Widok Czy „gatunek” to „rodzaj”? W gąszczu genologii polonistycznej i germanistycznej

Czy „gatunek” to „rodzaj”? W gąszczu

genologiipolonistycznej i germanistycznej

A N N A H A N U S

(Rzeszów)

C zy p olsk i „gatunek” m ow y to także n iem ieck i „gatunek”, c z y m o ż e jednak p olsk i „gatunek m o w y ” to n iem ieck i „rodzaj tekstu”? C zy p o lsk im ek w iw alen tem dla niem :ckiej „T extsortenlinguistik” b ęd zie „lin gw istyk a rodzajów tek stów ”, c z y m o że należałoby u tożsam iać j ą raczej z p o lsk ą „ g en o lo g ią lingv. istyczn ą”? N a tak postaw ion e pytania n ie tylko tłum acz tekstów sp ecjalistyczn ych nie b ęd zie m iał gotow ej od p ow ied zi. W praw i on o w konsternację ró w n ież n iejed n ego ję z y k o ­ zn aw cę i postaw i przed dylem atem badacza, który p od ejm ie próbę analiz kontra- styw n ych w zakresie polon istyczn ej i germ anistycznej lin gw istyk i tekstu, gd y ż w spom niane k w estie term inologi zne n ie są je d y n ie problem em stricte translator- skim . U je g o źródła le ż ą d w ie, na p o ły odm ienne, tradycje badań lin gw istyczn ych . N ie sposób zatem , bez zagłęb ien ia się w meandry, zarow no p o lsk ie j1 g en o lo g ii lin­ gw istyczn ej, jak i germ anistycznej Textsortenlingui Ełk, zn aleźć od p o w ied n ieg o ekw iw alentu ję z y k o w e g o , ani tym bardziej stw ierdzić, co r z eczy w iście kryje się pod terminami:

gatunek mowy, polska genologią lingwistyczna, tekstologia, lin­

gwistyka tekstu, Gattung, Textsorte, Textsortenlinguistik, Textlinguistik, Texlwis-

senschaft.

Zasadne, je ś li n ie n aw et k o n ieczn e, w ydaje się zatem się g n ięcie do tradycji lin gw istyczn ych badań nad tekstem w obu obszarach bad aw czych 2. Jak w iad om o,

1 Pisząc o polskiej genologii lingwistycznej i dokonaniach polskich naukowców w zakresie lingwistyki tekstu, mam na myśli dorobek polonistyki. Analogicznie traktuję terminologię analizowana w niniejszym artykule.

2 Za możliwość dyskusji na temat gatunków mowy w polskiej genologii lingwistycznej dziękuję serdecznie dr Marii Krauz.

p o lo n isty czn a tradycja lin g w isty czn y ch badań g en o lo g ic z n y c h sw y m i korzeniami sięg a do kręgu badań literaturoznaw czych (por. Skw arczyńska 1965) i zasadza się w dużym stopniu na m yśli M ichała B achtina, czerpiąc także inspiracje z badań praskiej szk o ły strukturalnej i koncepcji stylistyk i funkcjonalnej, na co zwraca u w a g ę m .in. B o żen a W itosz w sw ojej m onografii G enologia lingw istyczna. Zarys p ro b lem a tyki (2 0 0 5 ). G erm anistyczna g e n o lo g ia lin g w isty czn a w yrasta natomiast na gruncie lin gw istyk i tekstu, czerpiąc z jej im p on u jącego dorobku badaw czego, ew oluując i przechodząc k olejn e fa zy rozw oju. W ykazuje w ię c przede w szystkim p ro fil ję z y k o z n a w c z y , p odkreślając w y ra źn ie d y c h o to m ię m ię d z y tekstam i u ży tk o w y m i i literackim i przy czy m te ostatnie znajdują s ię poza jej obszarem zainteresow ań. Sam e ju ż zatem rozbieżne tradycje b ad aw cze w obrębie genologii lin gw istyczn ej w obu obszaracii determ inują odm ienne p od ejście do złożonych prob lem ów opisu i k lasyfik acji gatunków/rodź;*'ów tekstu, różnice w ujęciu zjaw isk, sp osob ie ich d efin iow an ia, ja k i w samej term inologii.

P rzed m iotem ro zw ażań n in ie jsz e g o artykułu b ęd zie o k reślen ie punktów w sp óln ych oraz różnic p ojęciow ych i term inologicznych w badaniach nad tekstem, i przy klasyfikacji tekstów. Jest to zatem próba pewnej system atyzacji w celu uniknięcia n ieścisło ści term inologicznych oraz n iew łaściw ego rozum ienia pojęć. U kazane zostaną w ięc różne tradycje badaw cze w ujęciu kontrastywnym, a także n a jn o w s z e te n d e n c je , z w ła s z c z a w o b r ę b ie g e r m a n is ty c z n e j g e n o lo g ii lingw istycznej.

1. G e rm a n isty c z n e b a d a n ia n a d te k ste m i p ró b y ty p o lo g ii tek stó w

L in gw istyk a tekstu w N ie m c z e ch ja k o sam od zieln a d yscyplina ugruntowała się i nabrała zdum iew ającej dynam iki w latach 60. u b ieg łeg o stulecia. L ingw istyczne badania nad tekstem rozw ijały się w ie lo w ą tk o w o i w ielo to ro w o , w ykazując jed­ nak g łó w n ie profil ję z y k o z n a w c z y i przechodząc kolejn e etapy ew olu cji od w cze­ sn ego nurtu transfrastycznego poprzez tzw. fazę, sem antyczną, kom unikatyw- no-pragm atyczną i w reszcie k o g n ity w n ą (por. A d am zik 2 0 0 4 ). C zerpały z retoryki antycznej, opierały się c z ę śc io w o na w zorcach w ytw orzon ych przez stylistykę (por. szk oła praska, np. D an eś 19 7 0 ), ro zw in ęły się z lin g w isty k i strukturalnej i ge- neratywnej (por. S ch oen k e 2000: 123).

