The stabilization function and the situation of public finance in EU member states during crisis

Katedra Finansów Publicznych,

Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie

TO M A S Z M . B U D Z Y Ñ S K I

Funkcja stabilizacyjna i sytuacja finansów publicznych w krajach Unii Europejskiej w czasie kryzysu

The stabilization function and the situation of public finance in EU member states during crisis

S³owa kluczowe: funkcja stabilizacyjna, finanse publiczne, deficyt bud¿etowy Keywords: stabilization function, public finance, budget deficit

Wstêp

Okres œwiatowego kryzysu gospodarczego i finansowego, który silnie dotkn¹³ kraje Unii Europejskiej, postawi³ zarówno ca³¹ Wspólnotê Europejsk¹, jak i po- szczególne pañstwa cz³onkowskie przed koniecznoœci¹ podjêcia zdecydowanych, o du¿ym wymiarze i anga¿uj¹cych ogromne iloœci œrodków publicznych dzia³añ zmierzaj¹cych do ³agodzenia skutków kryzysu w ramach wype³nianej funkcji stabilizacyjnej. G³ównym narzêdziem stabilizacji koniunktury gospodarczej jest prowadzona polityka fiskalna obejmuj¹ca zarówno automatyczne stabilizatory koniunktury, jak i liczny wachlarz dzia³añ o charakterze dyskrecjonalnym. Celem artyku³u jest analiza realizacji funkcji stabilizacyjnej oraz sytuacji systemu finansów publicznych dotkniêtych skutkami kryzysu.

1. Dzia³ania stabilizacyjne podejmowane w obliczu kryzysu

Z uwagi na globalny kryzysu finansowego na szczeblu unijnym podjête zosta³y dzia³ania maj¹ce na celu ³agodzenie jego skutków na podstawie Euro-

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A

VOL. XLVI, 2 SECTIO H 2012

pejskiego planu naprawy gospodarczej, bêd¹cego instrumentem skutecznej koor- dynacji prac zarówno pañstw cz³onkowskich, jak i Wspólnoty. G³ównym za- daniem kroków podejmowanych na podstawie tej strategii by³o ograniczenie skutków recesji oraz zwiêkszenie si³y nabywczej, umo¿liwiaj¹cej wzrost popytu i przywrócenie zaufania. Istotnym celem planu sta³a siê tak¿e walka o utrzymanie poziomu zatrudnienia i poziomu aktywnoœci gospodarczej w sektorze ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, miêdzy innymi poprzez „inteligentne inwestycje”.

Zasadniczym instrumentem realizacji planu w celu zwiêkszenia popytu by³ proponowany impuls fiskalny ze strony pañstw cz³onkowskich w wysokoœci 200 mld EUR (1,5% PKB)

¹

. Jednoczeœnie Komisja Europejska wskaza³a na fakt, i¿

nadzwyczajne okolicznoœci zwi¹zane z sytuacj¹ kryzysow¹ daj¹ podstawê do tymczasowego rozluŸnienia polityki bud¿etowej oraz przekroczenia referencyjnej wielkoœci deficytu bud¿etowego. Ponadto wskazano na nastêpuj¹ce cztery zasady opracowywania pakietów bodŸców bud¿etowych, które powinny

²

:

– byæ szybkie, tymczasowe, ukierunkowane i skoordynowane;

– ³¹czyæ instrumenty dochodowe i wydatkowe, takie jak: podwy¿szenie zasi³ków dla bezrobotnych oraz dla gospodarstw o niskich dochodach, inten- syfikacjê inwestycji publicznych, gwarancje i subwencje kredytowe, zachêty finansowe, ni¿sze podatki i sk³adki na ubezpieczeni aspo³eczne, tymczasowe obni¿ki standardowej stawki podatku VAT;

– zostaæ przeprowadzone w ramach pakietu na rzecz stabilnoœci i wzrostu;

– byæ uzupe³nione reformami strukturalnymi, które s³u¿¹ pobudzaniu po- pytu oraz wspieraj¹ odpornoœæ gospodarki.

Pakiety stymulacyjne by³y przewidziane do realizacji w latach 2009–2010, a ich zakres zale¿a³ od wyjœciowej sytuacji bud¿etowej, potrzeb walki z kry- zysem, cech charakterystycznych gospodarki, a tak¿e obszaru wolnego pola dla polityki makroekonomicznej ka¿dego z pañstw cz³onkowskich. Szacunki wska- zuj¹, i¿ podjête dzia³ania stymulacyjne przynios³y efekty w postaci pod- wy¿szenie realnego PKB o 3/4 punkta procentowego w 2009 roku oraz o 1/3 punkta procentowego w 2010. Generalnie najwiêksze pakiety stymulacyjne wdro¿ono w tych krajach, które charakteryzowa³y siê ujemn¹ luk¹ produktow¹

³

.

