Rynek – Społeczeństwo – Kultura | Numer 2(28)/2018
6
Istota społecznej odpowiedzialność biznesu
Społeczna odpowiedzialność biznesu (ang. Corporate Social Responsibility, dalej CSR) to strategia zarządzania, zgodnie z którą przedsiębiorstwa w swoich działaniach dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne, aspekty środowiskowe, czy relacje z różnymi grupami interesariuszy, w szczególności z pracownikami (http://
www.csr.parp.gov.pl 2018).
Termin sformalizowania CSR datuje się na lata 50. XX wieku, kiedy HowardRothmann Bowen w swojej fundamentalnej pracy pt.
Social Responsibility of the Businessman dowiódł, iż managerowie biznesu mają obowiązek prowadzenia właściwej polityki oraz podej- mowania odpowiednich decyzji, które są pożądane z punktu widze- nia celów i wartości społeczeństwa (Bartowiak 2011).
Można przyjąć, że CSR to strategiczna sposobność oraz zestaw zobowiązań, które przedsiębiorstwo powinno analizować za pośred- nictwem tych samych narzędzi oraz umiejętności, jakie mają zasto- sowanie do strategii rynkowych (odpowiedzialnybiznes.pl 2018).
W przedsiębiorstwie, które jest aktywnym uczestnikiem życia da- nej społeczności, posiadającym pewne „obywatelskie obowiązki”, społeczną odpowiedzialność określa się jako obowiązek przedsię- biorstwa do prowadzenia swoich interesów w sposób, który szanuje prawa jednostek oraz popiera dobro społeczne (odpowiedzialnybiz- nes.pl 2018).
Przedsiębiorstwo zobowiązuje się tym samym do zminimalizo- wania lub wyeliminowania jakichkolwiek szkodliwych oddziaływań oraz zwiększanie swoich długoterminowych korzystnych wpływów na społeczeństwo (Mohr 1996). Silne związanie przedsiębiorstwa ze społeczeństwem, ujętym z perspektywy lokalnej, zdaje się być za- tem istotnym elementem, na który dana jednostka powinna zwrócić szczególną uwagę.
Wstęp
W badaniach naukowych i literaturze ubezpieczeniowej wy- raźnie kształtuje się nurt poświęcony poszukiwaniom społecznych aspektów metody ubezpieczeniowej1. Również ubezpieczyciele w opisie swoich ofert zaczynają świadomie sięgać po argumenty
„społeczne”, powołując się m.in. na solidaryzm, egalitaryzm czy bezpieczeństwo, zarówno materialne, jak i socjalne.
Ukierunkowanie rozwoju w strategiach zarządzania przed- siębiorstwem determinuje kreowanie jego wartości oraz pozycji na rynku. Służą temu również podejmowane działania społeczne, koncentrujące się na wprowadzaniu dobrych praktyk w różnych obszarach funkcjonowania organizacji.
Świadomość wzajemnych oddziaływań pomiędzy działalno- ścią przedsiębiorstwa, w tym zakładu ubezpieczeń, a jego oto- czeniem zewnętrznym przyczyniła się do włączania zagadnienia społecznej odpowiedzialności biznesu do strategii tych instytucji, które będzie uwydatniać potrzeby społeczności lokalnych oraz etyczne i odpowiedzialne prowadzenie działalności.
Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie pojęcia społecz- nej odpowiedzialności biznesu oraz analiza jego istoty w kontek- ście zakładów ubezpieczeń.
Przytoczone zostaną ubezpieczeniowe rodzaje instrumen- tów zarządzania ryzykiem, które równocześnie będą należały do katalogu dobrych praktyk w przedsiębiorstwie jako sposobu umiejętnego wyeksponowania społecznych atutów programu ubezpieczeniowego, które mogą odnieść poszczególne grupy interesariuszy.
1 Czapiński, Panek 2015; Ustawa z 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz.U. z 2006 r. nr 157, poz. 1119, ze zm.); Szumlicz 2015.
Kamila Zelga, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Społeczna odpowiedzialność biznesu w koncepcji zakładów ubezpieczeń
Corporate social responsibility in the concept of insurance companies
The identification and analysis of social aspects of insurance en- titles the perception of insurance protection programs as an effective attribute of Corporate Social Responsibility (CSR) activities in an en- terprise. The purpose of this article is to present insurance practices as a conscious approach to risk and analysis of social aspects of the insurance method, entitling to perceive insurance protection programs as an effec- tive attribute of CSR activities in an enterprise.
