U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S K à O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XLVI, 4 SECTIO H 2012
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocáawiu, Katedra Finansów i RachunkowoĞci
MAàGORZATA SOLARZ
Dziaáania inkluzyjne skierowane do kobiet...
– podmiotów wraĪliwych na wykluczenie finansowe
Inclusive activities targeted at women as subjects sensitive to financial exclusion
Sáowa kluczowe: wykluczenie finansowe, páeü, kobieta, system finansowy Key words: financial exclusion, gender, woman, financial system
WstĊp
Wykluczenie finansowe jest obecne w systemach finansowych gospodarek wszyst- kich paĔstw. W dokumencie Komisji Europejskiej z 2008 r. – Financial services pro- vision and prevention of financial exclusion – zostaáo ono zdefiniowano jako proces, w którym obywatele doĞwiadczają problemów w dostĊpie do i/lub korzystaniu z produk- tów i usáug finansowych na gáównym rynku (mainstream market), które są odpowiednie do ich potrzeb i umoĪliwiają im prowadzenie normalnego Īycia w spoáeczeĔstwie
1. Rozmiar tego zjawiska mierzony wskaĨnikiem nieubankowienia ksztaátuje siĊ od 17%
populacji osób dorosáych dla krajów wysoko rozwiniĊtych do 64% dla rozwijających siĊ
2. NaleĪy przy tym podkreĞliü, Īe wykluczenie finansowe to nie tylko brak dostĊ- pu, ale teĪ niezadowalająca jakoĞü produktów i usáug oferowanych przez podmioty systemu finansowego, a zatem skala analizowanego zjawiska jest znacznie wiĊksza.
1
A. Anderloni (red.), Financial services provision and prevention of financial exclusion, European Commission 2008, s. 9.
2
Access to Financial Services and the Financial Inclusion Agenda around the World: A Cross-Country
Analysis with a New Data Set, The CGAP/The World Bank, Washington 2011, s. 3.
Autorzy cytowanego raportu wskazują w jego treĞci na konkretne grupy spo- áeczne, których udziaáem staje siĊ problem wykluczenia finansowego. Są to przede wszystkim osoby o niskich dochodach, niepeánosprawni, ludzi starsi i dzieci, kobiety, osoby sáabo wyksztaácone, mniejszoĞci etniczne i bezrobotni
3. Wobec powyĪszego wĞród kryteriów róĪnicujących podmioty na te podatne i odporne na wykluczenie finansowe znalazáa siĊ páeü, jednak pojmowana nie jako sex (páeü biologiczna), ale gender (spoáeczno-kulturowa toĪsamoĞü páciowa). Takie szersze spojrzenie na páeü, którą WHO definiuje jako zespóá cech, atrybutów, postaw i ról spoáecznych przypi- sanych mĊĪczyĨnie i kobiecie przez szeroko rozumianą kulturĊ
4, wydaje siĊ istotne dla analizy problemu wykluczenia finansowego kobiet.
Celem niniejszego opracowania staáa siĊ próba zidentyfikowania dziaáaĔ inklu- zyjnych kierowanych do kobiet jako podmiotów naraĪonych na bycie wykluczonymi finansowo.
1. Ochrona praw konsumenta jako przedmiot dziaáaĔ inkluzyjnych skierowanych do kobiet
Dziaáania okreĞlane mianem inkluzji finansowej ( financial inclusion) mają na celu poszukiwanie metod przywracania osób wykluczonych do systemu finansowe- go. Zadanie to leĪy w gestii zarówno decydentów wielu paĔstw, jak i prywatnych wáaĞcicieli instytucji finansowych, którzy dostrzegli duĪy niewykorzystany potencjaá, jaki drzemie na rynku finansowym po stronie popytu. WĞród dziaáaĔ inkluzyjnych wskazanych w raporcie Banku ĝwiatowego z 2010 r. jako najczĊĞciej podejmowane przez poszczególne paĔstwa znajdują siĊ ochrona praw konsumenta (56%), mikro- finansowanie (45%), znoszenie fizycznych barier dostĊpnoĞci (42%), ksztaátowanie umiejĊtnoĞci finansowych klientów (40%)
5. Dodając do tego inicjatywy realizowane przez instytucje finansowe, jak implementacja koncepcji spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu czy konstruowanie i oferowanie produktów „szytych na miarĊ”, moĪna wy- znaczyü gáówne obszary dziaáaĔ inkluzyjnych skierowanych do osób wykluczonych finansowo, w tym kobiet.