Punktem w y jścia b y ły śm iałe tezy Petera Hartmanna i R olanda H arw ega, kie­ rujące i p rzen oszące punkt ciężk o ści badań ję z y k o z n a w c z y c h ze zdania na tekst. To b o w iem Hartmann w 1968 roku w y g ło s ił tezę, iż w ła śn ie tekst p ow in ien być przedm iotem badań lin gw istyk i, gd y ż je st [das] „originare sprachliche Z eichen”3

(Hartmann 1971: 10), a .j e ś li w o g ó le m ó w im y to m ó w im y tylk o za p o m o c ą tek­ stów ”4.

W ten sposób zan egow an a i odrzucona została d o tych czasow a teza przypi­ sująca zdaniu m iano najw iększej jednostki w dociekaniach lin g w isty czn y ch . Języ­ kozn aw cy ci p o czą tk o w o koncentrow ali się g łó w n ie na ananzie sąsiadujących ze sob ą zdań i ich w zajem nej relacji. H arw eg p rzean alizow ał p ełn io n ą przez zaim ki rolę w tekście, definiując tekst jak o ciąg następujących po sob ie zadań „pow stały dzięki nieprzerw anym p o łą czen io m pronom inalnym [za im k o w y m ]” (H arw eg

1968: 148, por. K lem m 2002:20)5. Z cza sem jed n ak tran sfrastyczn e badania

struktur p ow ierzch n iow ych , g łó w n ie sp ójn ości syntaktycznej6 okazały się n ie w y ­ starczające. W latach sied em d ziesiątych zaczęto śled zić progresję tem atyczn ą tek­ stu opartą na koncepcji izotop ii G reim asa, an alizow ać tzw. m o d ele tem atyczne za­ proponow ane do badania tekstu przez Brinkera i A g r ic o lę (por. H einem ann/H um e- mann 2002: 68 i nast.) i w yjaśn iać takie p o jęcia ak: tekst, tekstualność, koherencja i kryteria zew nątrztek stow e, p rzechodząc tym sam ym do fa zy k om u nik atyw n o-

p ragm atyczn ej. Tekst p o czą ł b yć postrzegany jak o działanie ję z y k o w e , a Brinker,

in tegru jąc k ilk a w c z e ś n ie js z y c h k o n c e p c ji b a d a w c z y c h , n adał k o h eren cji c a ło śc io w y w ym iar gram atyczn o-tem atyczn o-p ragm atyczn y, u jed n olicając i u szczegóław iając w ten sp osób p o jęcie koherencji oraz uznając czyn n ik pragm a­ tyczny za decydujący.

K olejnym krokiem b y ło przypisanie tek stow i, jak o ca ło ści funkcji kom unika­ tywnej i uznanie tem atu tekstu za ‘jądro treści tek stu ’ (por. Brinker 1979: 9) oraz w y d zielen ie w tek ście tem atu g łó w n e g o i tem atów p ob oczn ych . N ie b ez zn aczen ia dla d alszych badań nad tekstem okazała się także teoria aktów m ow y, za sprawą której zaczęto postrzegać teksty jak o zbiory illok u cji tw orzące tzw. struktury illo- kucyjne. O w e struktury sta n o w iły sw e g o rodzaju zintegrow ane ca ło ści oparte na hierarchicznej konstrukcji złożon ej z illok u cji p o m o cn iczy ch i dom inujących (por. H einem ann/H einem ann 2002: 82-85).

Czy „gatunek” to „rodzaj”?

4 „Es wird, wenn uberhaupt gesprochen wird, nur in Texten gesprochen“ (Hartmann 1968: 212) 5 Por. Klemm 2009: 16.

6 1 ermin ten wyjaśniony jest w opracowaniu pod redakcją Bilut-Homplewicz/Czachur/Smykała

Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy (por. Zofia

1. G e n o lo g ia lin g v ^ sty c z n a w b a d a n ia c h g e rm a n isty c z n y c h 7

W latach 70. u b ieg łeg o w iek u rów n o leg le do badań pragm atycznych nad tekstem ja k o k om p lek so w y m działaniem ję z y k o w y m pojaw iły się także g ło sy o k o n iecz­

n o ści ty p o lo g ii tekstów (w P o lsce badania w tym zakresie określa się m ianem ge- n o lo g ii lin gw istyczn ej). N ie zn aczy to jednak, że w cześn iej nie podejm ow ano za­ b ie g ó w m ających na celu zan alizow an ie i op isan ie teg o „uniw ersum tekstów ”8, by w y m ien ić tu ch o cia żb y retorykę antyczną, c z y p od ział tekstów o nacechow aniu estety czn y m w literaturoznaw stw ie lub rozgraniczanie tekstów publicystycznych. R odzaje tek stów w yd zielan o pod k on iec lat 60 ., a cech y form alne i strukturalne tekstu b y ły decydującym i sygnałam i klasyfikującym i

