Wprowadzenie
Introduction
W zwiñzku z rosnñcñ od lat liczbñ osób z róĔnymi dysfunkcja- mi fizycznymi oraz psychicznymi niepeänosprawnoĈè w dzisiejszym Ĉwiecie pozostaje jednym z najwaĔ- niejszych problemów. Wedäug da- nych Komitetu Rehabilitacji i Ada- ptacji Czäowieka PAN ludzie niepeä- nosprawni stanowiñ w Polsce blisko 14% ogóäu ludnoĈci, co stanowi oko- äo 5,1 mln osób [Latalski 2004].
Wedäug Gäównego Urzödu Sta- tystycznego w Polsce jest ponad 500 tys. osób niewidomych i säabowidzñ- cych, co stanowi 1% populacji caäe- go kraju. WĈród czäonków Polskiego Zwiñzku Niewidomych 90% to oso- by niedowidzñce, a 40% z nich ma przekroczone 65 lat.
Zdaniem ãobacz (2006) obec- nie coraz wiökszñ wagö przywiñzuje siö do rozwoju indywidualnych cech osoby niepeänosprawnej wzrokowo dostosowujñc program rehabilita- cji i edukacji do jej potrzeb. Jedno- czeĈnie akcentuje siö moĔliwoĈè jej peänego uczestnictwa w Ĕyciu spo- äecznym, niezaleĔnie od miejsca za- mieszkania czy narodowoĈci.
DziĈ w znacznie wiökszym stopniu niĔ dawniej mamy Ĉwiado- moĈè, Ĕe ludzie niewidomi sñ tacy sami jak widzñcy, tak samo war- toĈciowi i w takim samym stopniu biorñ udziaä w rozwoju kaĔdego spoäeczeþstwa. Dlatego tak waĔne jest, aby tworzñc otoczenie pamiö-
taè w równym stopniu o wszystkich grupach spoäecznych. Turystyka dla osób niepeänosprawnych jest nie tyl- ko Ēródäem wypoczynku, ale stano- wi takĔe szeroko pojötñ rehabilitacjö.
Jak powszechnie wiadomo ĈwieĔe powietrze sprzyja wypo- czynkowi zarówno czynnemu, jak i biernemu. Parki, ogrody, zieleþce i skwery zwäaszcza w duĔych mia- stach to miejsca o szczególnym zna- czeniu, wäaĈnie tam moĔna obcowaè z przyrodñ, cieszyè siö Ĉpiewem pta- ków, piöknym zapachem kwiatów czy kojñcñ zieleniñ drzew. Obiek- ty te odgrywajñ istotnñ rolö w reha- bilitacji a takĔe edukacji wszystkich grup spoäeczeþstwa. Badania prze- prowadzone w ostatnich latach udo- kumentowaäy korzystny wpäyw roĈlin równieĔ na zdrowie psychiczne czäo- wieka [Lohr, Relf 2000]. Zdaniem J. Nowak (2005) kontakt z roĈlinami ozdobnymi i praca w ogrodzie wpäy- wajñ nie tylko na sprawnoĈè fizycz- nñ, ale wnoszñ do Ĕycia czäowieka wartoĈci estetyczne i psychologicz- ne, umoĔliwiajñ wyraĔenie wäasnej osobowoĈci, wpäywajñ korzystnie na rozwój dzieci i mäodzieĔy, zastö- pujñ pracö ludziom starszym, stwa- rzajñ poczucie przydatnoĈci i odry- wajñ od problemów i codziennoĈci.
Ludzie ze zdrowym wzrokiem zapamiötujñ ogród jako zestaw kompozycji, ksztaätów i kolorów.
Sñ „ubodzy” jeĈli chodzi o pozosta- äe zmysäy i nie potrafiñ w peäni ko- rzystaè z ich niesamowitych moĔli- woĈci. Natomiast osoby z uszkodzo- nym wzrokiem wykorzystujñ swoje
A na liz a o cz ek iw a ñ o só b z d ys fu nk cj ¹ w zr o ku w o b ec ce ch i f un kc ji o gr o d ó w A ni ta W o Ÿn y, A nn a L a ud a
The Analysis of Expectations of Features and
Functions of Gardens Represented by People with Visual Disfunction
Tworzywo
zdrowe zmysäy lepiej, peäniej, a tym samym w wiökszym stopniu zgäö- biajñ walory przyrodnicze otaczajñ- cego Ĉwiata.
Przyroda ma wyjñtkowo ko- rzystne dziaäanie relaksujñce, wröcz terapeutyczne, dlatego tak waĔna jest powszechna dostöpnoĈè terenów re- kreacyjnych.
