalenie genealogii współczesnych partii politycz- nych, a także przedstawienie sytuacji politycznej prawicy lat 90., która do dziś jest istotnym memento przywoływanym w celu krytyki, bądź powstrzymania tendencji odśrodkowych. Szczególna uwaga poświęcona została okresowi tzw.
wojny na górze, która przyspieszyła proces tworzenia podziałów partyjnych,
W
STĘP11 a także wyborom 2005 i 2007, które zapewniły prawicy pozycję hegemoniczną, uruchamiając równocześnie procesy silnej polaryzacji.
Rozprawa nie ma na celu przedstawienia kompletnej historii poszcze- gólnych partii polskiej prawicy, będąc raczej próbą uchwycenia dynamiki organizacyjnych przemian partyjnych w ramach relacji międzypartyjnych. Stąd informacje o niektórych partiach będą miały charakter wyłącznie wycinkowy, pojawiając się tylko w kontekście intensywnych zmian organizacyjnych, istot- nie wpływających na zachowania innych, prawicowych podmiotów
3. Ambicją książki nie jest również przedstawienie procesu ewolucji wszystkich partii prawicy, a jedynie tych, które spełniają kryteria relewancji. Według G. Sarto- riego, nie wszystkie partie zaliczać trzeba do systemu partyjnego, zaś w ramach systemu partyjnego nie wszystkie partie odgrywają takie samo znaczenie, przy czym kryterium wielkości poparcia wyborczego nie jest kryterium rozstrzyga- jącym. G. Sartori wyróżnił kryterium potencjału koalicyjnego oraz kryterium szantażu koalicyjnego. To pierwsze, pozwala uznać za relewantną partię, braną pod uwagę w procesie konstruowania koalicji rządowej. To drugie, przyznaje relewancję każdej partii, która wpływa na taktykę rywalizacji partyjnej, zwłasz- cza wtedy, gdy pod jej wpływem następuje zmiana kierunku rywalizacji partii prorządowo zorientowanych. Miary powyższe niewiele mówią o wielkości poparcia wyborczego partii, a tym samym rozważania nad relewantnością określonego ugrupowania pozostawać muszą uwzględniać obecność pozosta- łych podmiotów tworzących dany kontekst polityczny
4.
Szczególnego znaczenia nabierają poczynione ustalenia w kontekście pol- skim, gdzie w odniesieniu do pierwszego zwłaszcza okresu kształtowania sceny partyjnej można było stwierdzić: „Partie małe, dysponujące tylko minimalnym ułamkiem miejsc w parlamencie mogą nagle okazać się wysoce relewantnym
3
Bardziej szczegółowego opisu historii rozwoju poszczególnych organizacji partyjnych w ramach różnorodnych nurtów polskiej prawicowości (m.in. konserwatywnego, chrześci- jańsko-demokratycznego, narodowo-demokratycznego) dostarczają m.in. K. Wandowicz, Współczesny konserwatyzm polityczny w Polsce (1989–1998), Wrocław 2000; B. Borowik, Partie konserwatywne w Polsce 1989–2001, Lublin 2011; P. Łyżwa, Myśl polityczna chrześcijań- skiej demokracji w III RP, Toruń 2003; J. Tomasiewicz, Ugrupowania neoendeckie w III Rze- czypospolitej, Toruń 2003; G. Tokarz, Ruch narodowy w Polsce w latach 1989–1997, Wrocław 2002; Cz. Maj, E. Maj, Narodowe ugrupowania polityczne w Polsce 1989–2001, Lublin 2007.
Doskonałym źródłem informacji na temat partii politycznych są także: Partie i ugrupowania parlamentarne III RP, red. K. Kowalczyk, J. Sielski, Toruń 2006; Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red. W. Gładkiewicz, K. Paszkiewicz, B. Sawicka, Wrocław 2004. Zmiany organizacyjne na prawicy ukazuje też książka: T. Bojarowicz, Partie i ugrupowania prawicowe w Polsce po 1989 roku, Toruń 2013.
4
J. Wasilewski, Scena polityczna w postkomunistycznej i postsolidarnościowej Polsce, w: Kon-
solidacja elit politycznych w Polsce 1991–1993, red. tenże, Warszawa 1994, s. 37–38.
W
STĘP12
partnerem lub oponentem. Wydaje się, iż najczęściej uzależnione to jest od wzajemnych powiązań pomiędzy »arytmetyczną« konstelacją ukształtowaną w parlamencie a dystansem ideologicznym pomiędzy partiami czy też rodzi- nami partii”
5. Stąd wielu autorów uznawało, że w pierwszym demokratycznie wybranym parlamencie prawie wszystkie partie należało uznać za partie rele- wantne. W niniejszej książce uwzględnione zostaną te podmioty polityczne, które przekroczyły próg reprezentacji parlamentarnej oraz podmioty, które powstawały wskutek procesów podziału bądź integracji wcześniej wskazanych.
Marginalnie będzie mowa również o strukturach niemieszczących się w dwóch powyższych kategoriach, współtworzących jednak którąkolwiek z prawicowych koalicji. Jest to wyrazem dążenia do oddania detali procesu przekształceń, przy pełnej świadomości ich wtórnego charakteru jako podmiotów raczej dopełnia- jących, a nie inicjujących roszady personalne i przekształcenia strukturalne.