Keywords: CSR, Corporate Social Responsibility, insurance market.
Identyfikacja i analiza społecznych aspektów ubezpieczeń upoważnia do postrzegania programów ochrony ubezpieczeniowej jako efektywnego atrybutu działań z zakresu społecznej odpowie- dzialności biznesu (CSR) w przedsiębiorstwie. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie praktyk ubezpieczeniowych jako świadome- go podejścia do ryzykaoraz analiza społecznych aspektów metody ubezpieczenia, uprawniających do postrzegania programów ochrony ubezpieczeniowej jako efektywnego atrybutu działań z zakresu CSR w przedsiębiorstwie.
Słowa kluczowe: CSR, społeczna odpowiedzialność biznesu, rynek ubezpieczeniowy
Typ artykułu: przeglądowy.
Źródło finansowania badań i artykułu: środki własne Autorki.
Cytowanie: Zelga K., (2018) Społeczna odpowiedzialność biznesu w koncepcji zakładów ubezpieczeń, „Rynek-Społeczeństwo-Kultura” nr 2(28), s. 6-9, https://kwar- talnikrsk.pl/Artykuły/RSK2-2018/RSK2-2018-Zelga-spoleczna-odpowiedzialnosc-biznesu-w-koncepcji-zakladow-ubezpieczen.pdf
STRE SZ CZENIE
ABS TRA C T
Kamila Zelga – Społeczna odpowiedzialność biznesu w koncepcji zakładów ubezpieczeń.
7 nomicznymi dążą do realizacji powszechnie oczekiwanych zadań z zakresu filantropijności i ekologii, przestrzeganiu wymagań i norm bardziej restrykcyjnych niż nakładane przez przepisy prawa i zasady etyki, a także podejmowaniu pełnej oraz świadomej odpowiedzial- ności za wszelkie swoje działania.
CSR szansą rozwoju rynku ubezpieczeniowego
Wśród podmiotów strony popytowej rynku ubezpieczenio- wego wyróżnia się osoby fizyczne („gospodarstwo domowe”) i osoby prawne (podmioty gospodarcze, jednostki budżetowe oraz organizacje pozarządowe). W analizach nad stanem, kierunkami i perspektywami rozwoju rynku ubezpieczeniowego w Polsce moż- na znaleźć odwołania do wielu uwarunkowań zewnętrznych (szanse i zagrożenia w dalszym i bliższym otoczeniu rynku), jak i wewnętrz- nych (mocne i słabe strony związane z funkcjonowaniem strony po- dażowej – zakładów ubezpieczeń i związanych z nimi podmiotów) (Szumlicz 2005). W tym ujęciu rozwój rynku będzie zależał od umie- jętności budowania i realizowania przez poszczególnych ubezpie- czycieli takich strategii działania, które pozwolą wykorzystać szanse i przygotować się do przeciwstawienia się zagrożeniom, eksponu- jąc silne strony oraz eliminując słabości. Istotna jest przy tym wizja rozwoju rynku, wspierająca stronę popytową, przejawiającą się we wzroście sprzedaży polis w skali makro, a nie jedynie transferów klientów, przyciąganych przez poszczególnych ubezpieczycieli przy pomocy marketingowych zachęt (Wawer-Bernat 2016).
Obok poszukiwania skutecznych i dostosowanych do specyfiki branży ubezpieczeniowej instrumentów marketingowych odkrywać należy kolejne nisze rynkowe, identyfikować i wzmacniać stymula- tory popytu, a także wspierać rozwój potrzeb ubezpieczeniowych (Szumlicz 2005). Nadmienione elementy stanowią postulaty ściśle korespondujące z założeniami procesu rozwoju marketingu, urze- czywistniającego się w orientacji na nabywcę, czyli na jego potrzeby oraz wspólne rozwiązywanie problemów. Szczególnie interesującym przypadkiem w praktyce czynników wzrostu popytu są przedsię- biorstwa nastawione na zysk, dla których ochrona ubezpieczenio- wa stanowi przede wszystkim atrybut realizacji funkcji finansowej.