Istotne jest przy tym podkreœlenie, i¿ zadania stabilizacji gospodarki zosta³y w ca³oœci z³o¿one na barki polityki fiskalnej, jako ¿e w polityce monetarnej

1

Komunikat Komisji do Rady Europejskiej: Europejski plan naprawy gospodarczej, Bruksela, dnia 26.11.2008 KOM (2008) 800 wersja ostateczna, s. 2–3.

2

Ibid., s. 9–11.

3

Komisja Europejska: Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses,

„European Economy” 7/2009, s. 67–68.

osi¹gniêto doln¹ granicê jej dzia³ania poprzez zastosowanie bardzo niskiej stopy procentowej

⁴

.

£¹czny wymiar bud¿etowy pakietów stymulacyjnych wyniós³ w ca³ej Unii Europejskiej równowartoœæ 2,9% PKB, z czego 1,7% PKB przypada³o na 2009 rok, pozosta³a zaœ czêœæ na rok 2010. Ze wstêpnych danych wynika, i¿ wiêksza czêœæ wdro¿onych instrumentów obejmowa³a stronê dochodow¹, po stronie zaœ wy- datkowej nak³ady by³y nieznacznie mniejsze. Bior¹c pod uwagê podzia³ tych instrumentów na tymczasowe i sta³e, nale¿y stwierdziæ, i¿ nieznaczn¹ przewag¹ charakteryzowa³y siê instrumenty tymczasowe (57%) w stosunku do instrumentów sta³ych (43%). Natomiast analizuj¹c wymiar stymulacji fiskalnej pod wzglêdem kierunku wp³ywu powy¿szych instrumentów, trzeba zauwa¿yæ, ¿e najwiêksze œrodki przeznaczono dla gospodarstw domowych (35%; 1,0% PKB), natomiast wsparcie przedsiêbiorstw poch³onê³o 28% œrodków (0,8% PKB), inwestycje pub- liczne 20% (0,6% PKB), a wydatki na rynek pracy 17% (0,5% PKB).

Najwiêksze pakiety stymulacyjne (powy¿ej 3% PKB) zastosowa³y nastê- puj¹ce kraje: Luksemburg, Cypr, Polska, Szwecja, Finlandia, Niemcy, Czechy, S³owenia, Austria i Hiszpania. Natomiast Litwa nie zastosowa³a ¿adnych instrumentów stymulacji fiskalnej, podczas gdy nastêpuje kraje zaanga¿owa³y w tym celu niewielkie œrodki (od 0,5 do 1,8% PKB): Rumunia, Grecja, Estonia, S³owacja, Bu³garia, £otwa, W³ochy, Irlandia, Portugalia, Malta. G³ówne dzia-

³ania pobudzaj¹ce gospodarkê zastosowa³y w 2009 roku: £otwa, Wielka Bry- tania, Hiszpania, Czechy i Luksemburg. Grupa 10 krajów podjê³a natomiast zdecydowanie intensywniejsze dzia³ania dopiero w 2010 roku, a nale¿¹ do niej:

Tabela 1. Rozmiary pakietów stymulacyjnych w pañstwach UE w latach 2009–2010 (w % PKB)

EU-27 EA-17

Ca³kowite

2009 1,1 1,1

2010 0,7 0,8

Dochody

2009 0,6 0,5

2010 0,4 0,5

Wydatki

2009 0,5 0,5

2010 0,3 0,3

Inwestycje publiczne

2009 0,3 0,3

2010 0,1 0,0

ród³o: Komisja Europejska: Public finance in EMU-2009, „European Economy” 5/2009, s. 147

4

Komisja Europejska: Public finance in EMU-2010, „European Economy” 4/2010, s. 1.