D ostrzeżon o jednak o d p ow ied n io do nakreślonych zadań kom unikacyjnych p ew n eg o rodzaju system atyczn ą pow tarzalność ok reślon ych sform ułow ań i struk­ tur tekstu, co dało p od staw ę tezie, iż teg o rodzaju pow tarzalność nie je st przypad­ k ow a i p od lega p ew n ym regułom . D e Beaugrande i D ressler n azyw ali tę pra­ w id ło w o ść n acech ow an iem rodzajow ym w szy stk ich tekstów (por. 1981: 188). N ieła tw o jednak b y ło zn a leźć i pogrupow ać takie zesp o ły cech, tym bardziej, iż lin g w iści poruszali się g łó w n ie w obrębie form y i struktury tekstu. Przełom ow ym pod tvm w z g lę d e m okazały się tezy przedstaw ione pod czas kolok w iu m w Rhe- d zie, p od czas którego d o ty ch cza so w e kryteria oparte na strukturze tekstu skon ffon tow an e zo sta ły z nader now atorskim i kryteriami klasyfikacji tekstów, a m ia­ n o w ic ie kryteriam i p ozatek stow ym i (por. G unch/R aible 1972). R odzaje tekstu przestały b yć postrzegane jak o jed n ostk i w y łą czn ie form alne i strukturalne. D o ­ ty ch cza so w e opieranie się na cech ach statystyczno-form alnych prow adziło n ie­ rzadko do absurdalnych w ręcz klasyfikacji. M od el zaproponow any przez Barbarę Sandig (1 9 7 2 ) zerw ał ze stricte form alnym rozum ieniem rodzajów tek stu. B adacz­ ka w yodrębni a p o za języ k o w e czynniki charakteryzujące rodzaje tekstu i zesta­ w iła je z kryteriam i strukturalnymi, w yróżniając i tw orząc w ten sposób tzw. w iązk i cech. M im o iż m o d el Sandig z p ow odu d o sy ć d o w o ln eg o doboru cech (por. H einem ann 2000: 5 1 0 ) m e sprostał w ym agan iom ca ło śc io w e g o opisu rodzajów

7 Niniejsze rozważania wstępne mają z założenia charakter informacyjny w celu przybliżenia polskiemu odbiorcy stanu badań w zakresie germanistycznej genologii lingwistycznej. Zawarte w nim treści posłużą w dalszej części artykułu do porównania tradycji i tendencji badawczych w Polsce i w krajach niemieckojęzycznych oraz podjęcia analiz mających na celu konfrontację pojęć w obrębie badań nad tekstem.

tekstu (ok azał się m ało przydatny w klasyfikacji tek stów ), to jednak skierow ał u w agę lin g w istó w na czyn n ik i p o zajęzyk ow e. R ó w n o le g le do badań Sandig p o ­ w stał też m od el b a d aw czy zorientow any sem an tyczn ie n azyw an y sem antycz- n o-tresciow ym bądź tem atycznym (Franke 1991: 162). W obrębie tego m odelu w .elu badaczy łą czy ło teksty w grupy, opierając s ię w y łą czn ie na kryterium tem a­ tycznym . Jednak rów n ież i ten m od el opisu i k lasyfik acji okazał się n iew ystar­ czający.

D o rozszerzenia m od eli tekstu d o szło za spraw ą badaczy, którzy za zn aczący dla tekstów uznali tzw. czyn n ik sytuacyjny. W ich przekonaniu to sytuacja kom unika­ cyjna determ inuje rodzaj tekstu i z teg o też p o w o d u należałob y badać teksty w ich naturalnej sytuacji kom unikacyjnej (por. Schw arz 1 9 8 5 :4 3 ). Z n aczącym i dla roz­ w oju ty p ologii od zajów tekstu ok azały s ię przede w szy stk im prace em piryczne, w których analizow ane b y ły p o sz c z e g ó ln e aspekty sytuacyjne ja k np.: m edium , o b ­ szar działania c z y obszar zastosow an ia (por. H einem ann), c z y li tak zw an e czy n n i­ ki ram ow e. N ieb a w em zainteresow anie lin g w stów zw ró ciło się w kierunku aspektów funkcjonalnych tekstów , c z e g o w y n ik iem b y ło p ow stan ie tzw. m od eli funkcjonalnych. P odstaw ą klasyfik acji tekstów stała s ię funkcja tekstu, tj. zam iar lub intencja kom unikacyjna w y tw ó rcy tekstu, realizow an a w tek ście za p o m o cą uznanych za konw encjonalne środków w yrazu 9 (por Brinker 1985: 125). Brinker określił funkcję tekstu jak o B asiskriterium [kryterium b a zo w e] i w yodrębnił p ięć głó w n y ch funkcji, a tym sam ym p ię ć klas tekstów : inform ujące, nakłaniające, z o ­ bow iązujące, kontaktow e i deklaratyw ne. Z azn aczył przy tym , iż w p rocesie ty p o ­ logii tekstów w ramach p o sz c z e g ó ln y c h klas n a leży u w zg lęd n ić kryterium kontek­ stow e i cech y tem atyczne (por. Brinker 1985: 125 i n.). C ech y tem atyczne, n a zy ­ w ane przez B iinkera kryteriam i struktuialnym i, rozum iane są tu jak o rodzaj tematu tekstu, w zorca tem atyczn ego i form y ro zw in ięcia tem atyczn ego.

Jak dow iod ła praktyka kom unikacyjna i analityczna, tek stów nie m ożn a o p isy ­ w ać jed n ow ym iarow o. M im o liczn y ch prób n ie udało s ię na p od staw ie jed n eg o kryterium w y d zielić rodzajów tekstu. H einem ann i V ieh w eger opow iadając się za h olistyczn ą kon cep cją rodzaj ó w tekstów , zaproponow ali tzw. M ehrebenenm odell

(m odel w ie lo p ła szczy zn o w y ), b ędący sw e g o rodzaju su m ą m od eli stosujących jed n o kryterium i łączący teorie działań języ k o w y ch , za ło żen ia gram atyczne i teo ­ rie d otyczące kom p ozycji tekstu. M od el w yod ręb n iał p ew n e elem en ty stałe rodza- iów tekstu, uw zględ n iając je d n o cześn ie p ew n e m o ż liw o śc i ela sty czn eg o

podejś-Czy „gatunek” to „rodzaj”?

