Ryzyko działalności małych i średnich przedsiębiorstw zajmujących się recyklingiem zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce

Zeszyty Naukowe

Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk

nr 89, rok 2015

*  Mgr inż., doktorant AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Zarządzania, Kraków;

e-mail: bartosz.lebida.101@zarz.agh.edu.pl.

Bartosz LeBida*

Ryzyko działalności małych i średnich przedsiębiorstw zajmujących się recyklingiem zużytego sprzętu elektrycznego

i elektronicznego w Polsce

Streszczenie: W artykule dokonano oceny warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju małych i średnich przed- siębiorstw (MŚP) zajmujących się zbieraniem i recyklingiem odpadów, głównie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce. Zidentyfikowano obszary niepewności związane z ryzykiem wynikającym zarówno ze specyfiki warunków funkcjonowania MŚP, jak również ze zmianami zachodzącymi na rynku zewnętrznym postrzeganym jako rynek złożony i dynamiczny. Zmieniające się uwarunkowania ekonomiczne i prawne, a tak- że wzrost konkurencyjności i dynamiczne wdrażanie innowacyjnych technologii przetwarzania odpadów, jak również nieuczciwe praktyki powodują, że przedsiębiorstwa zajmujące się recyklingiem odpadów w Polsce na- potykają na znaczną liczbę rodzajów ryzyka w swojej działalności. Świadome zarządzanie odpadami decyduje o powodzeniu lub upadku tych przedsiębiorstw. Celem prezentowanego artykułu jest identyfikacja i klasyfikacja ryzyka na podstawie studiów literatury przedmiotu oraz obserwacji rynku i podmiotów zajmujących się recyklin- giem zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce.

Słowa kluczowe: ryzyko, ZSEE, recykling metali nieżelaznych, zarządzanie

E-waste recycling risks assumed by small and medium waste management enterprises in Poland

Abstract: This study assessed and presented the development and operating conditions of small and medium enterpri- ses (SMEs) that collect and recycle waste, specifically, waste generated by the disposal of electronic devices and equipment (e-waste). To identify the major areas of uncertainty in this industry, the internal conditions of Poland and the state of dynamic, complex international market issues were considered. Major sources of risk include economic and legal changes, increasing competition, constantly improving waste treatment technology, and instances of illegal activity in the Polish market. The success or failure of these enterprises is intrinsically linked to the proper management and mitigation of associated risks. Identifying and classifying these risks by

observing the market and referencing literature studies will help businesses deal with e-waste in in Poland and is the primary goal of this paper.

Keywords: risk, WEEE, recycling of non-ferrous metal, management

Wprowadzenie

W Polsce recyklingiem surowców pochodzących ze złomu metali nieżelaznych oraz zu- żytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (ZSEE) zajmują się przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP). Działalność tych przedsiębiorstw na rynku krajowym została ukształtowana przez szereg czynników zewnętrznych specyficznych dla branży od- padowej, jak i branży metali nieżelaznych. Branża recyklingu to dynamicznie rozwijający się nowy rynek mający na celu pozyskiwanie surowców z odpadów i stwarzający recykle- rom szanse dynamicznego rozwoju. Wynika to przede wszystkim z wprowadzanych w coraz większym stopniu różnych wymagań z zakresu ochrony środowiska, które promują zbiórkę i recykling odpadów. Z drugiej strony stworzono wiele przepisów i wymagań w zakre- sie zbierania, transportu, handlu, przetwarzania i recyklingu odpadów, które podlegają ciągłym zmianom i mogą wpływać negatywnie na działalność oraz perspektywy rozwo- ju przedsiębiorstw. Powoduje to, iż MŚP stają przed wieloma dylematami związanymi z podejmowaniem decyzji dotyczących kierunków ich rozwoju oraz oszacowania ryzyka podejmowanych decyzji.

Celem artykułu jest identyfikacja istotnych rodzjaów ryzyka, na które są szczególnie narażone MŚP zajmujące się recyklingiem ZSEE i złomu. Termin ryzyko wywodzi się z języka włoskiego (wł. risico) i oznacza przede wszystkim przedsięwzięcie, którego wy- nik jest nieznany albo niepewny w przyszłości. A.H. Willett zdefiniował ryzyko jako „zo- biektywizowaną niepewność wystąpienia niepożądanego zdarzenia”. Zgodnie z nią ryzyko jest postrzegane jako obiektywny stan otoczenia i skorelowany z subiektywną niepewno- ścią. Ryzyko zmienia się wraz z niepewnością, nie zaś ze stopniem prawdopodobieństwa (Willett 1901). W.A. Rowe twierdzi, że ryzyko jest możliwością urzeczywistnienia cze- goś niepożądanego, negatywną konsekwencją pewnego zdarzenia (Rowe 1989). Z kolei J. Mikolaj definiuje ryzyko jako coś niestałego, nieokreślonego, co wiąże się z przebiegiem zjawiska i podkreśla, że ryzyko, niepewność i nieokreśloność są elementami działania czło- wieka w określonym środowisku. Ryzyko jest związane z działaniem człowieka, niepew- ność zaś stanem środowiska lub z ograniczonością systemu otoczenia (Mikolaj 1969).