T abela 2. Bud¿etowy wy m iar instrum entów walki z k ry zy sem w ramach Europejskiego planu naprawy gospodarczej w latach 2009–2010 (w % P KB)

20092010£¹cznie Ca³kowity (brutto)Instrumenty tymczasoweInstrumenty sta³eCa³kowity (brutto)Instrumenty tymczasoweInstrumenty sta³eCa³kowity (brutto)Instrumenty tymczasoweInstrumenty sta³e Austria1,50,21,21,80,31,53,30,52,7 Belgia1,10,30,71,00,01,02,10,31,7 Bu³garia0,30,30,01,00,01,01,30,31,0 Cypr2,71,80,52,41,60,45,13,40,9 Czechy2,31,50,81,20,21,03,51,71,8 Dania0,70,50,31,50,91,02,21,41,3 Estonia0,00,00,01,21,20,01,21,20,0 Finlandia1,60,51,32,70,62,34,31,13,6 Francja1,61,30,21,40,41,03,01,71,2 Grecja0,60,60,00,00,00,00,60,60,0 Hiszpania2,42,20,20,80,50,23,22,70,4 Holandia0,90,50,31,80,60,42,71,10,7 Irlandia0,70,10,61,00,20,81,70,31,4 Litwa0,00,00,00,00,00,00,00,00,0 Luksemburg3,40,72,72,20,31,95,61,04,6 £otwa1,51,5-0,10,10,00,11,61,50,0 Malta0,70,30,41,10,40,71,80,71,1 Niemcy1,71,20,52,41,01,54,12,22,0

Polska1,60,01,53,20,13,14,80,14,6 Portugalia1,10,80,30,60,30,31,71,10,6 Rumunia0,20,20,00,30,20,00,50,40,0 S³owacja0,40,40,00,80,50,01,20,90 S³owenia1,50,41,11,80,61,23,31,02,3 Szwecja1,70,51,22,70,91,84,41,43,0 Wêgry0,50,00,52,10,02,12,602,6 WielkaBrytania1,91,70,20,50,30,42,420,6 W³ochy0,80,60,20,80,70,11,61,30,3 EU-271,51,10,41,40,60,92,91,71,3

ród³o: Komisja Europejska: Public finance in EMU-2010 , op. cit. , s. 20–21

Estonia, S³owacja, Bu³garia, Dania, Wêgry, Holandia, Niemcy, Finlandia, Szwe- cja, Polska. Rumunia, Grecja, Estonia, S³owacja oraz £otwa zastosowa³y wy³¹cznie instrumenty tymczasowe. Tylko instrumenty permanentne wdro¿y³y Wêgry oraz w³aœciwie Polska, natomiast w Irlandii, Austrii oraz Luksemburgu wyst¹pi³a zdecydowana dominacja tej grupy œrodków. Najwiêksze nak³ady kierowane do gospodarstw domowych (od 3 do 1,6% PKB) zanotowano w nastêpuj¹cych krajach: Luksemburgu, Finlandii, Austrii, Wielkiej Brytanii i Polsce oraz w Niemczech i na Cyprze. Szwecja, Wêgry oraz Czechy charakte- ryzuj¹ siê tym, i¿ przeznaczy³y du¿¹ pulê œrodków pieniê¿nych na wsparcie rynku pracy, natomiast Hiszpania, S³owenia oraz Francja na wsparcie przedsiê- biorstw. Pobudzanie gospodarki poprzez inwestycje publiczne wyst¹pi³o na szersz¹ skalê w Polsce, na Cyprze, w Hiszpanii i Luksemburgu oraz w Estonii.

Wa¿ne znaczenie zarówno z punktu widzenia finansów publicznych, jak i sektora bankowego mia³a pomoc pañstw cz³onkowskich udzielona bankom, a obci¹¿aj¹ca œrodki publiczne i powiêkszaj¹ca d³ug publiczny. W latach 2008–2009 przeprowadzono wiele operacji anga¿uj¹cych œrodki publiczne polegaj¹cych g³ównie na dokapitalizowaniu instytucji finansowych. Wzrost d³ugu publicznego z tego tytu³u w najwiêkszym stopniu mia³ miejsce w Holandii (o 24% PKB), Wielkiej Brytanii (o 13% PKB), Luksemburgu i Belgii (o 12%

PKB), na £otwie (o 10% PKB). Œredni wzrost d³ugu publicznego dla 27 pañstw cz³onkowskich oszacowano na 5% PKB

⁵

. Natomiast pomoc udzielona bankom Irlandii w 2010 roku osi¹gnê³a pu³ap oko³o 20% PKB

⁶

.