W zakresie ochrony praw konsumenta naleĪaáoby zwróciü uwagĊ na wáączanie do aktów prawnych wielu paĔstw na caáym Ğwiecie zapisów o potrzebie równego traktowania kobiet i mĊĪczyzn. WEMAN (Women’s Empowerment Mainstreaming and Networking) – miĊdzynarodowa organizacja, która powstaáa na rzecz promocji praw kobiet w róĪnych obszarach Īycia, równieĪ w sferze finansów, opracowaáa specjalny dokument (WEMAN Gender Justice Protocol – http://www.genfinance.
3
A. Anderloni (red.), Financial services..., s. 30.
4
N. Visvanathan (red.), Kobiety, gender i globalny rozwój, Wydawnictwo PAH, Warszawa 2012, s. 20.
5
Financial Access 2010. The State of financial inclusion through of crisis. The CGAP. The World Bank
Group, Washington 2010, s. 20.
info). W jego treĞci zawarto zalecenia m.in. odnoĞnie do zwiĊkszenia przejrzystoĞci zasad dziaáania instytucji finansowych w zakresie równego traktowania klientów obojga páci, koniecznoĞci prowadzenia badaĔ rynkowych, które okaĪą siĊ pomocne w zaoferowaniu produktów i usáug finansowych zaspokajających potrzeby zarówno mĊĪczyzn, jak i kobiet, uwzglĊdniania kwestii páci przy formuáowaniu przepisów dotyczących ochrony konsumenta i ram regulacyjnych dla sektora finansowego.
RównoĞü kobiet i mĊĪczyzn jest jedną z fundamentalnych wartoĞci Unii Euro- pejskiej. Traktuje o niej wiele dokumentów wspólnotowych. Jednak czasem moĪe zdarzyü siĊ i tak, Īe przypisy prawne mające sáuĪyü równouprawnieniu mogą wrĊcz pogorszyü sytuacjĊ kobiet. Z koĔcem 2012 r. Europejski Trybunaá SprawiedliwoĞci zniesie kryterium páci przy ustalaniu wysokoĞci skáadek ubezpieczeniowych. Do- tychczas miaáo ono zastosowanie, bowiem kobiety są statystycznie mniej naraĪone na choroby i przedwczesną Ğmierü. Jak wynika z wyliczeĔ firmy Deloitte, dla kobiet w wieku 50 lat ceny polis na Īycie zdroĪeją Ğrednio o 150%, a dla 25-letnich aĪ o 255%. Obecnie kobiety stanowią ok. 40% odbiorców ubezpieczeĔ na Īycie, ale po zmianach ten odsetek moĪe spaĞü nawet do 10%
6.