W Polsce istnieje niewielka liczba obiektów przystosowanych do zwiedzania przez osoby niepeä- nosprawne w tym niewidome i nie- dowidzñce.
Jak pisze E. Rutkowska (2006) niepeänosprawnoĈè jest wyzwaniem dla osób niñ naznaczonych. Jest tak- Ĕe wyzwaniem dla osób sprawnych, którym przychodzi koegzystowaè z niepeänosprawnymi. Dlatego pro- jektujñc i tworzñc przestrzeþ naleĔy pamiötaè o wszystkich grupach spo- äecznych, a zwäaszcza o niepeäno- sprawnych. NajwaĔniejsze dla nich jest bezpieczeþstwo, komfort i swo- bodne poruszanie siö.
Nie ma takiej formy turystyki, która byäaby niedostöpna dla niewi- domych czy niedowidzñcych, pod- lega ona jedynie pewnej modyfikacji [Ködzierska 2007].
Wyniki ankiety i ich omówienie
Results of survey and their discussion
W celu poznania potrzeb i pre- ferencji osób z niepeänosprawnoĈciñ wzrokowñ odnoĈnie funkcji oraz cech charakterystycznych ogrodów przeznaczonych m.in. dla tej grupy spoäeczeþstwa wykonano badania ankietowe. Zostaäy one przeprowa- dzone z osobami niewidomymi i nie- dowidzñcymi naleĔñcymi do Polskie- go Zwiñzku Niewidomych – oddziaä w Bydgoszczy. Ankieta miaäa cha- rakter sondaĔowy i zostaäa przepro- wadzona w OĈrodku dla Niewido- mych na ulicy Powstaþców Wielko- polskich 33 w Bydgoszczy – za po- mocñ wywiadu bezpoĈredniego z sa- modzielnie przygotowanym kwe- stionariuszem. W badaniach wziöäo udziaä 50 osób, wĈród których 27 sta- nowiäy osoby niewidome, a 23 nie- dowidzñce.
Kwestionariusz skäadaä siö z 17 pytaþ, w tym dwóch metryczkowych i dwóch z czterostopniowñ skalñ waĔnoĈci. Pozostaäe pytania miaäy charakter zamkniöty z czterema moĔ- liwymi odpowiedziami. W opraco- waniu otrzymanych danych wyko- rzystane zostaäy metody statystyczne w celu uchwycenia zaleĔnoĈci bada- nych zmiennych oraz ustalenia wza- jemnych relacji badanych zjawisk.
Przeprowadzona ankieta po- zwoliäa lepiej poznaè potrzeby i pre-
ferencje osób z dysfunkcjñ wzroku i odpowiedzieè na pytanie, jakie ce- chy powinien posiadaè ogród dosto- sowany do zwiedzania przez te gru- pö odbiorców.
Wynika z niej, iĔ poäowa z py- tanych odwiedziäa przynajmniej raz ogród specjalnie przystosowany dla osób niepeänosprawnych. Wielu z tych, którzy nigdy nie byli w tego typu zaäoĔeniu nie wiedziaäo, Ĕe ta- kie miejsca istniejñ. Wynika to z fak- tu, Ĕe w tak duĔym kraju jakim jest Polska istnieje zaledwie kilka takich obiektów (m.in. w Bolestraszycach, w Powsinie i w Bydgoszczy), jak równieĔ z niedostatecznego rozre- klamowania tych miejsc.
WaĔnym elementem w ogro- dach przeznaczonych dla ludzi z dysfunkcjñ wzroku jest obecnoĈè osoby oprowadzajñcej. WiökszoĈè pytanych opowiedziaäa siö za celo- woĈciñ zapewnienia pomocy ze stro- ny przewodnika w tego typu zaäoĔe- niach. Niewidomi sñ wdziöcznymi säuchaczami, którzy potrafiñ i lubiñ säuchaè, dlatego przewodnik powi- nien stale znajdowaè siö w zasiögu säuchu zwiedzajñcych.
Osoby niewidome duĔñ czöĈè informacji odbierajñ drogñ säucho- wñ, dlatego sygnalizacja dĒwiökowa w obiektach uĔytecznoĈci publicz- nej zdaniem ankietowanych powin- na byè standardem. Wszelkie udo- godnienia w postaci audioprzewod- ników sñ jak najbardziej poĔñdane podczas poznawania poszczegól- nych roĈlin w ogrodzie.
Drugim zmysäem, który odgry- wa bardzo waĔnñ rolö w Ĕyciu niewi- domych i säabo widzñcych jest dotyk.
