R ECENZJE
Socjologia a antropologia. Stanowiska i kontrowersje. Praca zbiorowa pod red.
Elżbiety Tarkowskiej. Wrocław: Wiedza o kulturze 1992, 173 s.
Kulturowy wymiar przemian społecznych. Praca zbiorowa pod red. Aldony Jawłowskiej, M ariana Kempnego oraz Elżbiety Tarkowskiej. Warszawa: Wy
dawnictwo IFiS PAN 1993, 336 s.
Najważniejszym łącznikiem recenzowanych zbiorów jest ich odniesienie do polskiej współczesności postmodernistycznej i postkomunistycznej oraz próba ukazania związanych z tą współczesnością zagadnień. Oczywiście nie brak w obu książkach odwołań do przeszłości, która jednak m a tylko lepiej zobrazować, a czasem wskazać drogę zrozumienia czy rozwiązania, problemów dzisiejszej rzeczywistości.
D o wspólnych zagadnień obu książek zaliczyłabym:
1) problematykę potrzeby uprawiania antropologii w dzisiejszym szybko zmieniającym się świecie,,
2) spory wokół antropologii współczesności i współczesnej antropologii, 3) problemy etyczne związane z działalnością antropologów i socjologów, 4) problematykę socjologicznego i antropologicznego spojrzenia na kulturę
i społeczeństwo.
Poza wyżej wymienionymi podobieństwami, między tymi pracami występują też różnice, z których dwie wydają mi się podstawowe:
1) książka Socjologia a antropologia jest dużo bardziej zorientowana na polską rzeczywistość i sytuację niż Kulturowy wymiar przemian społecznych, który traktuje ogólnie o świecie postmodernistycznym, a zwłaszcza o sytuacji, w której znalazły się obecnie państwa bloku postkomunistycznego,
2) z kolei zaś Kulturowy wymiar przemian społecznych daleko silniejszy kładzie nacisk na pierwszoplanową rolę, którą pełni antropologia w ba
daniu problematyki kultury, jej przemian i przejawów niż Socjologia a antropologia, w której antropologia m a jedynie służyć pomocą (konie
czną) socjologii w celu lepszego zrozumienia i wyjaśnienia odbywających się w Polsce przemian społeczeństwa i kultury.
Chciałabym teraz przejść do krótkiego streszczenia obu zbiorów. Tom Socjologia a antropologia obejmuje materiały konferencji „Socjologia a an
tropologia: tradyq'e, stan obecny, potrzeby i perspektywy”, która odbyła się w Kazimierzu Dolnym na początku m aja 1989 roku. Zebrani na niej antropologowie i socjologowie w wygłaszanych przez siebie, a znajdujących się w książce, referatach odwoływali się do przeszłości, a więc do tradycji, zarówno socjologicznej, jak i antropologicznej, do wzorów uprawiania socjologii i antropologii, do ich wzajemnych stosunków i współpracy, która bywała bardzo różna: od nikłej po bardzo owocną. Wskazywano też na tradycyjne, wspólne dla socjologii i antropologii tematy takie, jak procesy modernizacji, zmiany kulturowej i rozkładu społeczności tra
dycyjnych. Zagadnienia te poruszane są w pracach Niny Kraśko, Krzysztofa Łukasiewicza, Barbary Olszewskiej-Dioniziak, Zbigniewa Pucka, Elżbiety Tarkowskiej.