2. Mikrofinanse jako przedmiot dziaáaĔ inkluzyjnych skierowanych do kobiet
Idea mikrofinansów, jeden ze sztandarowych instrumentów walki z wykluczeniem finansowym, to domena bankowoĞci skierowanej do kobiet. Pionierskie instytucje BancoSol i Grameen zostaáy stworzone z myĞlą o paniach, a sieci mikrofinansowe, takie jak Women’s World Banking oraz organizacje pozarządowe (np. Pro Mujer), zdają siĊ potwierdzaü tĊ reguáĊ
7. Laureat Nagrody Nobla Muhammand Yunus od początku przypisywaá osobom páci ĪeĔskiej znaczącą rolĊ w walce z ubóstwem, jednak zanim powstaá Grameen Bank, musiaá pokonaü wiele barier, w tym kulturowych – wĞród nich muzuámaĔską praktykĊ purdah, która ma na celu strzec skromnoĞci kobiety oraz ograniczyü jej mobilnoĞü i interakcje spoáeczne. Jak pokazują dane empiryczne zamieszczone w State of the Microcredit Summit Campaign Report 2012, liczba kobiet zaciągających mikropoĪyczki w ostatnich latach dynamicznie wzrastaáa, na koniec 1999 r. byáo 10,3 mln mikropoĪyczkobiorców páci ĪeĔskiej, podczas gdy w grudniu 2010 r. ich liczba wynosiáa juĪ 113,1 mln, co daje ok. 1000-procentowy wzrost w ciągu 11 lat
8. W efekcie kobiety na koniec 2010 r. stanowiáy aĪ 82,3% klientów instytucji mikrofinansowych. Ponadto z prowadzonych obserwacji wynika, Īe wykazują one wyĪsze stopy zwrotu kredytu niĪ mĊĪczyĨni, efektywniej wykorzystują poĪyczone Ğrodki, a zyski czĊĞciej niĪ panowie przeznaczają na potrzeby caáej rodziny, w szcze-
6
Z. Reda, Kobiety zapáacą wiĊcej za nowe ubezpieczenia, „Rzeczpospolita” 2012, nr 9202, s. B1.
7
B.A. Aghion, J. Morduch, Ekonomia mikrofinansów, Wydawnictwo AnWero, GdaĔsk 2009, s. 223.
8
J.P. Maes, L.R. Reed, State of the Microcredit Summit Campaign Report 2012, http://www.microcred-
itsummit.org (30.03.2012).
gólnoĞci na wydatki związane ze zdrowiem i edukacją dzieci. Podstawowym proble- mem ubogich kobiet są nie tyle niewystarczające zdolnoĞci czy niezaradnoĞü, ile brak dostĊpu do odpowiednich Ĩródeá finansowania. Stąd rola mikropoĪyczek sprowadza siĊ do wzmacniania przedsiĊbiorczoĞci, a tym samym rozwoju osobistego potencjal- nych poĪyczkobiorców. Kobiety uczestniczące w programach mikrofinansowych mają moĪliwoĞü awansu spoáecznego, gdyĪ przez podjĊcie pracy zarobkowej stają siĊ waĪnym „aktywem ekonomicznym” gospodarstw domowych, które wspóátworzą
9.
Mikrofinanse jako narzĊdzie inkluzji finansowej znalazáo zastosowanie teĪ w krajach wysoko rozwiniĊtych, jednak rozpatrując strukturĊ beneficjentów tych produktów finansowych w Unii Europejskiej, moĪna zauwaĪyü, Īe kobiety stanowią tam zdecydowanie mniejszą grupĊ odbiorców (44% w 2007 r.)
10.
3. Otwieranie specjalistycznych banków jako przedmiot dziaáaĔ inkluzyjnych skierowanych do kobiet
W wielu krajach muzuámaĔskich dostĊp kobiet do usáug finansowych jest ogra- niczony z uwagi na czynniki religijno-kulturowe. Na przykáad zgodnie z prawem obowiązującym w Arabii Saudyjskiej kobiety nie mogą przebywaü z obcym mĊĪ- czyzną w miejscu publicznym, a takim jest placówka bankowa. Zatem w celu poko- nania bariery w dostĊpie do oferty bankowej przez kobiety z krajów muzuámaĔskich postanowiono stworzyü osobne oddziaáy zatrudniające wyáącznie panie. Jednym z pierwszych przedsiĊwziĊü tego typu byáo utworzenie w Indiach w 1973 r. Pratibha Women Cooperative Bank (od 2003 r. juĪ nie istnieje). Podmiot o podobnym profilu dziaáalnoĞci powstaá w Pakistanie w 1989 r. Kieruje ofertĊ do kobiet, które prowadzą lub chcą rozpocząü wáasną dziaáalnoĞü gospodarczą – poza mikrofinansowaniem ma on w ofercie produkty kredytowe na edukacjĊ. Kolejnymi bankami, które wydzieliáy ofertĊ adresowaną do kobiet, są Standard Chartered Bank w Kalkucie oraz meksykaĔ- ski Mujer Banorte. Ten ostatni oprócz usáug stricte bankowych proponuje klientkom ubezpieczenia od chorób kobiecych
11.