Oprócz omówionych pokrótce narzêdzi dyskrecjonalnej polityki fiskalnej oraz pakietów pomocy dla banków, du¿¹ rolê do spe³niania w zakresie stabilizo- wania koniunktury gospodarczej odegra³y tak¿e automatyczne stabilizatory koniunktury, których dzia³anie przyczyni³o siê w po³owie do pogorszenia siê salda bud¿etowego pañstw UE pomiêdzy rokiem 2007 a 2009, a ponadto w zwi¹zku z tym, i¿ przed rokiem 2013 nie jest prognozowane zamkniêcie siê luki produktowej, wp³yw automatycznych stabilizatorów koniunktury na wyso- koœæ deficytu bud¿etowego bêdzie dalej znaczny

⁷

.

2. Stan systemu finansów publicznych w krajach Unii Europejskiej

Finanse publiczne w krajach Unii Europejskiej zosta³y powa¿nie dotkniête wskutek globalnego kryzysu finansowego, najwa¿niejsze zaœ drogi oddzia³y-

5

Ibid., s. 25.

6

Europejski Bank Centralny: Raport Roczny 2010, s. 79.

7

Komisja Europejska: Public finance in EMU-2011, „European Economy” 3/2011, s. 14.

wania obejmowa³y zakres dzia³ania automatycznych stabilizatorów koniunk- tury, dyskrecjonalnych pakietów stymulacyjnych, pomocy finansowej dla sek- tora bankowego. Ponadto na pogorszenie siê stanu finansów publicznych wp³yn¹³ fakt pêkniêcia baniek na rynku nieruchomoœci oraz na rynku kredytów w niektórych krajach, a tak¿e rosn¹ce stopy procentowe na rynku skarbowych papierów wartoœciowych.

Spadek dochodów zarówno w grupie 27 krajów UE, jak i strefie euro by³ stosunkowo niewielki, wyniós³ bowiem pomiêdzy rokiem 2007 a 2009 tylko 0,8 punkta procentowego (z 44,8% PKB dla EU-27 i z 45,4% PKB dla EA-17).

W zdecydowanej wiêkszoœci krajów wielkoœæ dochodów do PKB pozosta³a na doœæ stabilnym poziomie. Szeœæ krajów zanotowa³o powa¿niejsze uszczuplenia dochodów, a s¹ to: Hiszpania (o 6,5 pp), Bu³garia i Cypr (o 4,8 pp), Irlandia i Polska (o 3 pp) oraz Grecja (o 2,7 pp). Jednoczeœnie w grupie piêciu krajów nast¹pi³ odwrotny trend, a wiêc w Estonii nast¹pi³ wzrost relacji dochodów o 5,5 pp, w Luksemburgu o 1,5 pp, na S³owacji i na Wêgrzech o 1,1 pp, w Austrii zaœ o 0,8 pp.

Wydatki publiczne w stosunku do PKB wzros³y w badanym okresie o 5 punktów procentowych w obu grupach krajów, przekraczaj¹c poziom 50%

PKB. W ¿adnym kraju nie zanotowano spadku tej relacji, a tylko w trzech by³ on minimalny (Wêgry, Bu³garia i Malta). Najwiêkszy wzrost wydatków pub- licznych wyst¹pi³ w Irlandii (o 30,3 pp), co by³o spowodowane nak³adami na ratowanie banków w 2010 roku. Stosunkowo du¿y przyrost wydatków (pomiê- dzy 11 a 7 pp) odnotowano w grupie nastêpuj¹cych krajów: Estonii, Litwie, Finlandii, £otwie, Danii, Wielkiej Brytanii i S³owacji. W trzech krajach (Polska, Czechy i Francja) by³ on ma³y i wyniós³ pomiêdzy 2 a 4 pp, pozosta³e zaœ kraje doœwiadczy³y wzrostu wydatków na œrednim poziomie.

O ile w roku 2007 18 krajów wykazywa³o nadwy¿kê pierwotn¹, 2 kraje zerowe saldo pierwotne, œrednie zaœ saldo pierwotne dla 27 krajów UE wynosi³o 1,8% PKB (2,3% PKB w EA-17), o tyle w roku 2009 tylko dwa, a w 2010 trzy kraje zanotowa³y bardzo niewielk¹ nadwy¿kê pierwotn¹. Niekorzystna zmiana salda pierwotnego dla obu grup krajów wynios³a a¿ 6 punktów procentowych.

Analizuj¹c ró¿nicê pomiêdzy deficytem pierwotnym a rzeczywistym pomiêdzy rokiem 2007 a 2011, mo¿na zauwa¿yæ istotne powiêkszanie siê tej ró¿nicy dla grupy 6 krajów (Irlandia, Grecja, £otwa, Litwa, Portugalia i Rumunia) w zwi¹z- ku z rosn¹cymi kosztami obs³ugi d³ugu publicznego.