Stosowanie pisma Braille’a w obiek- tach uĔytecznoĈci publicznej czy- ni funkcjonowanie osób z niepeäno- sprawnoĈciñ wzrokowñ duĔo äatwiej- szym. Dobrze przygotowane makiety z ukäadami ĈcieĔek oraz z poszcze- gólnymi elementami danego ogrodu sñ bardzo pomocne w póĒniejszym odnajdywaniu siö w terenie.
Podczas zwiedzania ogrodu przez osoby z uszkodzonym wzro- kiem, bardzo waĔnñ rolö w procesie poznawania poszczególnych gatun- ków roĈlin odgrywajñ odpowiednio przygotowane i przydatne dla wszyst- kich tablice informacyjne.
Wielu z nas, w tym osoby nie- peänosprawne, przed podróĔñ stara siö w jak najlepszy sposób przygo- towaè do wyjazdu. Dotyczy to rów- nieĔ wycieczek o charakterze dydak- tycznym. Po wstöpnym, merytorycz- nym zapoznaniu siö z tematem, bö- dñc w terenie jesteĈmy w stanie zapa- miötaè duĔo wiöcej. Przy powszech- nym dostöpie do Internetu, dobrze przygotowana strona internetowa z moĔliwoĈciñ uzyskania interesu- jñcych informacji na temat poszcze- gólnych gatunków, znajdujñcych siö na terenie ogrodu jest pomocna pod- czas póĒniejszego zwiedzania.
Z przeprowadzonej ankiety wynika, iĔ wiökszoĈè pytanych de- klarowaäa chöè zwiedzania ogro- dów w trakcie caäego roku, a nie tyl- ko wiosnñ i latem. Zatem projektu- jñc tereny zieleni naleĔy pamiötaè
o gatunkach roĈlin, które swñ uro- dñ potrafiñ cieszyè równieĔ zimñ czy wczesnñ wiosnñ. Warto wspo- mnieè tu o grupie roĈlin zimozie- lonych, czyli zachowujñcych liĈcie przez caäy rok oraz wczeĈnie kwitnñ- cych i silnie pachnñcych ozdobnych roĈlinach cebulowych. Zdaniem py- tanych w szklarniach z roĈlinami eg- zotycznymi znacznie zwiöksza siö atrakcyjnoĈè ogrodów przeznaczo- nych dla osób niepeänosprawnych.
W ankiecie wykazano, iĔ jed- nym z najwaĔniejszych elementów w ogrodach przeznaczonych dla osób niewidomych i niedowidzñ- cych jest nawierzchnia zastosowa- na na ĈcieĔkach i placach. W prakty- ce wiele materiaäów, czösto atrakcyj- nych wizualnie nie znajduje zastoso- wania przy budowie ĈcieĔek i chodni- ków w ogrodach przeznaczonych dla osób niepeänosprawnych. ēwir, oto- czaki czy kamienie wtopione w ce- ment utrudniajñ chodzenie i unie- moĔliwiajñ poruszanie siö na wóz- kach inwalidzkich. Natomiast mokre cegäy, päytki i drewniane belki stajñ siö niebezpiecznie Ĉliskie. Dekora- cyjne materiaäy mogñ byè uĔywane w celu uatrakcyjnienia monotonnej, szarej nawierzchni, ale tylko w miej- scach rzadziej uczöszczanych. Be- ton, w postaci päyt chodnikowych lub kostki, to jeden z najczöĈciej wyko- rzystywanych materiaäów do budo- wy dróg i alejek. Jest on stosunkowo tani, a jednoczeĈnie w miarö bez- pieczny. Najwiökszñ jego zaletñ jest moĔliwoĈè dowolnego ksztaätowa- nia powierzchni oraz nadawania jej
róĔnorodnych cech dekoracyjnych i strukturalnych. Dziöki fakturowa- niu powierzchni staje siö stosunkowo maäo Ĉliski. Zabieg ten oraz zmiana kolorystki ma równieĔ znaczenie in- formacyjne dla osób niedowidzñcych i niewidomych. Dostarcza informa- cji o biegu alejki, róĔnicowanie na- wierzchni wyczuwalne jest pod sto- pami oraz powoduje powstawanie róĔnych odgäosów. Pozwala to wcze- Ĉniej zorientowaè siö w charaktery- stycznych punktach ogrodu, a jed- noczeĈnie stanowi sygnaä ostrzegaw- czy. Warto dodaè, iĔ wszystkie ele- menty architektury ogrodowej takie jak äawki, pergole, pojemniki z roĈli- nami nie mogñ ograniczaè szeroko- Ĉci alejek [Miller 2005].