Kolejny problem zawarty w omawianej tu pozycji dotyczy sytuacji, w jakiej znalazły się dziś socjologia i antropologia względem siebie i względem od
bywających się w Polsce przemian. Głosi się tu między innymi potrzebę
„antropologizacji” socjologii, jeżeli chce ona ogarnąć, zrozumieć i być może wyjaśnić dokonujące się w kulturze i społeczeństwie polskim zmiany. Postuluje się więc korzystanie z typowych dla antropologii metod badawczych, pojęć oraz postrzegania i analizowania tych problemów, które do tej pory były, przez socjologów, omijane bądź podejmowane w bardzo skromnym zakresie. Przy
kładami są kategorie „swojskości” i „obcości” w życiu codziennym Polaków, rola tradycyjnych struktur myślenia, potrzeba sacrum, a także „wiek społecz
ny” i „cykle życia” . Często stawianym zarzutem wobec współczesnej polskiej socjologii jest także koncentrowanie się jej zainteresowań na zagadnieniach polityki z pominięciem kultury oraz zawężanie horyzontu myślowego do problemów zmiany i nowości z pominięciem problematyki ciągłości i kon
tynuacji, tak ważnej przecież dla antropologii. Problemom tym poświęcone są teksty Wojciecha Burszty i Krzysztofa Piątkowskiego oraz Elżbiety Tarkow
skiej.
Następne zagadnienie omawiane w książce Socjologia a antropologia to elementy łączące socjologię i antropologię, a więc pewna wspólnota zaintereso
wań, celów i zadań. Według Elżbiety Tarkowskiej, wspólnotę taką stanowić by miały, w pewnym przynajmniej zakresie, przeszłość i tradycja obu dyscyplin.
Wspólne jest także przekonanie o społecznych funkcjach obu dyscyplin i ich związaniu z aktualnymi problemami rzeczywistości społecznej, chęć uchwycenia szybko zmieniających się lub zanikających zjawisk oraz zainteresowanie wy
dzielonymi środowiskami „innych” wśród „swoich” . Bliskość, a nawet toż
samość problemów etycznych w socjologii i antropologii ukazuje w swym tekście Ewa Nowicka, według której są to wręcz te same problemy, występujące jednak w różnym natężeniu. Michał Buchowski i M arian Kempny wskazują na
wspólnotę zainteresowań obu dyscyplin w pracy poświęconej refleksji na temat racjonalności myślenia.
Znamienny dla książki Socjologia a antropologia jest niewątpliwie fakt, że zamysł jej powstania był wtórny wobec tekstów, które się w niej znalazły.
Zastosowany więc w pracy układ „chronologiczny” materiałów pozwala na prześledzenie związków, jakie zachodziły między antropologią a socjologią w przeszłości, ich obecnej kondycji oraz propozycji współpracy. Najwięcej miejsca (niemal połowę książki) poświęcono historii wzajemnych zależności obu dziedzin, chcąc w ten sposób podkreślić dzisiejszą potrzebę, a nawet niezbędność wskrzeszenia wspólnych tradycji, zarzuconych w dobie komunizmu. Ogólnie 0 wszystkich zagadnieniach poruszanych w książce mówi natomiast tekst Elżbiety Tarkowskiej „Współczesna socjologia polska wobec antropologii kulturowej, czyli perspektywy i ograniczenia antropologii Polski współczesnej”, który stanowi zarys i wprowadzenie do problematyki lektury. Pozostałe referaty zaś dotyczą konkretnych, „wycinkowych” zagadnień z zakresu socjologii i antropologii.
Częścią pracy, która może sprawić Czytelnikowi pewną trudność są dwa teksty Ludwika Stommy, będące fragmentami książki Poczet królów francus
kich. Przy czym trudności te związane są nie ze zrozumieniem treści, ale raczej ze znalezieniem wspólnego jej mianownika z tematem książki. Pewne zastrzeżenia budzi też artykuł Wojciecha Marchlewskiego . Nie wydaje się bowiem trafne określenie jako „studium przypadku” (co kojarzy się ze wszechstronną i dogłęb
ną analizą) zbioru informacji o ideologii, historii, obyczajach, zachowaniach opisywanej przez Marchlewskiego subkultury.
Książka Kulturowy wymiar przemian społecznych, podobnie jak omawiana wyżej Socjologia a antropologia, jest „zbiorem” artykułów podzielonych na pewne części tematyczne. U podstaw tej pozycji legły „pytania o koncepcje teoretyczne i narzędzia analizy pozwalające najpełniej zdać relaq'ę z uwarun
kowań i konsekwencji procesów zmian systemowych dokonujących się w kra
jach postkomunistycznych” (s. 5).