Tak zaprojektowane badanie opierało się na jakościowej analizie kilku typów źródeł zastanych, co umożliwiło triangulację danych. Polega ona na pozyskaniu i wykorzystaniu danych z różnych źródeł w celu opisu określonego zjawiska. Dzięki temu możliwa jest minimalizacja ryzyka wpływu określonego kontekstu związanego z występowaniem użytych źródeł danych. Ponadto wykorzystanie danych pochodzących z różnych źródeł, daje możliwość więk- szej obiektywizacji procesu badawczego, a także ustalenia relacji pomiędzy analizowanymi zjawiskami i ich uwarunkowaniami
6. Po pierwsze, analizie podlegały materiały prasowe publikowane na temat partii prawicowych w pra- sie wysokonakładowej o ogólnopolskim zasięgu (m.in. „Gazeta Wyborcza”,
„Rzeczpospolita”, „Życie”, „Polityka”, „Newsweek”, „Przekrój”). Szczegól- nym źródłem informacji były zwłaszcza dzienniki, szczegółowo informujące o życiu politycznym prawicy. Po drugie, ważnym materiałem źródłowym były wywiady prasowe udzielane przez polityków prawicy, a także artykuły – opinie i inne wypowiedzi ich autorstwa. Po trzecie, analizowano wszelkiego rodzaju dokumenty partyjne, w tym programy partyjne, oświadczenia, czy listy liderów do członków partii. Po czwarte, znaczącą rolę w kontekstualizowaniu oraz uzu- pełnianiu informacji zdobytych dzięki powyższym źródłom odegrały również
5
R. Herbut, Dynamika zmiany systemu partyjnego w Europie, cyt. za: W. Jednaka, Proces kształtowania się systemu partyjnego w Polsce po 1989 roku, Wrocław 1995, s. 115. Owa
„arytmetyczna konstelacja” w Sejmie I kadencji modyfi kowana była dodatkowo przez ist- nienie „martwego pola polityki” wedle formuły R. Gortat, a więc faktu marginalizacji 24%
mandatów, którymi dysponowały łącznie SLD i KPN. Zob. R. Gortat, Fragmentaryzacja i krystalizacja na polskiej scenie politycznej, w: Wybory ’91 a polska scena polityczna, red.
S. Gebethner, J. Raciborski, Warszawa 1992, s. 43.
6
P. Chomczyński, Triangulacja, w: K.T. Konecki, P. Chomczyński, Słownik socjologii jakościo-
wej, Warszawa 2012, s. 308–310.
W
STĘP13 wywiady-rzeki z politykami prawicy obszernie informujące m.in. o wewnętrz- nym życiu partyjnym, pozwalające na weryfikację wielu oficjalnych wypowie- dzi
7. Po piąte, istotnych informacji dostarczały wnikliwe, choć często silnie uwarunkowane sympatiami politycznymi autorów biografie poszczególnych liderów politycznych
8.
Analiza wymienionych źródeł polegała na poszukiwaniu i weryfikowaniu poprzez porównywanie z innymi źródłami informacji dotyczących genezy partii politycznych oraz ich rozwoju, w tym procesów dzielenia i łączenia większe struktury. Interesujące były kwestie personalne, związane z przynależno- ścią do partii, transferami partyjnymi, informacje o zmieniającej się pozycji w strukturze partyjnej, np. osiągania i utrzymywania pozycji lidera, wreszcie decyzje o powołaniu nowego ugrupowania. Przedmiotem zainteresowania były również wszelkie informacje na temat rozmów koalicyjnych prowadzonych przez partyjne podmioty, ich genezy, przebiegu oraz rezultatów. Szczególnie przydatnym źródłem były w tym wypadku materiały prasowe oraz wywiady- rzeki z politykami, które informowały retrospektywnie o zakulisowych, czy wewnętrznych wydarzeniach życia partyjnego, nie zawsze reprezentowanych medialnie.
Oprócz wymiaru behawioralnego, związanego z zachowaniami polityków oraz ugrupowań, ważnym aspektem analizy był również wymiar dyskursywny, w ramach którego artykułowano główną oś podziału oraz kwestie progra- mowe, budowano prawicowe tożsamości, a także konstruowano dystynkcje między ugrupowaniami. Materiałem źródłowym wykorzystywanym dla rekon- strukcji wymiaru dyskursywnego były przede wszystkim wypowiedzi polityków publikowane w prasie. Jeśli przyjąć tezę, iż dyskurs to nie tylko określona treść (np. programowa), ale również rodzaj praktyki, która rodzi efekty poli- tyczne, to publiczne wypowiedzi odgrywały zasadniczą rolę w konstruowa- niu tożsamości własnej oraz oponenta, pełniąc funkcje legitymizacyjne oraz delegitymizacyjne. Dzięki jakościowej analizie dyskursu publicznego możliwe
7
Zob. m.in. Odwrotna strona medalu, z J. Kaczyńskim rozmawiała T. Bochwic, Warszawa 1991; P. Zaremba, M. Łętowski, Czas na Akcję – wywiad z M. Krzaklewskim, Warszawa 1997; Koniec PiS-u, z M. Kamińskim rozmawia A. Morozowski, Warszawa 2012, A. Łuka- siak, A. Rybak, L. Dorn: Rozrachunki i wyzwania, Warszawa 2009; O dwóch takich. Alfabet braci Kaczyńskich, rozmawiali M. Karnowski, P. Zaremba, Warszawa 2006; Alfabet Rokity, rozmawiali M. Karnowski, P. Zaremba, Kraków 2004; Ł. Warzecha, Strefa zdekomunizowana – wywiad-rzeka z R. Sikorskim, Warszawa 2007; Marcinkiewicz. Kulisy władzy, z K. Marcin- kiewiczem rozmawiają M. Karnowski, P. Zaremba, Warszawa 2007.
8
!["Pół wieku. Młodość. Wyd. 5", Jerzy Putrament, Warszawa 1983 : [recenzja]]()