Identyfikowanie i oszacowanie ryzyka dla planowanych inwestycji jest już standardem dla wielu dużych przedsiębiorstw, jednak w przypadku MŚP wiele decyzji podejmowane jest nadal na podstawie intuicji właściciela czy tzw. dobrych praktyk. Jednak w sytuacji, gdy przeważająca wielkość przedsiębiorstw MŚP zajmujących się recyklingiem nie stosuje sys- temów zarządzania ryzykiem, nie posiada jasno określonych celów, strategii, struktury, po- woduje to, że przedsiębiorstwa te podejmują decyzje w sposób doraźny i bardzo elastyczny, koncentrując się na działalności bieżącej oraz na utrzymaniu się na rynku (Łobejko 2008).

Dotyczy to zarówno zakresu działania, jak również jakości oferowanych produktów i usług.

Firmy te postrzegają ryzyko jako zjawisko negatywne, zatem skupiają się na obronie oraz minimalizacji ryzyka. Część firm identyfikuje jednak ryzyko jako zjawisko naturalne i upa-

truje w nim szansy na osiągnięcie wyniku wyższego niż zaplanowany, wzrostu sprzedaży oraz zwiększenia udziału w rynku. W takim przypadku działania przedsiębiorstw są ukie- runkowane na zachowanie równowagi pomiędzy stopniem ryzyka a korzyściami firmy.

Proces zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie powinien zawierać w swoim założeniu spójną strategię i opracowany zbiór procedur dostosowanych do specyficznej działalności, np. w obszarze recyklingu ZSEE czy złomu. Ważne, aby ryzyko nie było traktowane tylko jako zagrożenie, ale i szansa, zgodnie z teorią aktywnego podejścia do ryzyka.

1. Postrzeganie ryzyka w działalności MŚP zajmujących się recyklingiem ZSEE i złomem metali nieżelaznych

Analizę ryzyka w działalności MŚP zajmujących się odzyskiem surowców pocho- dzących ze złomu metali nieżelaznych oraz ZSEE należy rozpocząć od analizy sytuacji polityczno-ekonomicznej kraju oraz warunków, jakie zostały stworzone dla rozwoju recy- klingu, w tym uwarunkowań prawnych oraz tendencji, które będą kształtować ten rynek w przyszłości. Podejmując próbę przedstawienia zjawiska ryzyka podmiotów zajmujących się recyklingiem, należy wspomnieć o specyfice omawianego rynku z perspektywy popy- tu na materiały odpadowe, oraz możliwości technologicznych podmiotów, jak i istniejącej konkurencji w kraju i zagranicą. Miejsce przedsiębiorstwa w dużej mierze kształtowane jest z perspektywy jego przewagi oraz słabości konkurencyjnej na rynku, podejmowania oraz zaniechania działań (Tarczyński 2001) związanych z ryzykiem, jakie towarzyszy działalno- ści podmiotów zajmujących się recyklingiem złomu i ZSEE w Polsce. Ryzyko w działal- ności MŚP postrzegane jest przez te przedsiębiorstwa zarówno jako zjawisko negatywne (zagrożenia) zmuszające ich do minimalizacji ryzyka, jak również zjawisko neutralne, które stwarza szansę do osiągnięcia wyników wyższych od zaplanowanych, dając z perspektywy czasu przewagę konkurencyjną. Działania towarzyszące ryzyku, w zależności od sposobu jego postrzegania, kształtują się począwszy od ograniczenia ryzyka w koncepcji negatywnej do kreowania zupełnie nowych rozwiązań w zachowaniu równowagi pomiędzy stopniem ryzyka a korzyściami dla samego przedsiębiorstwa.