Część pierwsza zbioru poświęcona została próbom sformułowania na nowo tego przedmiotu zainteresowań i badań antropologii, którym stać by się miała dzisiejsza Europa Wschodnia. Zasygnalizowane zostają też problemy narzędzi 1 metod analizy zjawisk ze sfery kultury symbolicznej. Przytaczane są tu i rozważane takie kategorie jak: chaos kulturowy (Elżbieta Tarkowska), śmietnik symboliczny (Barbara Fatyga), czy chaos i ład (Adam Nobis).
„Pytania o współczesność” stanowią drugą część omawianej pracy i dotyczą kulturowych tradycji czy też pozostałości socjalizmu oraz jego ideologii jako swoistej „religii” (teksty Joanny Kruczewskiej i Michała Buchowskiego). Innym zagadnieniem zawartym w tej części książki jest poruszana przez Elżbietę Tarkowską sprawa potrzeby perspektywy kulturowej w badaniu polskich przeobrażeń oraz problematyka czasu jako kategorii wpływającej istotnie na współczesną kulturę. Współczesna kultura, a zwłaszcza możliwość jej „re
nowacji” , interesuje Annę Kubiak, która na przykładzie wspólnot religijnych nawiązujących do filozofii Dalekiego Wschodu pragnie pokazać, że powrót do religijnych tradycji, gorliwość w wyznawaniu wiary i przestrzeganiu doktryny oraz jawna adoracja świętości, nie muszą prowadzić do duchowej przemiany, a co więcej m ogą doprowadzić do nowej formy totalitaryzmu - totalitaryzmu religijnego. Z kolei Alina Kapciak zajmuje się problematyką kategorii „ant
ropologia współczesności” i jej funkcją w analizie kultury przemysłowych społeczeństw postmoderny.
Ostatnia część tomu Kulturowy wymiar przemian społecznych dotyczy kategorii analizy kulturowej. W śród występujących w tekście kategorii wy
mienić można sens (Aldona Jawłowska), tożsamość (Małgorzata Melchior), symbol i sacrum (Andrzej Tyszka), a także gest (Robert Dul). K ażda z tych kategorii dostarcza badaczom w inny sposób i innych informacji o interesującej ich współczesności. Oprócz prac poświęconych różnym kategoriom analizy kulturowej, zawarty jest tu też artykuł dotyczący wpływu idei dekonstrukcji filozoficznej na antropologię i przedmiot jej zainteresowań, czyli kulturę (Wojciech Burszta), praca Anny Wyki traktująca o problematyce związanej z rolą badacza społecznego i jego działalnością naukową oraz szkic Pawła Dybla na temat transformacji w kulturze, na podstawie freudowskich tekstów poświęconych wybranym zagadnieniom społeczeństwa i kultury. Kończący książkę artykuł napisany przez M ariana Kempnego podkreśla jeszcze raz potrzebę analizy kulturowej obecnej rzeczywistości w celu skonstruowania teorii społecznej, zdolnej do zrozumienia i wyjaśnienia tej właśnie rzeczy
wistości.
Zastosowany przez redaktorów książki Kulturowy wymiar przemian społecz
nych schemat: poszukiwania (rozmowy i próby), pytania o współczesność, pytania o kategorie analizy kulturowej wydaje się być nieprzypadkowy.
Występuje tu bowiem przejście od pytań dotyczących analizy współczesności, poprzez próbę dokonania tejże analizy, aż do sformułowania jej teoretycznych założeń i podstawowych kategorii. Trzeba przy tym podkreślić, że większość z zawartych w lekturze prac napisana jest na poziomie teoretycznych rozważań, zaś tekstów traktujących o praktycznych działaniach jest zaledwie kilka (np.