Ten konwencjonalny sposób podejścia przez przedsiębiorstwo do ubezpieczenia eksponuje głównie interes ubezpieczeniowy firmy jako podstawowy czynnik decyzyjny w procesie wyboru sposobów wyeliminowania strat czy też nadzwyczajnych wydatków.
W takim ujęciu ubezpieczenie stanowi jedną z metod podejścia do ryzyka, sprzyjając nabywaniu przez firmy produktów ubezpiecze- niowych, a tym samym stymulowaniu rozwoju rynku ubezpiecze- niowego, co służy realizacji funkcji ekonomicznej przedsiębiorstwa (Wawer-Bernat 2016).
Z kolei odkrywanie związków między ubezpieczeniami (ochro- ną ubezpieczeniową jako narzędziem zarządzania ryzykiem przez organizację), a CSR (dobrymi praktykami biznesowymi) wymaga identyfikacji społecznych aspektów ubezpieczenia (Wawer-Bernat 2016). Idea społecznej odpowiedzialności wprowadza do biznesu poza kryteriami ekonomicznym również społeczne aspekty oceny procesu zarządzania przedsiębiorstwem.
Eksponując potrzeby i zalety analizowanego zjawiska powołać się należy na argumenty natury etycznej, odnoszące się do przeko- nań wskazujących na zachowania słuszne i niesłuszne, czyli tworzące Społeczna odpowiedzialność biznesu może być jednak ujęta
nie tylko jako działalność humanitarna, ale także zapewniająca ko- rzyści dla przedsiębiorstwa. Inaczej mówiąc, to zobowiązanie oraz odpowiedzialność wobec wszystkich interesariuszy za inicjowane działania, których celem powinien być zarówno efekt ekonomicz- ny, jak i osiągnięcia związane ze społeczeństwem i środowiskiem (Tyszkiewicz 2006).
Ważnym więc aspektem jest włączenie kwestii społecznych oraz działań związanych z ochroną środowiska do strategii i codzien- nej działalności przedsiębiorstwa. Działania z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu będą realizacją idei wiążącej podmioty gospodarcze ze społeczeństwem szczególnym rodzajem korelacji (odpowiedzialnybiznes.pl 2018).
Przedsiębiorstwo nie istnieje tylko po to, aby urzeczywistniać i zaspakajać potrzeby konsumpcyjne społeczeństwa, ale również umiejętnie kreować przemiany społeczne.
CSR stanowi więc zestaw zobowiązań przedsiębiorstwa do ochrony i umacniania społecznego kontekstu, w którym funkcjonu- je. Kontekst ten obejmuje trzy główne obszary (Griffin 2007):
• udziałowców zewnętrznych (m.in. klienci, społeczność lo- kalna, dostawcy, pracownicy, stowarzyszenia handlowe, właściciele/inwestorzy, sądy, szkoły i uniwersytety, rządy, władze lokalne);
• środowisko naturalne;
• ogólny dobrobyt społeczny.
CSR zespala koncepcję globalnego obywatelstwa z troską o środowisko i ze zrównoważonym rozwojem, natomiast społeczną odpowiedzialność odnosi do bieżącego zaangażowania się przed- siębiorstwa na rzecz etycznego postępowania oraz przyczyniania się do rozwoju ekonomicznego przy jednoczesnym demonstrowaniu szacunku dla ludzi, społeczności lokalnych, narodów i środowiska (Gustafson 2007: 190).
Zgodne z normą ISO 26000 wyróżnia się siedem obszarów istot- nych dla CSR (https://piu.org.pl/ 2018):
• ład organizacyjny uwzględniający w procesie podejmowa- nia decyzji: etyczne postępowanie i odpowiedzialność za skutki decyzji, budowanie strategii CSR oraz relacji z inte- resariuszami;
• prawa człowieka, których przestrzeganie determinuje zaufa- nie publiczne i lojalność pracowników;
• relacje z pracownikami w zakresie eliminacji dyskryminacji, zapewnienia szkoleń, poprawy bezpieczeństwa i zdrowia;
• środowisko, obejmujące ochronę ekosystemów, m.in. za pośrednictwem ograniczania zużycia surowców i energii;
• uczciwe praktyki rynkowe, czyli etyczne postępowanie w stosunku do wszystkich innych podmiotów;
• relacje z konsumentami oparte na klarownym marketingu, dostępie do informacji czy procedurach reklamacji;
• zaangażowanie społeczne i rozwój, które mają wpływ na poprawę życia społeczności lokalnych oraz rozwój społecz- ny poprzez podejmowanie inicjatyw społecznych, także we współpracy z organizacjami pozarządowymi.