Określenie miejsca powstawania ryzyka jest szczególnie istotne ponieważ umożliwia opracowanie metody i ustalenie siły wpływu czynników zewnętrznych oddziałujących na działalność przedsiębiorstwa. Źródeł ryzyka w działalności MŚP należy szukać zarówno w otoczeniu zewnętrznym, jak i wewnętrznym przedsiębiorstwa z podziałem na:

— wewnętrzne, uwzględniające silne strony przedsiębiorstwa,

— wewnętrzne negatywne determinanty rozwoju,

— tzw. wewnętrzne bariery rozwoju uwzględniające słabe strony firmy,

— tzw. zewnętrzne czynniki sukcesu, szanse na rozwój rynkowy.

Określenie miejsca powstawania ryzyka umożliwia opracowanie działań ogranicza- jących niepewności funkcjonowania MŚP zajmujących się recyklingiem. Warto zwró- cić uwagę, że przedsiębiorstwa zbliżone pod względem wielkości i profilu działalności, które zajmują się recyklingiem w różny sposób określają wrażliwość przedsiębiorstwa np. na bodźce makroekonomiczne, a inaczej na czynniki otoczenia bliższego. Do otoczenia zewnętrznego przedsiębiorstwa należy zaliczyć: makroekonomiczne, otoczenie regionalne oraz mikrootoczenie. Do najważniejszych obszarów w otoczeniu makroekonomicznym na-

leżą obszary: ekonomiczny, polityczno-prawny, technologiczny, społeczno-kulturowy oraz międzynarodowy. Otoczenie regionalne przedsiębiorstwa to: instytucje wspomagające roz- wój przedsiębiorczości, instytucje finansujące, jednostki administracji publicznej, instytucje naukowo-edukacyjne. Mikrootoczenie to najbliższe otoczenie przedsiębiorstwa, w skład którego wchodzą m.in.: konkurencja, klienci, dostawcy, kooperanci. Mówiąc o miejscu wy- stępowania ryzyka, tj. otoczeniu wewnętrznym i zewnętrznym, należy wspomnieć również o ryzyku związanym z mało przewidywalnym zachowaniem otoczenia przedsiębiorstwa, przesadnie wzmocnionych lub przyspieszonych (McBride 2001). W związku z tym ryzyko w przedsiębiorstwie można podzielić na:

— systematyczne dotyczące warunków ekonomicznych, których nie można dywersyfi- kować ani uniknąć (Tarczyński i Mojsiewicz 2001),

— specyficzne, kontrolowane i dywersyfikowane przez przedsiębiorstwa (ryzyko związane z działalnością w określonym obszarze i możliwe do zdywersyfikowania np. zmianą sposobu zarządzania przedsiębiorstwem lub zmianą sposobu działal- ności),

— wtórne, możliwe do zdywersyfikowania poprzez stosowanie instrumentów finanso- wych (Crawford i Sen 2002).

Efektywne i optymalne podejście do zarządzania i oceny ryzyka obejmuje trzy etapy procesu zarządzania nim (Monkiewicz 2001):

— identyfikację, szacowanie oraz hierarchizację ryzyka,

— aktywne podejście – ograniczanie, eliminowanie, podział i kontrola ryzyka,

— finansowanie ryzyka – rozpoznanie możliwości zatrzymania ryzyka poprzez jego transfer na innych uczestników lub ubezpieczenie działalności.

T.T. Kaczmarek proces związany z zarządzaniem ryzykiem definiuje jako proces (Kacz- marek 2006) składający się z 6 faz, którymi są:

1. Identyfikacja ryzyka.

2. Analiza ryzyka.

3. Sformułowanie wariantów (ustalenie możliwych alternatyw).

4. Ocena ryzyka.

5. Sterowanie ryzykiem (decyzje i działania w obszarze ryzyka).

6. Kontrola, monitoring i ocena podjętych działań.

Rozważając pojęcie ryzyka, należy wspomnieć o czynnikach wewnętrznych związa- nych ze strukturą organizacyjną, procesem zarządzania, chęcią podejmowania ryzyka przez samych właścicieli czy pracowników przedsiębiorstw MŚP zajmujących się recyklingiem złomu i ZSEE. Uwzględniając cele funkcjonowania podmiotów, istotne jest dążenie do zdo- bycia odpowiedniej pozycji rynkowej oraz zapewnienie trwałego rozwoju. Aby jednak tego dokonać, muszą być uwzględnione specyficzne potrzeby rynku recyklingu, a szczególnie znalezienie odpowiedniego sposobu finansowania ich działalności, np. opłaty za przerób odpadów, sprzedaż przetworzonego materiału itp. Zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne związane z działalnością MŚP zajmujących się recyklingiem wymuszają angażowanie się w procesy i działania, które z perspektywy czasu pozwolą na zarządzanie ryzykiem w ra- mach przyjętej strategii. Niepewność rynkowa oraz kładzenie coraz większego nacisku na innowacyjne metody przetwarzania odpadów zmierzające do ich maksymalnego przetwa- rzania powodują powstawanie nowej formy i warunków konkurencji na rynku krajowym.