Pomiêdzy rokiem 2007 a 2009 nast¹pi³o na niespotykan¹ dot¹d skalê za³amanie siê równowagi systemu finansów publicznych w krajach UE, gdy¿

deficyt bud¿etowy wzrós³ raptownie z minimalnego poziomu 0,9% PKB do

niezwykle wysokiego poziomu 6,8% PKB, podczas gdy deficyt strukturalny

T abela 3. Udzia³ dochodów i w y d atków publiczny ch w PKB w latach 2007–2012 (w %)

DochodypubliczneWydatkipubliczne 200720082009201020112012200720082009201020112012 Austria48,048,348,848,348,748,749,049,353,053,052,452,0 Belgia48,148,848,148,949,349,448,450,154,153,153,153,6 Bu³garia40,839,336,034,534,735,039,737,640,737,737,436,6 Cypr44,642,639,841,341,041,041,241,745,846,646,145,9 Czechy41,840,240,140,541,241,242,542,945,945,245,645,2 Dania55,655,255,655,653,453,650,851,958,458,457,556,8 Estonia36,937,043,440,139,238,034,439,945,240,039,840,4 Finlandia52,853,953,852,452,852,947,549,656,555,353,753,5 Francja49,649,548,749,250,150,152,452,956,256,255,855,4 Grecja40,039,937,339,140,240,246,649,752,949,549,749,5 Hiszpania41,137,134,735,736,536,739,241,345,845,042,942,0 Holandia45,446,645,945,946,547,145,346,051,451,250,249,4 Irlandia36,835,533,934,635,035,136,742,848,267,045,543,9 Litwa33,834,134,534,233,533,534,837,444,041,339,038,3 Luksemburg39,839,841,339,539,339,036,236,942,241,240,340,1 £otwa35,434,634,635,236,936,535,838,844,242,941,440,4 Malta40,339,039,538,739,739,442,643,543,242,342,742,4 Niemcy43,843,944,543,343,343,243,643,847,546,645,344,3 Polska40,339,537,237,840,040,142,243,244,545,745,843,7

Portugalia41,141,139,741,541,842,444,444,749,850,747,746,9 Rumunia33,732,632,134,334,134,536,338,340,640,838,838,1 S³owacja32,532,933,633,133,632,934,335,041,541,038,837,4 S³owenia42,442,343,143,443,343,142,544,149,049,049,148,1 Szwecja54,553,954,252,852,452,751,051,755,253,051,550,6 Wêgry45,045,246,144,652,042,050,048,850,548,950,445,3 WielkaBrytania41,342,540,340,441,241,644,047,451,450,649,848,6 W³ochy46,446,146,545,945,946,147,948,851,850,349,949,2 EA-1745,445,044,744,644,944,946,147,151,150,649,148,5 EU-2744,844,644,043,944,544,545,646,950,850,349,148,3

ród³o: Komisja Europejska: Statistical Annex of Eur opean Economy . Spring 201 1 , s. 172–179 T abela 4. Saldo pierwotne i strukturalne w latach 2007–2012 (w % P KB)

DeficytpierwotnyDeficytstrukturalny 200720082009201020112012200720082009201020112012 Austria1,91,7-1,3-2,0-0,9-0,3-2,0-2,2-2,9-3,7-3,2-2,9 Belgia3,52,5-2,3-0,7-0,4-0,7-1,4-1,8-4,2-2,8-2,9-3,7 Bu³garia2,32,5-3,9-2,6-1,9-0,7-0,4-0,2-3,4-1,4-1,2-0,6 Cypr6,43,7-3,4-3,1-2,7-2,52,7-0,1-5,5-4,6-4,5-4,7 Czechy0,5-1,6-4,5-3,3-2,7-2,3-2,9-4,5-5,1-4,0-3,8-3,8 Dania6,44,7-0,9-1,0-2,2-1,22,83,00,90,0-2,2-1,8 Estonia2,7-2,6-1,40,3-0,4-2,1-1,0-3,81,72,50,3-2,3 Finlandia6,75,6-1,5-1,40,20,72,62,50,70,20,80,7