9 Za konwencjonalne środki wyrazu uznawane są tutaj środki wyrazu obowiązujące w danej społeczności komunikacyjnej.

cia w system aty zow aniu i defin iow an iu p o sz c z e g ó ln y c h rodzajów H einem ann (2000: 5 1 3 ) w sw ojej klasyfikacji u w zg lęd n ił następujące kryteria: form ę z e w ­ nętrzną, strukturę w ew nętrzną aspekty treściow o-tem atyczn e, konfigurację środ­ k ó w ję z y k o w y c h , warunki kom unikacyjne oraz funkcję kom unikacyjną, którą przyjm uje za p o d sta w o w e kryterium k lasyfikacyjne. Z aproponow ał także syste­ m atyzujący hierarchiczny pod ział klas tekstów.

klasa rodzajów tekstu

rodzaj tekstu

rodzaj tekstu

rodzaj tekstu

wariant rodzaju tekstu wariant rodzaju tekstu Rys. (Heinemann, 2000: 514)10

H einem ann określa rodzaje tek stów jako k lasy charakteryzujące się p ew n ą ilo­ śc ią cech w sp ó ln y ch , w yodrębnianych na podstaw ia dużej liczb y kryteriów. Klasy rodzajów tekstu natom iast w yróżn ian e są przez n ieg o na podstaw ie znacznie m niejszej lic z b y o w y ch kryteriów i cech u ją się w y ż sz y m p o zio m em abstrakcji, p od czas g d y w arianty rodzaju tekstu w ykazują w stosunku do rodzajów tekstu do­ datkow e cech y treściow e.

W zorem innych lin g w istó w zajm ujących się klasyfik acją rodzaiów tekstów kon sek w en tn ie w y k lu c z y ł ze spektrum sw o ich badań teksty m o w io n e i teksty arty­ styczn e. H einem ann (2 0 0 0 ) podjął także próbę opisania tzw. w zo rcó w tekstow ych oraz nakreślenia relacji p o m ięd zy w zorcem a rodzajem tekstu. W zorce tekstowe określił jak o „m od ele sp ecy ficzn y ch typ ów kon tek stów działań interakcyjnych” (H ein em an n Y ieh w eg er 1991: 1 2 9 )10 11. W yszed ł z założen ia, iż każdy uczestnik ko­ m unikacji posiada p ew ien zasób w ied zy, pew na p u lę skutecznych działań kom uni­ kacyjnych. Stw .ordził, iż w zo rce tekstów m ają charakter proceduralny aktyw i­ zują się ja k o orientacyjne ram y skutecznych az iłań w pow tarzających się warun­ kach kom unikacyjnych, czerpiąc z puli za so b ó w m entalnych w ytw órcy tekstu.

10 Przekład za: Heinemann 2009: 81. 11 Por: Heinemann 2009: 85.

W zorce tek stow e słu żą uczestn ik om kom unikacji do w ytw arzania tek stów ade­ kw atnych i skutecznych w danej sytuacji kom unikacyjnej. Jako po d sta w o w e cha­ rakterystyczne c e ch y w zorców tekstów wy m ienia: p ow tarzalność, ela sty czn o ść i w an an tow ość. R odzaje tekstów natom iast w odróżnieniu od w zo r c ó w tek stów są pojęciam i zbiorczym i dla pew nej liczb y potencjalnych tekstów o ok reślon ych c e ­ chach konstytutyw nych. „Przyporządkow anie konkretnego egzem plarza tekstu do oK reślonego rodzą i u tekstu następuje na pod staw ie rozpoznania identy fikacj i p od ­ staw ow ych kom ponentów id ealn ego w zorca tekstu (i d alszych cech sp e c y fic z ­ nych) jako konstytutyw nej struktury bazow ej teg o egzem plarza tekstu. R odzaje tekstu są zatem reprezentatyw nym i form am i d anego w zorca tekstu na n iższy m p o ­ ziom ie abstrakcji” (H einem ann 2000: 5 1 8 ) 12.

N o w sz e prace d otyczące klasyfikacji testów potw ierdzają k o n ieczn o ść w ie ­ lo p ła szczy zn o w eg o p od ejścia do teg o z ło żo n eg o zagadnienia. N a sz c z e g ó ln ą u w agę zasługuje m ięd zy innym i stanow isko K risten A d am zik (2001 a), która pro­ ponuje zarzucenie p oszukiw ań u n iw ersaln ego zestaw u kategorii klasyfik acji ro­ dzajów tekstów. Badaczka uw aża, iż k on ieczn e je st c a ło śc io w e i k om p lek so w e spojrzenie na teksty i rodzaje tekstów oraz p od jęcie próby opisu tego uniw ersum jako „funkcjonalnej w sp ó łza leżn o ści”, a n ie szukanie cech odróżniających p o ­