MŚP wykazują z jednej strony wyższą elastyczność działania, z drugiej napotykają na liczne

bariery związane z dostępem do finansowania nowych innowacyjnych technologii, które mogą decydować o wykluczeniu tych podmiotów z życia gospodarczego.

2. Rodzaje ryzyka w działalności MŚP zajmujących się recyklingiem złomu i ZSEE

Dynamiczne zmiany w MŚP obejmujące zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne otocze- nie przedsiębiorstwa, liczne uwarunkowania prawne związane z możliwością prowadzenia działalności, wymuszają konieczność dostarczenia zupełnie nowych produktów opartych m.in. na innowacyjnych metodach produkcji, które będą odpowiedzią na wymagania rynku.

Niejednokrotnie surowce powstałe z przetworzenia odpadów w sposób innowacyjny np.

poprzez zastosowanie nowoczesnych technologii przyjaznych środowisku stanowią jedyną możliwość zdobycia pozycji na rynku recyklingu lub utrzymania się na nim. Obserwując tendencje branży recyklingu przy obecnych uwarunkowaniach prawnych kładących nacisk na zwiększenie poziomu recyklingu oraz na innowacyjne metody przetwarzania odpadów, można wysnuć odpowiednie wnioski. Przedsiębiorstwa, które są w stanie zaoferować klien- towi surowiec powstały w wyniku przetworzenia odpadów w nowy innowacyjny sposób, zwłaszcza ograniczający wpływ metody przetwarzania na środowisko, będą na uprzywile- jowanej pozycji na rynku. Przetwarzanie odpadów dzięki innowacyjnym metodom prze- twarzania wiąże się z koniecznością modernizacji obecnych procesów technologicznych, zakupem nowego parku maszynowego lub koniecznością zakupu nowej technologii. Warto na tym etapie wspomnieć o procedurach administracyjnych zezwalających na prowadze- nie działalności, które zazwyczaj w przypadku nowych technologii opóźniają cały proces wydania stosownego zezwolenia, pomimo polityki środowiskowej ukierunkowanej na ich stosowanie. Efekty takich działań przekładają się na negatywne wyniki finansowe przed- siębiorstw inwestujących w nowe technologie. Chęć przetwarzania odpadów na podsta- wie innowacyjnych metod przetwarzania wiąże się również z koniecznością poniesienia wydatków związanych z inwestycją. Możliwość pozyskania finansowania MŚP ze względu na specyfikę przedsiębiorstw branży recyklingu jest ograniczona. Jednym z najważniejszych problemów, z którymi borykają się MŚP branży recyklingu, to ryzyko finansowe (Ferlak 2001), a więc konieczność korzystania z obcych źródeł finansowych. Zarówno banki, jak i podmioty gospodarcze zainteresowane finansowaniem MŚP zwracają uwagę, czy przed- siębiorstwa te będą w stanie wywiązać się z harmonogramu ustalonej spłaty oraz podejmu- ją odpowiednie działania. Skupiają się one na zarządzaniu ryzykiem finansowym, w skład którego wchodzą: ryzyko rynkowe, ryzyko kredytowe, ryzyko operacyjne, ryzyko prawne oraz ryzyko biznesowe. Przedsiębiorstwa muszą sklasyfikować rodzaje ryzyka we wszyst- kich obszarach działalności przedsiębiorstwa oraz oszacować prawdopodobieństwo jego wystąpienia wraz ze skutkami, które mogą się pojawić. Następnie dokonać analizy akcepto- walności ryzyka na podstawie informacji pochodzących ze źródeł pierwotnych i wtórnych, porównaniu otrzymanej wielkości ryzyka z przyjętymi założeniami. Podstawowe rodzaje ryzyka zaprezentowano na rysunku 1.