W krajach wysoko rozwiniĊtych równieĪ powstaáy tego typu instytucje, np.
Citigroup’s Women & Co., Women Entrepreneurs w The Royal Bank of Canada czy oddziaá Raiffeisen Banku w austriackim Gastein. Specyfika takich banków sprowa- dza siĊ do oferowania produktów i usáug finansowych w stylizowanych wnĊtrzach, zapewniających poczucie bezpieczeĔstwa, wyposaĪonych w miejsca do zabawy dla dzieci, gdzie obsáuga jest nastawiona na ksztaátowanie jak najlepszych relacji z klientem dziĊki rozbudowanym usáugom doradczym. MoĪna by siĊ zastanawiaü,
9
E. Janikowska, W jaki sposób mikrofinansowanie pomaga w walce z ubóstwem. Studium przypadku Grameen Bank, „Ekonomia Spoáeczna” 2011, nr 2, s. 81.
10
H. Kraemer-Eis, A. Conforti, Microfinance in Europe. A market overview, Working Paper 2009/001, EIF Research and Market Analysis, s. 25.
11
A. Poszewiecki, Kobiece banki, „Gazeta Bankowa” 2007, nr 39, s. 14.
w jakim stopniu potrzebna jest taka odrĊbna obsáuga bankowa, a w jakim stopniu wystarczyáoby zaoferowaü klientkom produkty, które w lepszym stopniu speániaáyby ich oczekiwania.
4. Produkty bankowe „szyte na miarĊ” jako przedmiot dziaáaĔ inkluzyjnych skierowanych do kobiet
Specjalistycznych banków dla kobiet w Polsce nie ma, ale kilka instytucji ban- kowych oferuje „produkty szyte na miarĊ” dla tej grupy klientów. Są to dedykowane konta osobiste, karty páatnicze z programem rabatowym oraz pakiety specjalnych ubezpieczeĔ. Wybór produktów wykorzystanych do konstrukcji oferty adresowanej do paĔ, jakiego dokonaáy polskie banki, wydaje siĊ mieü związek z danymi empirycz- nymi przedstawionymi na rysunku 1, ukazującymi, z jakich produktów finansowych najczĊĞciej korzystają Polki.
Produkty strukturyzowane Polisa lokacyjna Obligacje Kredyt mieszkaniowy Fundusze inwestycyjne
$NFMHQRWRZDQHQDJLHáG]LH Karta kredytowa Kredyt gotówkowy Tradycyjna lokata w banku Konta internetowe .RQWRRV]F]ĊGQRĞFLRZH Karta debetowa Konto w banku
Rysunek 1. Produkty finansowe, z których korzystali Polacy w 2011 r. (%)
ħródáo: sondaĪ Kobiety cenią sobie wygodĊ, ale rzadziej inwestują, http://www.deutsche-bank-pbc.pl (25.04.2012).
Z badaĔ przeprowadzonych w 2011 r. przez Instytut Homo Homini na zlecenie Deutsche Banku PBC wynika, Īe najpowszechniejszym produktem finansowym wĞród kobiet jest rachunek oszczĊdnoĞciowo-rozliczeniowy, który ma 61% ankietowanych.