szczeg ó ln e formy. W stępnie zgadza się ona z p łaszczyzn am i opisu zaproponow a­ nym i przez H einem anna (form alno-gram atyczna, treściow o-tem atyczn a, funkcja kom unikacyjna, warunki kom unikacy |ne). N ie zgad za się j ;dnak z tezą, iż są to tylko aspekty fakultatyw ne (por. H einem ann 2000: 16). Z daniem autorki dobór p łaszczyzn y zależn y je st każdorazow o od obiektu p oddanego analizie. Stąd jej teza o k on ieczn ości p ostępow ania indukc m ego. U w aża, iż n ie n ależy ograniczać się do badania tekstów standardow ych, gd y ż ich w zo rce tek stow e i cech y im m a- nentne są o cz y w isto śc ią naw et dla laika, le c z zach ęca, by zw rócić się ku badaniom tekstów obszerniejszych o b jęto ścio w o , bardziej zło żo n y ch , k om p lek sow ych , sta­ w iających czy teln ik o w i wy ższ e w ym agan ia (por. A d am zik 2 0 0 la: 22). W teg o ro­ dzaju tekstach interesujące s ą n ie tyle w zo rce tek stow e i stałe standardow e k om p o­ nenty, lecz przede w szy stk im to, c o niestandardow e, czyn n ik kreatyw ny i in d y w i­ dualny. O graniczanie się do grupow ania tekstów w ed łu g ich cech w sp ó ln y ch okazuje się niew ystarczające i m ało skuteczne. N a le ż y badać relację p o m ięd zy p o ­ szczeg ó ln y m i tekstam i a o d p ow ied n im i rodzajam i tekstu, gd y ż nie każdy tekst j e ­ steśm y w stanie przypisać o d p ow ied n iem u rodzajow i tekstu, b y w y m ien ić tu ch o ­ ciażb y m ieszan ie w zo rcó w tek stow ych w p o szczeg ó ln y ch realizacjach teksto­

Czy „gatunek” to „rodzaj’’?

ANNA HANUS

w y ch . A d am zik zaw raca także u w a g ę na pow iązan ia tek stów i rodzajów tekstów tw orzące jej zdaniem co ś w rodzaju

łańcuchów

sieci rodzajów tekstu,

intertekstualności rodzajów tekstu

O b ecn ie badania zm ierzające do w yp racow an ia ty p o lo g ii uniw ersum tekstów n ie zajm ują ju ż centralnego m iejsca w obrębie dyscyp lin y, ustąpiły p ola now ym kierunkom i zain teresow an iom badaw czym , niem niej jednak nadal są prow adzo­ ne, ch o cia ż pod in n ym kątem . N au k o w cy uznali, iż m e je st m o żliw e znalezienie h o m o g en iczn y ch kryteriów op isu nieogran iczon ego uniw ersum tekstów , dlatego też sk ierow ali sw o je zainteresow ania b ad aw cze na rodzaje tek stów w określonych obszarach kom unikacji.

2. P o lo n isty c zn a a g e rm a n isty c z n a tra d y c ja b a d a ń n a d tek ste m

M ając ju ż p ew n e rozeznanie w g łó w n y ch nurtach i tendencjach badań nad tekstem w germ anistycznej lin gw ityce tekstu, m o żem y podjąć próbę kontrastyw nego13 spojrzenia na tę dzied zin ę tak ze strony germ anistycznej, jak i polon istyczn ej. C e­ lo w o rezygnuje tu z szerszej prezentacji stanu p olon tyczn ych badań nad tekstem - z o b . B a r tm iń sk i/N ie b r z e g o w sk a -B a r tm iń sk a ( 2 0 0 9 ), Ż y d ek -B ed n a rczu k (2 0 0 5 ), W ilkoń (2 0 0 2 ), W itosz (2 0 0 5 ), W ojtak (2 0 0 4 ), G ajoa (2 0 0 9 ), gd yż przej­ m uję, iż znane są o n e p o lsk iem u c z y te ln ik o w i14. Z tego w tęc w zg lęd u przypom nia­ ne zostan ą tylko niektóre k w estie, b ez objaśnienia których n in iejszy tekst m ógłby stać się m ało czytelny. A nalizując paralele i rozb ieżn ości w obrębie p odstaw o­ w y ch p ojęć z zakresu g en o lo g ii lin gw istyczn ej, skoncentruję się na kw estiach ter­

13 Termin kontrastywny został tutaj użyty jako ekwiwalent niemieckiego terminu kontras M powszechnie stosowanego w tamtejszym językoznawstwie. Standardowo odnosi się on do porównań międzyjęzvkowych, ale w tym przypadku użyty został za Bilut-Homplewicz w odniesieniu do „wybranych dziedzin językoznawstwa w dwóch krajach”(Bilut-Homplewicz 2009: 328).

14 Gdyby jednak polonistyczny stan badań w tym zakresie, nie był znany polskiemu odbiorc), bez trudu znajdzie on odpowiednią literaturę w zasobach rodzimych bibliotek. Inaczej przedstawia się kwestia dostępu do wyników badań germanistycznych, gdyż te publikowane są głównie za granicą, a nawet jeśli pozycje z tej dziedziny ukazują się w Polsce, wydawane są w języku niemieckim, co może stanowić pewną trudność dla badaczy spoza kręgów germanistycznych.

m in ologiczn ych , rezygnując ze sz c z e g ó ło w y c h rozw ażań d oty czą cy ch ujęcia ga­ tunku i rodzaju.

K lu czo w e zn a czen ie dla w yjaśnienia i rozstrzygn ięcia k w estii term in o lo g icz­ nych w zakresie analiz g en o lo g iczn y ch w badaniach p o lo n isty czn y ch i germ ani- styczn ych m ają niew ątp liw ie tradycja lin gw istyczn a, oraz tendencje badaw cze.

P olon istyczn e próby opisu i określenia rodzajów kom uniKatów ję z y k o w y c h m ają p od łoże literaturoznaw cze, czerpały z dorobku b a d a w czeg o i za ło żeń gen o- lo g ii literaturoznawczej i cią g le je s z c z e znajdują się w sferze jej m niej lub bardziej w yraźnych oddziaływ ań. N ie d ziw i zatem fakt, iż w ie le analiz bad aw czych podej­ m ow anych w tym zakresie przez ję z y k o z n a w c ó w opartych zo sta ło na tradycji lite­ raturoznawczej. W obrębie teorii literatury badanie gatunków literackich i ich o d ­ m ian m a bardzo d ługą tradycję, w y w o d zą cą się z poetyki 7 a p e w n e także takim tropem szed ł A ntoni Furdal proponując p od czas jednej z konferencji P o lsk ieg o T ow arzystw a Język o zn a w czeg o term in g en o lo g ia lin gw istyczn a na określenie d ziedziny nauki mającej się zająć k lasyfik acją tek stów (por. O staszew ska/C udak 2008: 112). A n a lo g iczn ą g e n ezę m a termin g a tu n ek m owy.