Zasady okreĈlajñce dostöpnoĈè danego obiektu dla osób z dysfunkcjñ narzñdu wzroku znajdujñ siö w Roz- porzñdzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoäecznej z dnia 22 maja 2003 r. w sprawie turnusów rehabilitacyjnych (Dz. U. Nr 100, poz. 926). Obiekt uznaje siö za speä- niajñcy warunki jeĈli posiada m.in.:
utwardzone dojĈcia do budynku i ciñgi piesze;
stopnie schodów bez noĈników i podciöè, o nawierzchni wyko- nanej z materiaäów niepowodu- jñcych poĈlizgu lub zabezpieczo- nej taĈmñ antypoĈlizgowñ;
schody säuĔñce do pokonania wy- sokoĈci wiökszej niĔ 0,5 m za- opatrzone w balustrady z wypeä- nieniem päaszczyzn pionowych od strony otwartej, zabezpiecza- jñcym przed wypadniöciem osób;
schody o szerokoĈci biegu ponad 4 m zaopatrzone w balustradö po- Ĉredniñ;
nawierzchniö w zewnötrznych i wewnötrznych ciñgach komuni- kacyjnych, pomieszczeniach (…) wykonanñ z materiaäów niepowo- dujñcych poĈlizgu;
miejsca postojowe ze stanowi- skami zarezerwowanymi dla sa- mochodów, z których korzystajñ osoby niepeänosprawne, speänia- jñce warunki okreĈlone w przepi- sach odröbnych.
Alejki, place, wszystkie ele- menty wyposaĔenia ogrodu i sñsia- dujñca z nimi roĈlinnoĈè zaprojekto- wane powinny byè tak, aby zapew- niè zwiedzajñcym bezpieczne prze- mieszczanie siö.
W przeprowadzonych bada- niach blisko poäowa responden- tów uznaäa trawnik za dobrñ i bez- piecznñ nawierzchniö w ogrodach dla osób niepeänosprawnych. Warto dodaè, iĔ opinie zaleĔaäy od stopnia niepeänosprawnoĈci wzrokowej. Dla osób niedowidzñcych takie rozwiñ- zanie to dobry pomysä. Niewidomi natomiast twierdzñ, Ĕe zróĔnicowa- nie nawierzchni w ogrodzie pozwa- la sprawniej i bezpieczniej poruszaè siö po ogrodzie.
Oczywiste jest, Ĕe caäkowi- cie niewidomej osoby nie bödñ za- chwycaäy cudowne pejzaĔe lub cie- kawie dobrana kolorystyka obra- zu. Sñ to doznania sfery wzrokowej.
Szczególnego znaczenia nabierajñ zatem inne wraĔenia, dostarczane przez pozostaäe zmysäy. Interesujñcy
staje siö Ĉwiat dotyku, zapachu, sma- ku i säuchu [Konarska 1994].
Tutaj najwaĔniejszñ rolö peäniñ roĈliny zastosowane w danym ogro- dzie. Aby roĈlinnoĈè terenów prze- znaczonych dla osób niepeänospraw- nych nie stanowiäa barier musi byè w przemyĈlany sposób zaprojekto- wana i wyeksponowana. Ogród dla niewidomych i niedowidzñcych po- winien byè tak zaäoĔony, by zwie- dzajñcy mogli odczuwaè przyrodö zmysäami, które kompensujñ utraco- ny wzrok, tj. dotykiem, powonieniem czy säuchem. Szczególnego znacze- nia nabierajñ roĈliny silnie pachnñce, gatunki o wyraĒnych ksztaätach i wy- czuwalnej fakturze liĈci bñdĒ äodyg.
Przeprowadzona ankieta wy- kazaäa, Ĕe dla wiökszoĈci respon- dentów (blisko 80%) bez wzglö- du na päeè, wiek i dysfunkcjö wzro- ku najwaĔniejsza jest wygoda i bez- pieczeþstwo poruszania siö podczas zwiedzania ogrodu. Jako drugi ele- ment w skali waĔnoĈci ankietowani (30–40%) wybierali äatwoĈè dostöpu do takiego miejsca. Mniejszñ wagö przywiñzujñc do róĔnorodnoĈci ga- tunkowej i wielkoĈci ogrodu.
WĈród elementów zachöcajñ- cych do zwiedzania ogrodów przy- stosowanych dla osób niepeäno- sprawnych, badani uznali za naj- waĔniejszy – odlegäoĈè od miejsca zamieszkania (okoäo 45% kobiet, 44% möĔczyzn, 43% osób powyĔej 45 roku Ĕycia, 50% poniĔej 45 lat, 50% ludzi niewidomych i 33% säa- bowidzñcych).