Francja0,0-0,4-5,1-4,5-3,1-2,4-3,7-3,4-5,6-5,1-3,9-3,7 Grecja-2,0-4,8-10,3-4,9-2,8-1,8-7,5-10,4-14,9-8,2-6,1-6,6 Hiszpania3,5-2,6-9,4-7,3-4,1-2,91,3-4,1-9,2-7,0-4,3-3,9 Holandia2,42,8-3,3-3,4-1,6-0,1-0,9-0,5-3,6-3,8-2,5-1,3 Irlandia1,1-6,0-12,2-29,2-6,8-4,2-1,8-7,4-12,0-30,3-9,2-8,5 Litwa-0,3-2,6-8,3-5,3-3,5-2,8-3,6-5,4-7,1-5,1-4,7-4,8 Luksemburg3,93,3-0,5-1,3-0,5-0,63,02,31,50,10,3-0,4 £otwa0,0-3,6-8,2-6,2-2,7-1,8-4,4-6,3-6,6-5,1-3,1-3,6 Malta1,0-1,4-0,6-0,600,1-2,1-5,3-2,8-3,5-3,0-3,1 Niemcy3,02,8-0,4-0,90,41,2-0,5-0,5-0,8-2,2-1,4-0,8 Polska0,4-1,5-4,7-5,2-3-0,9-2,9-4,6-7,1-7,4-5,3-3,1 Portugalia-0,2-0,5-7,2-6,1-1,70,3-3,4-3,5-9,1-8,8-4,9-3,1 Rumunia-1,9-5,0-7,0-4,9-2,9-1,8-4,9-8,7-8,3-5,2-3,3-2,8 S³owacja-0,4-0,8-6,5-6,6-3,6-2,9-3,6-4,0-7,4-7,4-4,8-4,4 S³owenia1,2-0,7-4,6-4,0-4,1-3,1-2,9-4,6-3,6-3,0-3,5-3,3 Szwecja5,33,90,20,71,62,81,41,72,61,41,32,1 Wêgry-0,90,50,1-0,15,50,5-6,1-4,5-2,0-2,12,7-3,3 WielkaBrytania-0,5-2,7-9,4-7,4-5,5-3,6-3,8-5,3-9,1-8,2-6,5-5,3 W³ochy3,52,5-0,7-0,10,81,9-3,0-3,2-3,2-2,9-2,6-2,2 EA-172,31,0-3,5-3,2-1,3-0,4-1,7-2,5-4,3-4,4-3,0-2,5 EU-271,80,4-4,2-3,7-1,8-0,8-2,0-2,8-4,8-4,4-3,3-2,8

ród³o: Komisja Europejska: Statistical... , s. 180–183

T abela 5. Deficy t bud¿etowy i d³ug publiczny w latach 2007–2012 (w % P KB)

Deficytbud¿etowyD³ugpubliczny 200720082009201020112012200720082009201020112012 Austria-0,9-0,9-4,1-4,6-3,7-3,360,763,869,672,373,875,4 Belgia-0,3-1,3-5,9-4,1-3,7-4,284,289,696,296,897,097,5 Bu³garia1,11,7-4,7-3,2-2,7-1,617,213,714,616,218,018,6 Cypr3,40,9-6,0-5,3-5,1-4,958,348,358,060,862,364,3 Czechy-0,7-2,7-5,9-4,7-4,4-4,129,030,035,338,541,342,9 Dania4,83,2-2,7-2,7-4,1-3,227,534,541,843,645,347,1 Estonia2,5-2,8-1,70,1-0,6-2,43,74,67,26,66,16,9 Finlandia5,24,2-2,6-2,5-1,0-0,735,234,143,848,450,652,2 Francja-2,7-3,3-7,5-7,0-5,8-5,363,967,778,381,784,786,8 Grecja-6,4-9,8-15,4-10,5-9,5-9,3105,4110,7127,1142,8157,7166,1 Hiszpania1,9-4,2-11,1-9,2-6,3-5,336,139,853,360,168,171,0 Holandia0,20,6-5,5-5,4-3,7-2,345,358,260,862,763,964,0 Irlandia0,1-7,3-14,3-32,4-10,5-8,825,044,465,696,2112,0117,9 Litwa-1,0-3,3-9,5-7,1-5,5-4,816,915,629,538,240,743,6 Luksemburg3,73,0-0,9-1,7-1,0-1,16,713,614,618,417,219,0 £otwa-0,3-4,2-9,7-7,7-4,5-3,89,019,736,744,748,249,4 Malta-2,4-4,5-3,7-3,6-3,0-3,062,061,567,668,068,067,9 Niemcy0,30,1-3,0-3,3-2,0-1,264,966,373,583,282,481,1 Polska-1,9-3,7-7,3-7,9-5,8-3,645,047,150,955,055,455,1