W germ anistyce próby analizy i k lasyfik acji tek stów w y k a zy w a ły od początku zd ecyd ow an ie profil języ k o zn a w czy . O d początku także zrezygn ow an o z analizy tekstów literackich. Tak w ię c teksty u żytk ow e analizow ane są w obrębie tzw. Text-

sortenlin guirtik bądź Textsortenlehre, c z y li lin g w isty k i rodzajów tekstów , a za

p od staw ow ą jed n ostk ę w obrębie tych badań przyjęto ostateczn ie termin Textsor- te, czyli rodzaj tekstu. Rodzaj tekstu, iako p o jęcie w obrębie lin gw istyk i rodzajów tekstów d oczek ało się w ie lu różnych, często naw et rozb ieżn ych d efin icji, stop n io­ w o w eryfik ow an ych i uzupełnianych o n o w e aspekty b ad aw cze. Termin ten je d ­ nak n ie doczeKał sic ostateczn ie jednorodnej definu-i. B ad acze z g o d zili się je d ­ nak. że zło żo n o ść rodzajów tek stów m ożn a objąć jed y n ie za p o m o cą analizy w ie ­ lop łaszczyzn ow ej, opartej o d u żą liczb ę kryteriów (por. np. H einem ann 2000: 16, A dam zik 2 0 0 la: 22).

Termin G attung (tudzież Textgattung), zarezerw ow an y jest tylko dla literaturo­ znaw stw a. Trudności spraw ia także term in rodzaj. Z arów no p o lo n iści, jak i germ a­ niści są zgodni, że term iny g a tu n ek m ow y Textsorte n ależy u m ieścić na p o zio m ie p o d sta w o w y m 15.

N a p o zio m ie w y ż sz y m p o lo n iści zw y k li u m ieszcza ć rodzaj, natom iast na p o ­ ziom ie n iższy m odm ianę g a tu n ko w ą (por. W itosz 2008: 3 3 0 -3 3 1 ). Podobnej

kla-Czy „gatunek” to „rodzaj”?

15 Więcci na temat poziomu podstawowego w typologii współczesnych form tekstowych zob. Bożena Witosz (2008, 328).

syA kacji na obszarze g en o lo g ii germ anistycznej dokonał H einem ann, u m iesz­ czając k la sę rodzajów tekstu c zy li (T extsortenklasse), ponad p o zio m em

Textsorte,

a poniżej tej kategorii

wariant rodzaju tekstu

O g ó ln ie przyjęta klasyfikacja P olon istyczn a

K lasyfikacja germ anistyczna H einem anna (2 0 0 0 :5 1 4 )

1. rodzaj typ tekstu/klasa rodzaju tekstu

[Texttyp/Textsortenklasse]

2. gatunek m o w y rodzaj tekstu

[ Textsorte]

3. odm iana gatunkow a wariant rodzaju tekstu

[Textsortenvariante] A b y przejrzyściej ukazać rozb ieżn ości term in ologiczn e p o szczeg ó ln e odpo­ w iadające sob ie kategorie zo sta ły przedstaw ione w tabeli obok.

D ane zaw arte w tabeli w sk a zy w a ły b y na n ieb y w a łą zg o d n o ść w kw estiach ter­ m in o lo g iczn y ch w śród p o lsk ich oraz w śród n iem ieck ich badaczy, jednakże to tyl­ ko c z ę ść prawdy. Z arów no w p olo n isty czn y ch , jak i germ anistycznych analizach p ojaw iały się i nadal p ojaw iają się kolejne określenia term in ologiczn e odnoszące s ię do tych sam ych zjaw isk. Z w ła szcza w badaniach p olon istyczn ych w idoczna je s t sw o ista w ie lo ść persp ek tyw bad aw czych , co p ociąga za sob ą w ie lo ść określeń

term in ologiczn ych , b y n ie p o w ied zieć p ew n ą d ow oln ość. 16

16 Jak zgodnie twierdzą zarówno polscy, jak i niemieccy językoznawcy, bardzo trudno jest w praktyce dokonać klasyfikacji poszczególnych kategor co skutkuje stopniowym odchodzeniem badaczy od ponownych prób holistycznej klasyfikac tego niezmierzonego uniwersum tekstów.

Czy „gatunek” to „rodzaj”?

Genologia lingwistyczna Textsortenlinguistik, Textsortenlehre

Lingwistyka rodzajów tek­ stu, nauka o rodzajach tek­ stu

Rodzaj Texttyp/Textsortenklasse Typ tekstu/klasa rodzaju tekstu

Gatunek mowy17 Textsorte18 Rodzaj tekstu

Odmiana gatunkowa Textsortenvariante Wariant rodzaju tekstu

Gatunek literacki Gattung Gatunek

W germ anistycznyeh dociekaniach panuje ob ecn ie tendencja do p od su m ow a­ nia oraz w ypracow ania k onsensusu zarów no m e to d o lo g iczn eg o , jak i term inolo­ g iczn ego. Stąd w niem ieck ojęzyczn ej literaturze pojaw iają się opracow ania syn te­ tyzujące, staw iające sob ie za cel o sią g n iecie p e w n eg o rodzaju porozum ienia w kwesti eh k lu czo w y ch dla danej dziedziny, a c o za tym id zie p orozum ienia w kw estiach term inologicznych, skutkującego zaak cep tow an iem op tym aln ych roz­ w iązań w tym za k iesie i pew nej zg o d n o ści term in ologiczn ej. W tabeli po stronie germ anistycznej ujęte zostały zatem term iny stan ow iące sw e g o rodzaju k onsensus term inologiczny. N iem niej jednak w przypisach d oty czą cy ch term inów zaw artych w ww. tabeli u w zględ n ion e zostały także inne term iny z tej dziedziny.