Polki aktywnie korzystają z kart debetowych i kont internetowych – odpowiednio
22% i 18% respondentek (rysunek 1). Do uzasadnienia takiego wyniku moĪna wy- korzystaü teoriĊ gender, która przypisuje kobietom bardzo waĪną rolĊ spoáeczną związaną z wychowywaniem potomstwa, dbaniem o dom i rodzinĊ, co z kolei wiąĪe siĊ z dokonywaniem codziennych wydatków, zarządzaniem finansami gospodarstwa domowego, przede wszystkim w krótkim okresie.
Bank Zachodni WBK oferuje klientkom Konto na obcasach, do którego doáączony jest program rabatowy, zwrot 1% wydatków dokonanych kartą debetową i specjalne dodatkowo páatne pakiety ubezpieczeĔ (Medical Assistance, Home Assistance, Car Assistance), a takĪe infoliniĊ, która obejmuje caáodobowe wsparcie, m.in. organizacjĊ usáug opiekunki dla dziecka. MiesiĊczny koszt tego produktu waha siĊ od 10 do 20 zá, w zaleĪnoĞci od wielkoĞci wpáywów na rachunek i czĊstotliwoĞci korzystania z karty páatniczej. Podobną konstrukcjĊ ma Konto Zakupowe Alior Banku, które obejmuje bezpáatny pakiet assistance Pomocni Fachowcy oraz Cashback – 1%.
Drugim produktem przygotowywanym przez banki z myĞlą o kobietach są karty kredytowe ze specjalnymi programami rabatowymi. Np. karta kredytowa Elle Citibanku uprawnia do zniĪek w ponad 4 700 sklepach, salonach kosmetycznych, restauracjach. Z kolei Bank Millennium posiadaczkom karty kredytowej Millennium Visa Impresja oprócz zwrotu 5% wydatków dokonanych kartą u partnerów programu (do 760 zá rocznie) oferuje prowadzenie osobistego terminarza i infoliniĊ: auto, baby i medyczną. Za caáy pakiet w standardzie trzeba zapáaciü 75 zá rocznie.
Z przeprowadzonych badaĔ sondaĪowych wynika, Īe spoĞród produktów kre- dytowych panie najchĊtniej wybierają krótkoterminowy kredyt gotówkowy prze- znaczany na cele konsumpcyjne, karty kredytowe cieszą są juĪ znacznie mniejszym zainteresowaniem respondentek, a kredyt mieszkaniowy spáaca co dwudziesta piąta z nich (por. rysunek 1).
Czynnikiem stawiającym wiele kobiet w gorszej pozycji na rynku kredytowym jest brak wáasnych dochodów. ĩona zaleĪna finansowo od mĊĪa czĊsto nie bierze udziaáu w podejmowaniu decyzji dotyczących finansów gospodarstwa domowego.
W Azji pracuje prawie co druga kobieta, podobnie sytuacja wygląda w Ameryce àaciĔskiej, jednak im wyĪszy poziom rozwoju spoáeczno-ekonomicznego paĔstw, tym odsetek kobiet czynnych zawodowo jest wiĊkszy, w Europie siĊga on 65%
12. NiesamodzielnoĞü finansowa to jedna z przyczyn wykluczenia finansowego kobiet, kolejna dotyczy osiągania stosunkowo niĪszych dochodów w porównaniu z pácią przeciwną, co z kolei przekáada siĊ nie tylko na niĪszą zdolnoĞü kredytową, ale równieĪ na mniejsze moĪliwoĞci w zakresie pomnaĪania pieniĊdzy.