Można więc uznać, że społeczna odpowiedzialność biznesu to działania przedsiębiorstwa, które powiązane z jego celami eko-
Rynek – Społeczeństwo – Kultura | Numer 2(28)/2018
8
organizacji. Należy więc opracować profesjonalny projekt ochrony ubezpieczeniowej. W procesie zarządzania ryzykiem, obejmującym fazę diagnozowania ryzyka, ubezpieczenie często jest postrzegane jako optymalna metoda podejścia do ryzyka, z uwagi na łatwość zastosowania, dostępność i racjonalność finansową (Kowalewski 2006: 49-50).
Analizę CSR w przedsiębiorstwie warto poprzedzić fundamen- talną systematyką ubezpieczeń, uwzględniającą podział na ubez- pieczenia społeczne oraz ubezpieczenia gospodarcze wraz z ich podziałem na ubezpieczenia majątkowe oraz osobowe (Paliwoda- -Matiolańska 2009).
Dla celów projektowania ochrony ubezpieczeniowej niezbędna jest zarówno znajomość produktów ubezpieczeniowych wchodzą- cych w skład poszczególnych kategorii, jak i ich rynkowej oferty, gdyż przygotowywane przez ubezpieczycieli warunki ubezpieczeń mogą znacznie różnić się między sobą w zakresie ochrony, obowiązków ubezpieczonego i ubezpieczyciela, klauzul wyłączających i rozsze- rzających odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń, franszyz, taryf składek (Paliwoda-Matiolańska 2009).
Wykorzystanie ubezpieczeniowych instrumentów zarządzania ryzykiem, które równocześnie będą należały do katalogu dobrych praktyk w przedsiębiorstwie, będzie więc efektem świadomego po- dejścia do ryzyka, profesjonalnego zaprojektowania ochrony ubez- pieczeniowej oraz umiejętnego wyeksponowania społecznych atu- tów programu ubezpieczeniowego. Pewne wątpliwości może budzić zaliczenie ubezpieczeń obowiązkowych (społecznych i majątkowych) do atrybutów CSR, skoro jest to koncepcja zarządzania, zgodnie z którą przedsiębiorstwa do swoich strategii dobrowolnie włączają działania skierowane na realizację interesów społecznych i ochronę środowiska oraz doskonalenie relacji z interesariuszami (Paliwoda- -Matiolańska 2009). Równocześnie jednak podkreśla się, że przed- siębiorstwo, podejmując przedsięwzięcia z zakresu CSR, powinno w pierwszej kolejności wypełnić wszystkie formalne i prawne wymo- gi i obowiązki, jednakże obecnie wielu pracodawców nie wywiązu- je się z obowiązków płatnika składek na ubezpieczenie społeczne, a jeszcze większa ich liczba wykorzystuje możliwość zawierania z pracownikami umów cywilno-prawnych w celu ograniczenia kosz- tów pracy (Kowalewski 2006).
Można stwierdzić, że pracodawcy rzetelnie wypełniający obo- wiązki związane z ubezpieczeniem społecznym i zatrudniający pra- cowników w ramach umowy o pracę realizują jedną z dobrych prak- tyk CSR, gdyż przyczyniają się w ten sposób nie tylko do zapewnienia tym osobom w przyszłości wyższych świadczeń emerytalnych, ale także chronią budżet państwa przed wydatkami przeznaczonymi na uzupełnienie najniższych emerytur (Kowalewski 2006).
Na tle powyżej opisanych tendencji, pracodawcy, którzy orga- nizują dla swoich pracowników dobrowolne programy ubezpiecze- niowe (często wiążące się z wysokimi kosztami związanymi z opła- caniem należnych składek) – w ramach ubezpieczeń osobowych (na życie, rentowych, wypadkowych i chorobowych, zdrowotnych) reali- zują wyjątkowo wysokie standardy dobrych praktyk biznesowych.