17 Także: typ tekstu, genre mowy, tekstem, model gatunku, tekstu, wzorzec gatunkowy, wzoizec tekstowy, schemat tekstu, prototyp gatunku, tekstu (por. Ostaszewska 2008: 23-24).

18 Częściowo synonimicznie z tym terminem wy stępują m.in. sformułowania: Textklasse, Texttyp,

Textsortenklasse, Textart, Textmuster, Handlungsmuster, Textgattung, Kommunikationsart, Kommunikationsform. R< dekonstellationstyp, Textvariante, Routine-Handlung, Textschema, Textentfaltungsmuster, Textbildungsmuster, struktureller Prototyp, Genre (por. Heinemann

2. T en d en cje b a d a w c z e i w y z w an ia

B ilansując d oty ch cza so w e rozw ażania m ożn a stw ierdzić, iż badacze zarów no jed ­ n eg o , ja k i drugiego obszaru ję z y k o w e g o m o g lib y czerpać inspirację z odm ien­ n ych koncepcji i badań p row adzonych w obu krajach. P olon istyczn e badania ostatn ich lat zm ierzają do w yp racow an ia zin teg ro w a n eg o , h o m o g en iczn eg o i ca ło śc io w e g o op isu gatunków, co jednak n ie iest ła tw ą kw estią. „Zintegrowany op is gatunku je st w praw dzie dla w sp ółczesn ej g en o lo g ii p ropozycją k lu c z o w ą - w sza k w y zn a czen ie param etrów i sform ułow anie adekwatnej definicji jej obiektu b ad aw czego stanow i je d e n z g łó w n y ch postulatów dyskursu teoretyczn ego tej na uki ( . . . ) - to jednak zab iegi zm ierzające do sy n tezy odm ian gatunkow ych stano­ w ią zam ierzen ie n iezw y k le trudne” (O staszew sk a 2008: 25). N atom iast lingw iści N ie m ie c c y interesują się przede w szy stk im rodzajam i tekstów w określonych ob­ szarach k om u n ik acji19.

W obrębie badań germ an istyczn ych pojaw iają s ię ponadto g ło sy podkreślające słu szn ość zw rócen ia się w kierunku lin g w isty czn y ch analiz g en o lo g iczn y ch tek­ stów literackich. S z c z e g ó ln y niedostatek teg o rodzaju an: w badaniach języ k o ­ zn a w czy ch sygn alizu je w sw o ich pracach K risten A dam zik, która uw ypukla po trzebę i zasadność em p iryczn ych badań nad tekstam i literackim i pod kątem geno­ lo g iczn y ch badań języ k o zn a w czy ch . L uigw istka podkreśla, iż badanie tekstów standardow ych nie p rzyn osi ju ż od k ryw czych w yników . Proponuje zatem , by zw rócić się w kierunku analiz tek stów bardzie w ym agających, bardziej złożonych i niejed n ozn aczn ych rodzajow o, jakim i są teksty literackie. O pis tał ;h tekstów m ó g łb y Stanowic w y zw a n ie dla ję z y k o z n a w c ó w zajm ujących się analizą i typolo­ g ią rodzajów tekstu. W badaniach p o lo n isty czn y ch teksty literackie i użytkow e funkcjonują na tych sam ych praw ach i nie zw y k ło się podkreślać d ychotom ii po n .ięd zy nim i, m ając w p ersp ek tyw ie w ; pracow anie paradygm atu, pozw alającego op isać ca łe uniw ersum k om unikatów języ k o w y ch .

P ojaw iają s ię też g ło sy języ k o zn a w có w sugerujących badaczom literatury, któ­ rzy sw e g o czasu zarzucili tekst jak o przedm iot badań, sprow adzając go do punktu p rzecięcia się ak tyw n ości autora i czytelnika (por. L inke/N ussbaum er 1997: 123), sw e g o rodzaju pow rót, p o n o w n e zw rócen ie się ku an alizom tekstu vykorzystanie

! 9 Termin dyskurs doczekał się zarówno w Polsce, jak i w niemieckojęzycznym obszarze językowym, wielu, nawet antynomicznych definicji. W tym przypadku dyskurs rozumiany jest jako zasadniczo otwarty zbiór wypowiedzi powiązanych ze sobą tematycznie i odnoszących się

lin g w isty czn o -sem io ty czn eg o mstrumentai um do analiz tek stó w literackich. M o ­ ż liw o ś ć z b liż e n ia lin g w is ty k i i lite r a tu ro zn a w stw a w id z i U . F ix ( 2 0 0 8 ). W połączen iu w sp ó ln y ch w y siłk ó w d yscyplin, które na co d zień m ają do czyn ien ia z tekstam i, w id zi badaczka szanse rozstrzygnięcia kw est ■ ■, które n ie są do rozstrzy­ gnięcia w obrębię danej dyscypliny i potrzebują konsultacji, a naw et w sp ó ln eg o zaangażow ania.

Ponadto pojaw iają się postulaty, by n ie koncentrow ać się na odrębności p o ­ szczeg ó ln y ch gatunków m ow y, dostrzegać rów n ież ich pow iązan ia tem atyczno- funkcjonalne i rozpatrywać je jak o sw e g o rodzaju sieci gatunków (Textsortennet- ze) (A dam zik 2 0 0 la ).