W przypadku produktów i usáug związanych z oszczĊdzaniem i inwestowa- niem pieniĊdzy mĊĪczyĨni są duĪo aktywniejsi od kobiet. AĪ piĊü razy czĊĞciej korzystają z produktów strukturyzowanych i ponad dwa razy czĊĞciej z funduszy inwestycyjnych (por. rysunek 1). W wyjaĞnieniu tej zaleĪnoĞci pomocne okazują siĊ
12
C. Schmid, J. Lim-Fat, Gender Finance: What Women Expect, Credit Suisse Magazine, http://infocus.
credit-suisse.com (29.04.2012).
oprócz czynników ekonomicznych (wysokoĞü oszczĊdnoĞci) równieĪ psychologiczne.
Naukowcy zajmujący siĊ finansami behawioralnymi dowodzą, Īe kobiety wykazują znacznie wyĪszą awersjĊ do ryzyka, a bezpieczeĔstwo inwestycji stawiają wyĪej niĪ zysk. Perspektywa wyĪszego zarobku sprawia, Īe co 10. mĊĪczyzna i tylko co 17.
kobieta jest gotowa zaakceptowaü wysoki poziom ryzyka. RównieĪ w tym przypadku zastosowanie znajduje teoria spoáeczno-kulturowej toĪsamoĞci páciowej (gender), która zachowania na rynku finansowym táumaczy stereotypowoĞcią ról związanych z pácią. KobiecoĞü charakteryzują takie cechy jak emocjonalnoĞü, delikatnoĞü, zdol- noĞü do poĞwiĊceĔ, potrzeba poczucia stabilizacji, natomiast mĊskoĞü wyraĪa siĊ przez niezaleĪnoĞü, aktywnoĞü, áatwoĞü podejmowania decyzji, wiarĊ w siebie i swoje moĪliwoĞci.
5. Ksztaátowanie umiejĊtnoĞci finansowych jako przedmiot dziaáaĔ inkluzyjnych skierowanych do kobiet
Parametrami o duĪym oddziaáywaniu na skalĊ wykluczenia finansowego kobiet są wiedza i umiejĊtnoĞci finansowe, a wáaĞciwie ĞwiadomoĞü ich posiadania. Kobiety czĊĞciej niĪ mĊĪczyĨni są skáonne pójĞü po radĊ, jak inwestowaü (31% wobec 29%), podczas gdy panowie są przekonani, Īe mają wystarczającą wiedzĊ na temat finan- sów (41% wobec 36%)
13. Taki brak wiary kobiet we wáasne umiejĊtnoĞci sprawia, Īe rezygnują one z posiadania wielu produktów i usáug finansowych, poddając siĊ samowykluczeniu finansowemu.
Niektóre banki z wáasnej inicjatywy podejmują dziaáania zmierzające do ksztaá- towania umiejĊtnoĞci finansowych. Realizują to w ramach koncepcji spoáecznej od- powiedzialnoĞci biznesu (CSR). Na przykáad GE Money Bank przygotowaá kampaniĊ
„Kobieta w Ğwiecie finansów”, bĊdącą elementem globalnego programu, który ma na celu edukacjĊ i wspieranie kobiet w osiąganiu niezaleĪnoĞci finansowej. Inspiracją do podjĊcia dziaáaĔ na tym polu w Polsce byáy wyniki badaĔ GfK Polonia, które pokazaáy, Īe Polki nie czują siĊ pewnie w kwestiach dotyczących finansów, ale chcą poszerzaü wiedzĊ na ten temat. JednoczeĞnie istnieją inne dane, dowodzące, Īe im lepsza sytuacja finansowa kobiet, tym áatwiejszy start w dorosáe Īycie mają ich dzieci.
KampaniĊ edukacyjną zrealizowano we wspóápracy z Fundacją Centrum Promocji Kobiet oraz firmą Expander. W jej ramach zorganizowano wiele warsztatów edu- kacyjnych, podczas których kobiety uczyáy siĊ Ğwiadomego podejmowania decyzji finansowych. Stworzono stronĊ internetową – www.finansekobiet.org.pl, prezentującą porady i praktyczne narzĊdzia pomocne przy zarządzaniu domowym budĪetem.