Biorąc pod uwagę wieloetapowy proces (Izba Gospodarcza Metali Nieżelaznych i Re- cyklingu 2012) recyklingu, tj. począwszy od zbiórki, transportu, wstępnego przygotowania do procesu przetworzenia, przetworzenia w wyniku procesu technologicznego, aż do mo-

mentu uzyskania konkretnego surowca, przedsiębiorstwa zajmujące się recyklingiem nara- żone są na ryzyko na każdym etapie tego łańcucha, zarówno w otoczeniu zewnętrznym, jak i wewnętrznym. Sam proces uzyskania stosownych zezwoleń i pozwoleń jest czasochłonny i wiąże się z koniecznością dokonania inwestycji w postaci zakupu specjalistycznych urzą- dzeń oraz technologii. Na etapie uzyskiwania samych decyzji zezwalających na możliwość prowadzenia działalności pojawia się ryzyko związane ze zmianą m.in. przepisów admini- stracyjno-prawnych często nieposiadających jednolitej wykładni przepisów prawa, które to mogą nałożyć dodatkowe wyższe wymagania, np. konieczność uzyskania wyższych pozio- mów odzysku przez przedsiębiorstwa.

MŚP działające w branży recyklingu złomu i metali nieżelaznych, które zajmują się zbiórką i przetwarzaniem odpadów, stykają się z ryzykiem już na etapie zakupu odpadu do przetworzenia. Wiąże ono się z nieterminowością dostawy, jakością dostarczanego od- padu oraz ceną pozyskanych odpadów metali nieżelaznych, która jest uzależniona od ceny dyktowanej przez rynek i duże przedsiębiorstwa. Również jakość dostarczanych odpadów podlega znacznym wahaniom, związanym ze zmiennym składem odpadów ZSEiE, których cenniejsze elementy np. złoto czy srebro są demontowane przed dostarczeniem ich do za- kładu przetwarzającego. Oprócz ryzyka związanego na tym etapie z ceną zakupu odpadu

Rys. 1. Podstawowe rodzaje ryzyka w przedsiębiorstwie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tarczyński W., Mojsewicz M., PWE, 2001, Warszawa, s. 23 Fig. 1. Key risks in the company

uzależnioną od zawartości danego metalu w całej jego frakcji, wahań kursu dolara wraz ze wskaźnikiem notowań London Metal Exchange (LME) pojawia się ryzyko opłacalności samego procesu przetwarzania w przypadku, gdy odpad pozbawiony jest najcenniejszych, możliwych do odzyskania metali. Prowadzi to do zmniejszenia opłacalności samego procesu przetwarzania odpadów, jak również pogarsza sytuację działających w branży recyklingu przedsiębiorstw. Przykładowe rodzaje ryzyka, z którymi stykają się MŚP z branży recyklin- gu zaprezentowano w tabeli 1.

TABELA 1. Przykładowe rodzaje ryzyka, z którymi stykają się MŚP z branży recyklingu TABLE 1. Examples of risks faced by small and medium-size enterprises in the recycling sector

Ryzyko produkcyjne – wzrost kosztów produkcji

– zmienna jakość dostaw – nieterminowość dostaw

Ryzyko finansowe

– spadek kursu waluty sprzedawanych eksportowanych produktów

– duże wahania w kursie walut – sprzedaż

Ryzyko rynkowe

– nagły spadek cen produktów – wzrost konkurencji – zmiana preferencji klientów – spadek popytu na produkty – produkty konkurencji – ceny odpadów i surowców – akceptacja nowego produktu

Ryzyko utraty płynności – wzrost kosztów uzyskania kredytów związanych z działal- nością

Ryzyko wejścia nowych innowacji – spadek popytu na oferowane produkty przy obecnej tech- nologii

Ryzyko regulacyjne

– zmiana prawa ochrony środowiska

– zwiększenie kosztów obciążeń administracyjnych z tytułu nowych regulacji

– coraz bardziej restrykcyjne wymagania np. REACH – koszty dostosowania do nowych wymogów środowiskowych

Ryzyko prawne – odpowiedzialność za produkt

Ryzyko podatkowe – wzrost podatków

Ryzyko operacyjne – utrata bazy danych kluczowych klientów Ryzyko inwestycyjne – pojawienie się sprzeciwu społeczności lokalnej Ryzyko przerwania dostaw mediów energe-

tycznych – niespodziewane przerwanie procesu dostaw energii, niepew-

ność i stabilność dostaw Inne

Źródło: Opracowanie własne

Przedsiębiorstwa działające w branży recyklingu narażone są również szczególnie na działania związane z nieuczciwymi praktykami stosowanymi przez konkurencję, związa- nymi z fikcyjnym obrotem złomem, nieewidencjonowaniem sprzedaży oraz znacznym za- niżaniem dokonywanych transakcji zmierzających do obniżania podstawy opodatkowania.