Wszystkie badane osoby bez wzglödu na päeè, wiek i dysfunk- cjö wzroku jednomyĈlnie stwierdzi- äy, Ĕe pobyt w ogrodach pozytywnie wpäywa na samopoczucie i zdrowie zwiedzajñcych. Wizyta w tego typu zaäoĔeniach poszerza wiedzö o Ĉwie- cie roĈlin, moĔe byè równieĔ inspi- racjñ do wzrostu zainteresowania ogrodnictwem.
Podsumowanie
Conclusions
W dzisiejszych czasach wysoce zaawansowana i nowoczesna medy- cyna pozwala ratowaè Ĕycie w przy- padkach niezwykle powaĔnych uszkodzeþ ciaäa. Nie zawsze jeste- Ĉmy jednak w stanie uchroniè pacjen- ta przed konsekwencjami wypadku w postaci fizycznych dysfunkcji.
Wraz z rozwojem cywiliza- cji w wysoko rozwiniötych gospo- darczo krajach Ĉwiata roĈnie licz- ba osób niepeänosprawnych. Ogro- dy przeznaczone dla niewidomych i niedowidzñcych zaczöto zakäadaè po drugiej wojnie Ĉwiatowej. Pierw- szy z nich powstaä w Stanach Zjed- noczonych w 1954 r. na terenie Ar- boretum Johna Tylera w Limie, w sta- nie Pensylwania.
We wspóäczesnym Ĉwiecie, po- mimo róĔnic miedzy krajami roz- wijajñcymi siö a rozwiniötymi, oso- by zwiñzane z niewidomymi i säabo widzñcymi äñczy troska o jak najlep- szñ pomoc i wsparcie tej grupy osób w dñĔeniu do niezaleĔnoĈci [ãobacz
2006]. Pomocne w osiñgniöciu tego celu wydaje siö miödzy innymi przy- stosowanie terenów zieleni, parków i ĈcieĔek dydaktycznych dla potrzeb osób z niepeänosprawnoĈciñ wzroko- wñ. W dyskusjach spierajñ siö prze- ciwstawne poglñdy. Czy zakäadaè zamkniöte ogrody przeznaczone dla osób mniej sprawnych – z róĔnymi dysfunkcjami fizycznymi? Czy do- stosowywaè obiekty ogólnodostöpne uäatwiajñc osobom niepeänospraw- nym korzystanie z nich? Cenniejsza wydaje siö druga postawa. Ogrody in- tegracyjne powinny posiadaè rozwiñ- zania umoĔliwiajñce uĔytkowanie przez osoby niepeänosprawne i star- sze. Projekty z takim przesäaniem bu- dzñ coraz szersze zainteresowanie.
W drugiej czöĈci pracy zostanñ opisane i ocenione pod wzglödem dostosowania do potrzeb osób z nie- peänosprawnoĈciñ wzrokowñ trzy ist- niejñce ogrody – w Bolestraszycach, Powsinie i w Bydgoszczy.
Anita WoĒny Anna Lauda Katedra RoĈlin Ozdobnych i Warzywnych Uniwersytet Technologiczno -Przyrodniczy w Bydgoszczy
Department of Ornamental Plants and Vegetables
University of Technology and Life Sciences in Bydgoszcz
Literatura
1. Ködzierska J., 2007, Turystyka osób niewidomych i säabowidzñcych [w:] „Tworzenie i dostosowywanie produktów turystycznych do potrzeb osób niepeänosprawnych”, Forum Turystki Regionów, Szczecin.
2. Konarska J., 2004, Poczucie sen- su Ĕycia mäodzieĔy z inwalidztwem wzroku, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie -Skäodowskiej, Lublin.
3. Latalski M., 1994, Przedmowa [w:] Niepeänosprawni na wsi, Wyd.
Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.
4. Lohr V., Relf P.D., 2000, An ove- rview of the current state of human is- sue in horticulture in the United Sta- tes [in:] “Hort Technology”, 10 (1), p. 27–33.
5. ãobacz E., 2006, Wspóäcze- sne tendencje w edukacji i rehabi- litacji osób niepeänosprawnych [w:]
„Szkoäa Specjalna”, Warszawa, nr 5, s. 362–372.
6. Miller K., 2005, Pamiötajcie o ogrodach [w:] „Integracja”.
7. Nowak J., 2005, Wpäyw roĈlin na zdrowie czäowieka [w:] „Zeszyty Problemowe Postöpów Nauk Rolni- czych”, Warszawa, nr 504, s. 33–42.
8. Rutkowska E., 2006, Przedmowa [w:] Oblicza niepeänosprawnoĈci, Lu- blin.