Szczególnie ważne społecznie funkcje wypełniają, zarówno dla poszkodowanych, jak i samych ubezpieczonych, ubezpieczenia od- powiedzialności cywilnej, które chronią przede wszystkim interes majątkowy poszkodowanego przed ewentualną niewypłacalnością sprawcy szkody oraz interes majątkowy ubezpieczonego podmiotu, ramy ogólnie przyjętych norm społecznych. Coraz częściej jednak
pojawia się argument określany jako interes własny firmy, czyli przekonanie, że można integrować cele społeczne i ekonomiczne, a sukces firmy w dużej mierze zależy od jej społecznej wrażliwości (Wawer-Bernat 2016).
Polski rynek ubezpieczeń odznacza się szerokim spektrum jego usług, czyli zakładów ubezpieczeń. Za działania podejmowane na rzecz poprawy jakości usług ubezpieczeniowych oraz stosowanie dobrych praktyk w relacjach ze swoimi interesariuszami, zakłady ubezpieczeń działające w Polsce otrzymują liczne nagrody i wyróż- nienia (Szumlicz 2015).
Dlatego też zauważalne jest sukcesywne zwiększanie zaufania i lojalności wśród klientów. Z diagnozy społecznej zrealizowanej w 2015 roku przez Biuro Badań i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego badającej zaufanie klientów wobec in- stytucji finansowych wynika, że zaufanie do zakładów ubezpieczeń powoli wzrasta (Szumlicz 2015).
Na stosunkowo niski procent zaufania klientów mają wpływ przede wszystkim działania zakładów ubezpieczeń w zakresie re- alizacji umów ubezpieczeniowych. Jednak do największych korzy- ści stosowania CSR w zakładach ubezpieczeń zaliczyć można (Bem 2008: 60-65):
• budowę wizerunku oraz przewagi konkurencyjnej;
• podniesienie poziomu kultury organizacyjnej;
• poprawę relacji z pracownikami;
• wzrost jakości oferowanych produktów i ich sprzedaży;
• wzrost zaufania ze strony interesariuszy;
• poprawę wyników ekonomicznych.
Największą motywacją do prowadzenia przez zakład ubezpie- czeń działalności społecznej powinno być jednak budowanie wize- runku marki godnej zaufania.
Interesariusze jako podmioty ochrony ubezpieczeniowej przedsiębiorstwa
Poszukiwanie miejsca i roli ubezpieczeń w realizacji społecznie odpowiedzialnego biznesu wymaga zidentyfikowania interesariuszy, czyli podmiotów istotnych dla funkcjonowania organizacji. Progra- my ubezpieczeniowe realizowane przez organizacje, stanowiłyby dla nich wyraz ich społecznego zaangażowania, odpowiedzialnego traktowania partnerów, dokonywania strategicznych wyborów oraz podejmowania operacyjnych decyzji na podstawie uniwersalnych zasad etycznych (Wawer-Bernat 2016).
Wśród interesariuszy wyróżnić należy: właścicieli, kadrę ma- nagerską, pracowników, dostawców, odbiorców, klientów, czy też przedstawicieli lokalnej społeczności. Nawiązanie przez firmę sku- tecznego dialogu z tymi podmiotami za pomocą programów ubez- pieczeniowych wymaga nie tylko ich identyfikacji, określenia ich siły i znaczenia, ale także sklasyfikowania (na podstawie rodzaju ich rela- cji z organizacją) oraz podziału na substanowiących, kontraktowych i kontekstowych (Paliwoda-Matiolańska 2009).
Kolejnym krokiem realizacji niniejszego zamierzenia jest wska- zanie ubezpieczeń (uporządkowanych zgodnie z kryteriami klasy- fikacji i podziału), stanowiących nie tylko instrument zarządzania ryzykiem, ale także jeden z atutów społecznie odpowiedzialnej
Kamila Zelga – Społeczna odpowiedzialność biznesu w koncepcji zakładów ubezpieczeń.
9 uwalniając go od obowiązku naprawienia szkody (Paliwoda-Ma-
tiolańska 2009). Powyższe funkcje realizują ubezpieczenia odpo- wiedzialności cywilnej, odnoszące się zarówno do standardowych rodzajów ryzyka związanych z prowadzeniem działalności gospodar- czej, jak i do szczególnych rodzajów ryzyka (np. ubezpieczenia OC skierowanego do podmiotów, których działalność może spowodo- wać straty dla środowiska naturalnego).