Częstym zjawiskiem występującym w branży recyklingu jest wykonywanie przez MŚP dostaw niskich wartości, jak również kwot opodatkowania podatkiem VAT na rzecz osób fizycznych, które nie prowadzą działalności gospodarczej. Powszechnym zjawiskiem jest również istnienie „szarej strefy”, która sprzyja transakcjom pomiędzy podmiotami powią- zanymi, występowanie zaległości w płatnościach od usług i towarów, które są deklarowane jako podatek do przeniesienia.

Kolejnym istotnym problemem tworzącym poważne ryzyko jest praktykowanie w branży recyklingu fikcyjnego obrotu odpadami, wystawianie dokumentów potwier- dzających fikcyjne dokonywanie zbiórki i przetworzenia odpadów (Cholewa i in. 2013).

Wszystkie te negatywne praktyki i zjawiska powodują powstanie dodatkowego ryzyka w stosunku do przedsiębiorstw branży recyklingu, które działają w zgodzie z obowiązu- jącymi przepisami prawa. Dokumenty, które potwierdzają fikcyjne dokonywanie zbiórki i przetworzenia, destabilizują dodatkowo dane statystyczne na temat dokonywanych ilości zbieranych i przetwarzanych odpadów. Z opublikowanego Raportu Głównego Inspektora Ochrony Środowiska o funkcjonowaniu systemu gospodarki zużytym sprzętem elektrycz- nym i elektronicznym w 2013 roku, można wysnuć wnioski, że obecny system nadzoru nad nim oraz rynkiem metali nieżelaznych ma liczne wady związane z możliwością weryfikacji obiegu metali nieżelaznych oraz ZSEiE na rynku, dając możliwość rozwoju „szarej strefy”.

Ze względu na ukryty charakter tych zjawisk, przedsiębiorstwa działające w sposób legalny wypierane są z rynku przez przedsiębiorstwa stosujące fałszywą dokumentację. Zjawisko to jest powszechne, ponieważ pozwolenia wydawane są przedsiębiorcom, którzy w rzeczy- wistości nie dysponują stosowną technologią oraz linią technologiczną. Działalność przed- siębiorstw, które otrzymały stosowną decyzję zezwalającą na prowadzenie działalności, nie jest weryfikowana przez właściwe urzędy. Przedsiębiorstwa te są kontrolowane tylko pod względem spełniania wymogów technicznych i formalnych. Instytucje kontrolujące nie stosują kontroli krzyżowych na odpowiednią skalę, dzięki którym istniałaby moż- liwość weryfikacji wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi uczestnikami łańcucha przetwarzania ZSEE.

Sytuacja ta powoduje, że nie jest możliwe precyzyjne określenie ilości odpadów znajdu- jących się i przetwarzanych na rynku, co uniemożliwia firmom dysponującym odpowiednią wiedzą i technologią na inwestycje oraz określenie stopy zwrotu inwestycji.

MŚP działające w branży recyklingu są specyficzne nie tylko ze względu na sam proces recyklingu, ale również ze względu na ich strukturę właścicielską MŚP. W wielu przypad- kach to właśnie właściciel przedsiębiorstwa jest jednocześnie osobą zarządzającą. Bardzo często przedsiębiorstwa z branży recyklingu ze względów finansowych nie posiadają dodat- kowych komórek, które mogłyby się zająć identyfikacją i kontrolowaniem ryzyka.

W przedsiębiorstwach MŚP ważna jest osobowość przedsiębiorcy i jego indywidualne cechy charakteru, z własną postawą wobec ryzyka. W małych przedsiębiorstwach ścisła zależność funkcji własnościowych i zarządczych, koncentracja własności z jednej strony powoduje brak konfliktu interesów między właścicielami i zarządzającymi, z drugiej jed- nak może wymuszać duży stopień ostrożności. Wynikać to może z osobistych preferencji

właściciela, co w konsekwencji ogranicza procesy rozwojowe. Dodatkowym czynnikiem uniemożliwiającym kontrolę nad ryzykiem jest brak zaufania właścicieli przedsiębiorstw do zewnętrznych firm zajmujących się ryzykiem. To właśnie te firmy mogłyby przejąć część obciążenia związanego z ryzykiem działalności w branży recyklingu. Najistotniejszą jednak kwestią wydaje się konieczność opracowania właśnie dla MŚP, ze względu na ich specyfikę, pewnych strategii zarządzania ryzykiem oraz pewnych schematów zachowań biznesowych.