Jak w ynika z p o w y ż sz e g o oglądu, badacze obu krajów m ają so b ie w ie le do za­ oferow ania. Postulat k o n ieczn o ści przenikania idei n au k ow ych p ozostaje cią g le ważny.

L iteratu ra

Adamzik, K., 2001a,

DieZukunft von Text(sorten)linguistik. Textsortennetze, Textsorten-

felder, Textsorten in Verbund. — Zur Kulturspezijik von Textsorten,

Habscheid, J. Klein, Tiibingen str. 15-30.

Adamzik, K., 2001b,

Sprache. Wege zum Yerstehen,

Textlinguistik. Eine einfuhrende Darstellung,

Tekstologia,

de Beaugrande, R.-A./Dressler, W. U., 198

\,Einjuhrungin die Textlinguistik,

Tautonimia terminologiczna? Kilka uwag o użyciu termi­

nów „Diskurs” i „dyskurs" w językoznawstwie niemieckim i polskim,

Lingwistyka tekstu w Niemczech.

Pojęcia, problemy, perspektywy.

(Antologia tłumaczeń),

Bilut-Homplewicz, Z./Czachur, W./Smykała, M., 2009,

Lingwistyka tekstu w Polsce i w

Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy,

Brinkei, K., 1979,

Zur Gegenstandsbestimmung und Aufgabenstellung der Textlinguistik

— Textvs. Sentence. Basic Questions ofText Linguistics. First Part,

Brinker, K., 1985,

Linguistischc Textanalyse. Eine Einjiihrung in Grundbegriffe und Met-

hoden,

Daneś, F., 1970,

Zur linguistischen Analyse der Textstruktur,

Czy „gatunek” to „rodzaj”?

Dimter, M., 1981,

Textklassenkonzepte heutiger Alltagssprache. Kommunikationssitu-

ation, Textfunktion und Textinhalt ais Kategorien alltagssprachlicher Textklassifi-

kation,

Fix, U., 2008,

Texte und Textsorten — sprachliche, kommunikative und kulturelle Phano-

mene.

Franke, W., 1991,

Linguistische Texttypologie - Aspekte der Textlinguistik,

Gajda S., 2009,

Gatunki wypowiedzi i genologia - Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niem­

czech. Pojęcia, problemy, perspektywy,

Giilich, E.,/Raible, W., red '972,

Textsorten. Differenzierungskriterien aus linguistischer

Sicht,

Hartmann, P., 1968,

Zum Begriff des sprachlichen Zeichens. Zeitschrift fu r Phonetik,

Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung 21,

Hartmann, R, 1971,

Texte ais linguistisches Objekt,

Pronomina und Textkonstitution,

Heinemann, M.,, Heinemann, W., 2002,

Grundlagen der Textlinguistik. Interaktion

Text

- Diskurs,

Heinemann, W., 2000,

Textsorte - Textmuster - Texttyp

Text und Gesprachslinguistik.

Ein internationales Handbuch zeitgenóssischer Forschung.

Rodzaj tekstu - wzorzec tekstu - typ tekstu — Lingwistyka tekstu w

Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy. (Antologia tłumaczeń),

Klemm, M., 2002,

Ausgangspunkte: Jedem seinen Textbegriff? Textdefinitionen im Ver-

gleich - Brauchen wir einen neuen Textbegrifjf?,

Klemm, M., 2009,

Punkt wyjścia: czy każdy ma mieć swoje pojęcie tekstu? Różne defini­

cje tekstu i ich porównanie - Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia, problemy,

perspektywy. (Antologia tłumaczeń),

M. Smykała, Wrocław, str. 13-26.

Linke, A., /Nussbaumer, M., 1997,

Intertextualitat. Linguistische Bemerkungen zu einem

literaturwissenschaftlichen Tertkonzept — Die Zukunft der Textlinguistik,

Ostaszewska, D.,/Cudak, R., 2008,

Polska genologia lingwistyczna,

Sandig, B., 1972,

Zur Differenzierunggebraussprachlicher Textsorten im Deutschen,

Schoenke, E., 2000,

Textlinguistik im deutschsprachigen Raum

rext und Gesprachsli-

nguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenóssischer Forschung.

Czy „gatunek” to „rodzaj”?

red. K. Brinker, G. Antoś, W. Heinemann, S. F. Sager, Berlin-New York, str. 123-131.

Schwarz, Ch., 1985, Bedingungen der sprachlichen Kommunikation, Berlin. Skwarczyńska S., 1965,

Wstęp do nauki o literaturze,

Spójność i struktura tekstu,

Witosz, B., 2005,

Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki,

Witosz, B., 2007,

Lingwistyka tekstu - stan aktualny i perspektywy,

Wojtak, M., 2004,

Gatunki prasowe,

Żydek-Bednarczuk U., 2005,

Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu,

Is S p ecies” a „ T y p e ” ? I n th e T h ic k e t o f P o lis h a n d G e rm a n G e n e a lo g ie s

The aim o f this article is to outline the terminological differences and dissimilarities in studies on texts, as well as present problems in classification o f texts or, morę specifically, difficulties in their descriptions in German and PolLh philological reflection and in fm- ding common points in defining particular phenomena and terms. This is an attempt at systematization in order to avoid terminological discrepancies and the misunderstanding o f terms.

The article also shows various research methods within the linguistic genealogy in the contrastive approach, and their significant influence on shaping and grounding particular terms. It seems crucial in this context to outline the newest trends within the scope o f scientific interest o f German linguistic genealogy, taking into account morę and morę cle- arly articulated postulates emphasizing the necessity o f extending the rangę o f studies in this field to include literary texts, which in cońseąuence may lead to necessary terminolo­ gical verification.