Portugalia-3,1-3,5-10,1-9,1-5,9-4,568,371,683,093,0101,7107,4 Rumunia-2,6-5,7-8,5-6,4-4,7-3,612,613,423,630,833,734,8 S³owacja-1,8-2,1-8,0-7,9-5,1-4,629,627,835,441,044,846,8 S³owenia-0,1-1,8-6,0-5,6-5,8-5,023,121,935,238,042,846,0 Szwecja3,62,2-0,70,00,92,040,238,842,839,836,533,4 Wêgry-5,0-3,7-4,5-4,21,6-3,366,172,378,480,275,272,7 WielkaBrytania-2,7-5,0-11,4-10,4-8,6-7,044,554,469,680,084,287,9 W³ochy-1,5-2,7-5,4-4,6-4,0-3,2103,6106,3116,1119,0120,3119,8 EA-17-0,7-2,0-6,3-6,0-4,3-3,566,370,079,485,587,988,7 EU-27-0,9-2,4-6,8-6,4-4,7-3,859,062,384,480,282,383,3

ród³o: Komisja Europejska: Statistical... , op. cit. , s. 184–187

powiêkszy³ siê z 2,0% PKB do 4,8% PKB. Z uwagi na bardzo dobr¹ koniunkturê saldo cykliczne by³o w 2007 roku dodatnie, przez co korzystnie wp³ywa³o na kszta³towanie siê deficytu rzeczywistego, choæ na du¿o mniejsz¹ skalê ten sam trend obserwowany by³ rok póŸniej. Od 2009 roku zaobserwowano, i¿ saldo cy- kliczne przyjê³o ujemny wymiar, prowadz¹c do powiêkszenia deficytu rzeczy- wistego – o 2 pp w latach 2009–2010, o 1,4 pp w roku 2011 i o 1,0 pp w roku 2012, co pozostaje w korelacji z rozmiarami kryzysu gospodarczego i finanso- wego oraz obrazuje wp³yw czynników cyklicznych, w tym automatycznych stabilizatorów koniunktury na kszta³towanie siê salda bud¿etowego.

Du¿e pog³êbienie siê deficytu strukturalnego w 2009 roku ma œcis³y zwi¹zek z wdra¿anymi przez wiele pañstw pakietami stymulacyjnymi, a nie- znaczna poprawa tego salda w roku 2010 wi¹¿e siê z tym, i¿ czêœæ pañstw zaczê³a wycofywaæ ju¿ powoli instrumenty stymulacji fiskalnej. Najg³êbsze deficyty strukturalne wyst¹pi³y w: Irlandii, Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Wiel- kiej Brytanii i Rumunii. Oprócz tych pañstw do grupy krajów o najwiêkszej nierównowadze rzeczywistej nale¿¹: Litwa, £otwa i S³owacja. Pozostaje to w œcis³ej korelacji z tym, i¿ kraje te w najwiêkszym stopniu zosta³y dotkniête przez kryzys. Jednak¿e, w przypadkach kilku krajów wp³yw kryzysu na nie- równowagê bud¿etow¹ by³ bardzo niewielki. W Danii, Estonii, Finlandii oraz Luksemburgu w latach 2009–2010 uda³o siê osi¹gn¹æ nadwy¿kê strukturaln¹.

Bardzo niskim poziomem deficytu rzeczywistego charakteryzowa³y siê w 2009 roku: Estonia (w 2010 roku minimalna nadwy¿ka), Luksemburg i Szwecja (w 2010 saldo zrównowa¿one).

Najwiêksze przyrosty nierównowagi strukturalnej (od 28,5 pp do 7,4 pp) wyst¹pi³y w Irlandii, Hiszpanii, na Cyprze i w Grecji, podczas gdy na Wêgrzech, w Szwecji oraz we W³oszech zanotowano poprawê salda strukturalnego. W gru- pie 10 krajów UE wyst¹pi³o najg³êbsze obni¿enie siê równowagi bud¿etowej, a nale¿¹ do niej oprócz wskazanych wy¿ej czterech krajów: Dania, Finlandia, Litwa, £otwa, Portugalia i Wielka Brytania. Na Malcie deficyt wzrós³ nie- znacznie (jedynie o 1,3 pp), na Wêgrzech zaœ nast¹pi³a poprawa salda bud¿eto- wego, choæ jest to wynik jednorazowych zabiegów zwi¹zanych ze zmianami w systemie emerytalnym. Wp³yw czynników cyklicznych na równowagê bud¿e- tow¹ w najwiêkszym stopniu dotkn¹³ pañstwa nadba³tyckie i skandynawskie oraz S³oweniê, stosunkowo zaœ w niewielkim Maltê, Portugaliê i Grecjê.