Właśnie te zachowania i schematy bazowałyby na różnych scenariuszach potencjalnych wydarzeń związanych z działalnością MŚP oraz pokazywałyby konkretne rozwiązania oraz punkty krytyczne związane z zarządzaniem ryzykiem w branży recyklingu. Ryzyko to po- winno być postrzegane jako proces świadomego diagnozowania i sterowania ryzykiem (Jajuga 2001).

Skomplikowane relacje przedsiębiorstw MŚP działających w branży recyklingu powo- dują, że w ramach zarządzania ryzykiem dokonują one analizy ciągle zmieniającego się ryzyka, jak również podjętych działań w celu uzyskania przez nie akceptowalnego poziomu ryzyka (Jajuga 2007).

3. Obecna sytuacja MŚP branży recyklingu złomu i ZSEE

W obecnej sytuacji przeważająca większość przedsiębiorstw MŚP działających w branży recyklingu złomu i metali nieżelaznych nie stosuje systemów zarządzania ryzy- kiem. Przedsiębiorstwa te skupiają się na działalności bieżącej, ich strategie koncentrują się wokół oferowanych przez siebie produktów. MŚP podejmują decyzje w sposób doraźny na podstawie bieżącej sytuacji na rynku kierując się doświadczeniem oraz intuicją, za cel strate- giczny stawiają sobie utrzymanie się na rynku. W takiej sytuacji należałoby się zastanowić, czy nie powinna być opracowana strategia zarządzania ryzykiem skierowana specjalnie do branży MŚP działających w branży recyklingu. Obecne instrumenty zarządzania ryzykiem, takie jak kontrakty terminowe, opcje, swapy bardziej dedykowane są do dużych przedsię- biorstw ze względu na wykwalifikowanych pracowników tych firm, MŚP nie posiadają ze względów finansowych działu identyfikacji i zarządzania ryzykiem, co powoduje, że więk- szość firm MŚP jest podatna na upadłość przy większych zawirowaniach rynku. Znacznie większa podatność MŚP na upadłość wynika również ze struktury samych przedsiębiorstw, w których bardzo często ich właściciel jest jednocześnie osobą zarządzającą ryzykiem. Brak specjalnych komórek w strukturze firmy oraz skoordynowanej współpracy osób z działów przedsiębiorstwa powodują, że MŚP oczekują na opracowanie strategii biznesowej opartej na różnych scenariuszach wydarzeń w otoczeniu przedsiębiorstwa takich jak np. optymi- styczny, neutralny oraz pesymistyczny.

Wnioski

Współczesne MŚP prowadzące działalność w branży recyklingu złomu i metali nieżela- znych, jeśli chcą przetrwać i zwiększyć swoją konkurencyjność rynkową, muszą brać pod uwagę szereg czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Obecne uwarunkowania prawne funkcjonujące w Polsce zakładają wzrost zbieranego i przetwarzanego sprzętu elektrycz-

nego (ZSEE), jak również metali nieżelaznych. Uwarunkowania te posiadają jednak wiele niedociągnięć nie przekładając się na znaczący wzrost rozwoju recyklingu. Ministerstwo Środowiska, jak również podległe mu oddziały, rozliczane są przez Komisję Europejską z oficjalnych wyników przetwarzania ZSEE, a te, według podawanych informacji, są co- raz lepsze. Brak działań poprawiających obecną sytuację w branży recyklingu ZSEiE oraz metali nieżelaznych usprawiedliwiane są zapewne przez coraz lepsze statystyki w zakresie przetwarzania w branży recyklingu.

Dokumenty UE, pośród których należy wymienić Strategię Europa 2020 próbują stworzyć gospodarkę surowcową opartą na innowacyjności, wiedzy, konkurencyjności i przyjazną środowisku. Wszystkie te wymagania rynkowo-prawne stawiają MŚP działające w branży recyklingu w świetle przedsiębiorstw, które potrafią precyzyjnie diagnozować źró- dła ryzyka w otoczeniu, odpowiednio nimi zarządzać, kształtować procesy biznesowe oraz zachowania rynku metali nieżelaznych w zależności od wagi ryzyka. Współczesne MŚP branży recyklingu to przedsiębiorstwa niedysponujące jednak gotowymi wzorcami oraz strategiami zarządzania ryzykiem, które to gwarantowałyby im bezpieczne funkcjonowanie na rynku. Większość tych firm bazuje na rozwiązaniach zaobserwowanych u konkurencji, ucząc się i stosując sprawdzone metody postępowania. Takie rozwiązanie ma jednak istot- ną wadę, gdyż każde przedsiębiorstwo jest unikatowe i inaczej reaguje na uwarunkowania otoczenia i czynniki wewnętrzne. Przedsiębiorstwa dysponują bowiem różnym kapitałem intelektualnym, technologicznym, strukturą, jak również zasobami. Umiejętność adaptacji rozwiązań stosowanych przez konkurencję wymaga rozległej wiedzy na temat ryzyka, umie- jętności podejmowania odpowiednich działań (Śliwiński 2002) zmierzających do unikania, zatrzymania, kontroli, transferu oraz dystrybucji ryzyka. Zmierzają one do stworzenia przez przedsiębiorstwa efektywnej i przemyślanej strategii zarządzania ryzykiem dostosowanej do specyficznych walorów MŚP branży recyklingu. Strategii opartej na zdolnościach, kompe- tencjach zbudowanych na bazie odpowiednich zasobów, których nie posiadają MŚP.