Do koĔca 2011 r. ze szkoleĔ i tekstów dostĊpnych w internetowym centrum wiedzy o finansach skorzystaáo 60 tys. osób
14.
13
H. Kochalska, Przychodzi kobieta do banku, http://www.open.pl (5.05.2012).
14
Odpowiedzialny biznes w Polsce. Raport 2010, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2011, s. 45.
ZakoĔczenie
Kwestia wykluczenia finansowego poszczególnych czáonków spoáeczeĔstwa jest daleko bardziej záoĪona niĪ rozróĪnienie ich pod wzglĊdem páci na kobiety i mĊĪczyzn, a nastĊpnie wskazanie, Īe pierwsza grupa niejako z definicji bĊdzie doĞwiadczaáa trudnoĞci na rynku produktów i usáug finansowych, a drugiej ten problem prak- tycznie nie bĊdzie dotyczyá. Podstawowe parametry przyczyniające siĊ do tego, iĪ kobiety są bardziej od mĊĪczyzn wraĪliwe na wykluczenie finansowe, to czynniki natury ekonomicznej (np. kryterium dochodu) i psychologicznej, bĊdące pochodną páciowoĞci typu gender. KoniecznoĞü podjĊcia dziaáaĔ inkluzyjnych, zmierzających do wáączenia jak najwiĊkszej liczby kobiet do systemu finansowego, dostrzegają zarówno paĔstwa, jak i instytucje finansowe – te pierwsze gáównie ze wzglĊdu na dbaáoĞü o dobro wszystkich swoich obywateli, a w szczególnoĞci tych, którzy doĞwiadczają niesprawiedliwoĞci. Natomiast instytucjom finansowym nadarza siĊ szansa wykorzy- stania potencjaáu rynku, który drzemie po stronie popytu. Udziaá kobiet w tworzeniu dobrobytu gwaátownie wzrasta na caáym Ğwiecie. Wedáug badaĔ przeprowadzonych w lipcu 2010 r. przez The Boston Consulting Group kobiety kontrolują 27% Ğwiato- wego bogactwa, czyli ok. 20,2 mld USD. Ponadto w okresie do 2014 r. prognozowany jest dalszy wzrost na poziomie 8% rocznie
15. Ma to związek z faktem, iĪ przybywa kobiet aktywnych zawodowo i na ich korzyĞü zmienia siĊ wysokoĞü wynagrodzeĔ.
Poza tym wzrastający poziom wiedzy i umiejĊtnoĞci, w tym finansowych, sprawia, Īe kobiety stają siĊ coraz bardziej Ğwiadomymi uczestnikami rynku finansowego, a wraz ze wzrostem edukacji ich skáonnoĞü do ryzyka bĊdzie siĊ zwiĊkszaáa.
Podstawowymi obszarami, w jakich prowadzi siĊ dziaáania z zakresu inkluzji finansowej skierowane do kobiet, są ochrona praw konsumenta, mikrofinansowanie, otwieranie specjalistycznych oddziaáów bankowych, oferowanie produktów „szytych na miarĊ” oraz ksztaátowanie umiejĊtnoĞci finansowych.
Bibliografia
1. Access to Financial Services and the Financial Inclusion Agenda around the World: A Cross- Country Analysis with a New Data Set, The CGAP/The World Bank, Washington 2011.
2. Aghion B.A., Morduch J., Ekonomia mikrofinansów, Wydawnictwo AnWero, GdaĔsk 2009.
3. Anderloni L. (red.), Financial services provision and prevention of financial exclusion, European Commission, March 2008.
4. Financial Access 2010. The State of financial inclusion through of crisis, The CGAP, The World Bank Group, Washington 2010.
5. Kraemer-Eis H., Conforti A., Microfinance In Europe. A market overview, Working Paper 2009/001, EIF Research and Market Analysis.
15