Z uwagi na ogromny wzrost nierównowagi bud¿etowej w krajach UE

w latach 2007–2010 nast¹pi³o tak¿e powiêkszenie siê na niespotykan¹ dot¹d

skalê zad³u¿enia publicznego, równie¿ wskutek przejêcia przez pañstwa cz³on-

kowskie ró¿nych zobowi¹zañ. W roku bazowym 2007 rozpiêtoœæ zad³u¿enia

publicznego wynosi³a od 3,7% PKB w Estonii do 105,4% PKB w Grecji, przy

œredniej unijnej wynosz¹cej 59,0% PKB, a w strefie euro 66,3% PKB. Z szacun- ków na rok 2012 wynika, i¿ rozpiêtoœæ d³ugu publicznego bêdzie kszta³towa³a siê od 6,9% PKB w Estonii do 166,1% PKB w Grecji, przy œredniej unijnej wynosz¹cej 83,3% PKB, w strefie euro zaœ 88,7% PKB. Bior¹c pod uwagê ten piêcioletni okres, w najwiêkszym stopniu wzrost zad³u¿enia publicznego od- czuj¹ takie kraje, jak: Irlandia (o 92,9 pp), Grecja (o 60,7 pp), Wielka Brytania (o 43,5 pp), £otwa (o 40,4 pp), Portugalia (o 39,1 pp) i Hiszpania (o 34,9 pp).

Szwecja natomiast ma odnieœæ sukces i obni¿yæ ciê¿ar d³ugu publicznego w stosunku do PKB o 6,9 pp.

Zakoñczenie

Skala globalnego kryzysu gospodarczego i finansowego, który dotkn¹³ kraje Unii Europejskiej, pocz¹wszy od 2008 roku wymaga³a podjêcia licznych i kosztownych dzia³añ w celu ochrony ich gospodarek przed jego zgubnymi skutkami, zarówno w formie aktywnej polityki fiskalnej, jak i pomocy finanso- wej udzielonej sektorowi bankowemu przy równoczesnym dzia³aniu auto- matycznych stabilizatorów koniunktury. Swoist¹ cen¹, któr¹ trzeba zap³aciæ za te dzia³ania, jest g³êboki i trwa³y kryzys finansów publicznych wyra¿aj¹cy siê w du¿ej skali nierównowagi bud¿etowej, gwa³townym i ogromnym przyroœcie zad³u¿enia publicznego oraz wzroœcie kosztów obs³ugi d³ugu publicznego, jak te¿ trudnoœciach z pozyskaniem funduszy na operacje refinansowania d³ugu.

W najbli¿szym czasie kraje UE, z których 22 ma otwart¹ procedurê nadmiernego deficytu, bêdzie musia³o podj¹æ zdecydowane i kosztowne kroki w celu doko- nania konsolidacji fiskalnej.

Bibliografia

Europejski Bank Centralny: Raport Roczny 2010.

Komisja Europejska: Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses,

“European Economy” 7/2009.

Komisja Europejska: Public finance in EMU-2009, „European Economy” 5/2009.

Komisja Europejska: Public finance in EMU-2010, „European Economy” 4/2010.

Komisja Europejska: Public finance in EMU-2011, „European Economy” 3/2011 Komisja Europejska: Statistical Annex of European Economy. Spring 2011.

Komunikat Komisji do Rady Europejskiej: Europejski plan naprawy gospodarczej, Bruksela,

dnia 26.11.2008 KOM (2008) 800 wersja ostateczna.

The stabilization function and the situation of public finance in EU member states during crisis

Most of European countries experienced an unprecedented deterioration in the budget bal-

ances and public debts during the crisis. Three factors explain the deterioration in the public fi-

nances situation across the euro area and the EU which are the main instruments of stabilization

function and which resulted from the crisis: the role of automatic stabilisers, the introduction of

discretionary measures and the fall in revenues due to the bursting of housing and credit bubbles in

some countries. Now twenty-two countries have to consolidate their public finances to fulfil the

reference value of the Treaty.