Identyfikacja rodzajów ryzyka w zakresie regulacji prawnych, polityka państwa, dostęp- ności kredytów, warunków rynkowych dają podstawy do opracowania systemu zarządzania ryzykiem. System ten uwzględniałby podział na hierarchię i wagę tych typów, umożliwiłby również przedsiębiorstwom MŚP bardziej świadome prowadzenie działalności w zakre- sie przetwarzana złomu i odpadów metali nieżelaznych. Opracowanie systemu zarządza- nia ryzykiem w MŚP wraz ze wskazaniem metod pozwalających na jego kontrolowanie i utrzymywanie na akceptowalnym poziomie, ustabilizuje rynek MŚP oraz pozwoli na budo- wanie trwałych relacji przedsiębiorstw o zbliżonej strukturze i pozycji na rynku.

Literatura

Cholewa i in. 2013 – Cholewa, M., Jarosiński, A. i Kulczycka, J. 2013. Możliwość pozyskiwania surowców nieenergetycznych z elektro odpadów w Polsce. M. Czyż red. Finansowe i ekologiczne aspekty działalności gospodarczej, Wyd. AGH, Kraków, s. 145–159.

Crawford, G. i Sen, B. 2002. Instrumenty pochodne. Narzędzie podejmowania decyzji finansowych. Liber, War- szawa, s. 77–79.

Ferlak, M. 2001. Instrumenty pochodne. Wprowadzenie. Oficyna Ekonomiczna, Kraków, s. 106.

Izba Gospodarcza Metali Nieżelaznych i Recyklingu, Znaczenie recyklingu złomów metali dla polskiej gospodar- ki. [Online] Dostępne w: http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/userfiles/_public/k8/komisje/2012/kgn/prezenta- cje/66a.pdf [Dostęp: 19.02.15].

Jajuga, K. 2001. Analiza i zarządzanie ryzykiem – podejście teoretyczne i praktyczne. Rynek Terminowy nr 14, s. 48.

Jajuga, K. red. 2007. Zarządzanie ryzykiem. PWN, Warszawa, s. 13.

Kaczmarek, T.T. 2006. Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne. Diffin, Warszawa, s. 98.

Łobejko, S. 2008. Wyniki badań ankietowych. Drogi do sukcesu polskich małych średnich przedsiębiorstw, red.

nauk. Alicja Sosnowska, Stanisław Łobejko, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 149–166.

McBride, P.J. 2001. Instrumenty pochodne. Przewodnik menedżera. WIG-Press, Warszawa, s. 41.

Mikolaj, J. 2001. Rizikovy manazment. RVS FSI ZU, Zilina.

Monkiewicz, J. red. 2001. Podstawy ubezpieczeń. t. 1, Poltext, Warszawa, s. 41–42.

Raport o funkcjonowaniu systemu gospodarki zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym w 2013 r. [Online]

Dostpne w: www.gios.gov.pl/zalaczniki/artykuly/Raport_ZSEiE_2013.pdf [Dostęp: 23.02.2015].

Rowe, A. 1977. An Anatomy of Risk. New York.

Śliwiński, A. 2002. Ryzyko Ubezpieczeniowe. Taryfy, budowa i optymalizacja. Poltext, Warszawa, s. 31.

Tarczyński, W. i Mojsiewicz, M. 2001. Zarządzanie ryzykiem. PWE, Warszawa, s. 11.

Tarczyński, W. i Mojsiewicz, M. 2001. Zarządzanie ryzykiem. PWE, Warszawa, s. 16.

Willett, A.H. 1901. The Economic Theory of Risk and Insurant. Columbia University Studies in Political Science nr 2.