„Talabot, czyli badacz społeczny jako przedmiot i podmiot zarazem” Anny Wyki oraz „Czy powrót sacrum”? Anny Kubiak).
Mimo pewnych mankamentów obie omawiane książki dają możliwość poszerzenia wiedzy na temat aktualnych problemów socjologii i antropologii w dzisiejszych trudnych czasach przełomu i zmian. Z drugiej jednak strony chciałabym wyrazić ubolewanie nad posługiwaniem się przez niektórych auto
rów językiem, który uniemożliwia w pełni zrozumienie czytanego tekstu i zawartych w nim zagadnień.
Zarzut ten dotyczy w szczególności zbioru Kulturowy wymiar przemian społecznych, w którym zastosowanie specjalistycznych pojęć i wyrażeń stanowi
chwilowo trudną do pokonania barierę językową. Zawarte w zbiorze problemy są wystarczająco trudne, aby wprowadzać dodatkową komplikację w postaci wysoce specjalistycznego języka, rozumianego raczej przez wąskie grono specjalistów niż szersze rzesze Czytelników.
Pozostawiając jednak na boku barierę językową, chciałabym powrócić do zawartych w tekście problemów, które jak już wyżej wspomniałam, są moim zdaniem trudne. Osobiście przyczyn tych trudności szukałabym raczej w tym, że problemy, z którymi zmaga się świat postmodernistyczy i postkomunistyczy dotyczą nowej, nie mającej nigdy przedtem miejsca w hi
storii ludzkości sytuacji niż w samych problemach jako takich. Skoro jest więc nowa sytuacja, nowa rzeczywistość, to wszelkie rozwiązania problemów z nią związanych muszą być poprzedzone długimi i żmudnymi próbami poszukiwań. To właśnie poszukiwanie rozwiązań oraz bezpośrednie „zda
wanie” relacji z dokonujących się zmian jest moim zdaniem celem tomu Kulturowy wymiar przemian społecznych. Pokazać, naświetlić, uwypuklić, spró
bować wskazać drogę zrozumienia, a także wskazać na grożące niebezpie
czeństwa, to główne przesłanie książki, które jest skierowane do antropologów, socjologów, psychologów, a nawet politologów, a więc do tych wszystkich, którym problemy kultury, społeczeństwa i ich przemian są najbliższe.
Przechodząc do książki Socjologia a antropologia chciałabym zaznaczyć, że pozycja ta pozwala na uzyskanie wielu nowych informacji oraz rozwianie, przynajmniej w części, wątpliwości dotyczących socjologii i antropologii oraz ich wzajemnych relacji. Główny nacisk jest przy tym położony na konieczność
„obecności” antropologii w socjologii, czyli korzystanie z osiągnięć, metod, a także interpretacji antropologicznych w socjologicznej analizie społecznych i kulturowych przemian polskiej rzeczywistości postkomunistycznej. Chodzi 0 wzmocnienie współpracy obu dyscyplin oraz pogłębienie ich wspólnoty 1 bliskości, a także umowności granic w coraz większej liczbie zagadnień. Proces ten jest moim zdaniem niezbędny, aby socjologia i antropologia mogły lepiej pracować nad zrozumieniem, wyjaśnieniem sytuacji i związanych z nią prob
lemów, w jakiej znalazła się Polska i inne kraje postkomunistyczne.
Kończąc chciałabym dodać jeszcze kilka słów o potrzebie w obecnej dobie prac takich jak Socjologia a antropologia oraz Kulturowy wymiar przemian społecznych. Stanowią one bowiem swego rodzaju próbę syntezy refleksji, poglądów, czy też teorii na temat aktualnych przemian kultury i społeczeństwa postmodernistycznego i postkomunistycznego, pozwalając w ten sposób (bez zbytniego wdawania się w szczegóły) na zorientowanie się i poszerzenie wiedzy o zaistniałej sytuacji, jej podstawowych problemach wszystkim, którzy są tym zainteresowani.
Anna Kowalczyk-Chmielewska