Co prawda obecnie wzrasta liczba polis ubezpieczenia odpo- wiedzialności cywilnej, jednak wiele rodzajów tych ubezpieczeń pozostaje jeszcze poza zasięgiem zainteresowania i finansowych możliwości biznesu. Niski poziom świadomości prawnej i ubezpie- czeniowej oraz słaba kondycja finansowa firm, to główne przyczyny jeszcze nie dość aktywnego podejścia przez biznes do nowych pro- duktów ubezpieczeń OC (Paliwoda-Matiolańska 2009).
Dostępne na rynku produkty są coraz nowocześniejsze, zapew- niają szeroki zakres ochrony – poza zrekompensowaniem szkody, umożliwiają pokrycie wysokich kosztów ochrony prawnej (w postę- powaniach cywilnych, administracyjnych i karnych), poręczeń mająt- kowych, a nawet kosztów odzyskania dobrego imienia (Kowalewski 2006). Poza ewidentną korzyścią, jaką jest uwolnienie osób zajmu- jących kluczowe stanowiska w firmie od finansowego ryzyka, ubez- pieczenie to zdecydowanie zwiększa poziom zaufania interesariuszy do firmy jako wiarygodnego i wypłacalnego partnera biznesowego.
Podsumowanie
Zakład ubezpieczeń, który za cel swojej działalności obiera uzy- skanie oraz utrzymanie przewagi konkurencyjnej nad innymi jed- nostkami rynku ubezpieczeniowego, powinien dbać o interesy spo- łeczne i prowadzenie działań w sposób etyczny oraz odpowiedzial- ny. Wynikami konkurowania będą wówczas między innymi: wysoka jakość świadczonych usług, wzrost udziału w rynku oraz poprawa wyników finansowych na tle segmentu rynkowego.
Kształtowanie i utrzymywanie pozytywnych relacji z szeroko ro- zumianym otoczeniem stanowią o sile marki, wizerunku, reputacji, konkurencyjności, a tym samym o wartości zakładu ubezpieczeń.
Licencja: Publikacja udostępniona na licencji Uznanie autorstwa- Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0 PL).
Bibliografia
1. Bartkowiak G., (2011) Społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie teoretycznym i empirycznym, Warszawa: Difin.
2. Bem K., (2008) Motywy zaangażowania społecznego biznesu i płynące z tego korzyści [w:] Sosnowski J., (red.), Społeczna odpowiedzialność organizacji gospodarczych, Kielce: Towarzystwo Edukacji Ekonomicznej.
3. Czapiński J., Panek T., (red.), (2015) Diagnoza Społeczna: Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego 2015.
4. Griffin R.W., (2007) Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa:
5. PWN.Gustafson J., (2007) Czym jest społeczna odpowiedzialność biznesu?
„Zarządzanie firmą”, Warszawa: PWN.
6. http://www.csr.parp.gov.pl/index/index/1711 [25.04.2018].
7. https://piu.org.pl/ [25.04.2018].
8. Kowalewski E., (2006) Prawo Ubezpieczeń Gospodarczych, Toruń: Ofi- cyna Wydawnicza Branta.
9. Mohr L.A., (1996) Corporate Social Responisbility: Competitive Di- sadvantage or Advantage? Chicago: American Marketing Association.
10. Odpowiedzialnybiznes.pl/artykuly/pojecie-spolecznej-odpowiedzial- nosci-biznesu-ujecie-teoretyczne/ [01.05.2018].
11. Paliwoda-Matiolańska A., (2009) Odpowiedzialność społeczna w pro- cesie zarządzania przedsiębiorstwem, Warszawa: C.H. Beck.
12. Szumlicz T., (2005) Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, War- szawa: Oficyna Wydawnicza Branta.
13. Szumlicz T., (2015) Wzrost zaufania do zakładów ubezpieczeń w świe- tle Diagnozy Społecznej 2015, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” nr 3(2015), s. 1-6.
14. Tyszkiewicz A., (2006) Corporate Social Responsibility – wybór czy ko- nieczność [w:] Sztuka public relations. Z doświadczenia polskich prak- tyków., Warszawa: Związek Firm Public Relations.
15. Ustawa z 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz.U.
z 2006 r. nr 157, poz. 1119, ze zm.).
16. Wawer-Bernat J., (2016) Działalność zakładów ubezpieczeń a społeczna odpowiedzialność biznesu, „Finanse, Rynki finansowe, Ubezpieczenia”, nr 2(2016), cz. 2.
