JANUSZ TAZBIR
Pow ojenne badania nad tolerancją religijną w Polsce
O sta tn ie ć w ie r ć w ie c z e (1944— 1969) p rzy n io sło ze so b ą w y r a ź n y w z r o st z a in te re so w a ń dla d z ie jó w to lera n cji n a zie m ia c h d a w n ej R z eczy p o sp o litej. K o n tr a sto w a ł on n ieja k o z d o ty c h c z a so w y m sta n e m badań. T ra d y cja n a k a zu ją ca w sp o m in a n ie z u zn a n iem s ła w y R z eczy p o sp o litej jak o „ a zy lu h e r e ty k ó w ” datu'je s ię ju ż od cz a só w S ta n is ła w a A u g u sta . W ów czas to k a sz te la n w iś lic k i, R och J a b ło n o w sk i, p ie r w sz y ch y b a w y s tą p ił z tw ie r d z e n ie m , iż fa n a ty z m r e lig ijn y p o cią g a za so b ą u p a d ek p o tę g i p a ń s t w a 1. W p od ob n e to n y u d erza li p ó źn iej ta c y p rzed sta w iciele· p o lsk ie g o O ś w ie c e n ia ja k w y k ła d o w c a A k a d e m ii K r a k o w sk ie j, J ó zef B ogucicki,. S ta n is ła w S ta s z ic czy J ó zef W y b ic k i2. O ile jed n a k już o d d ru g iej p o ło w y XIVIII w . p o z y ty w n ie o cen ia n o sw o b o d y w y z n a n io w e , p a n u ją ce w r e n e sa n s o w e j P o lsc e , to· stu d ió w n a u k o w y c h n ad ty m za g a d n ie n ie m aż do X X w . w ła ś c iw ie n ie p r o w a d z o no. M im o że w d ob ie n ie w o li p o le m iz o w a n o z ró żn eg o ro d za ju za rzu ta m i pod a d re se m d aw n ej P o ls k i, w śró d k tó ry ch fig u r o w a ło ta k że o sk a r ż e n ie o fa n a ty z m , to jedtaak ch lu b n ym tra d y cjo m n a sz e j to le r a n c ji n ie p o św ię c o n o a n i jed n eg o a r ty k u łu , n ie m ó w ią c już o w ię k sz e j p ra cy na te n tem a t. J e d y n ie w e n c y k lo p e d ia c h m ożn a b yło n a p o tk a ć h a sło „ T oleran cja w P o ls c e ” ; p a m ię ta li o· n im za ró w n o O rgelb ran d , k tó ry z le c ił o p ra co w a n ie ob szern ego a rty k u łu n a ten te m a t J u lia n o w i B a r t o s z e w i c z o w i , ja k G lo g e r 3. W su m ie b y ły to u ję c ia p o p u la rn e, d o c ie r a ją c e je d y n ie do k ra jo w eg o c z y te ln ik a . N ic w ię c d ziw n eg o , iż w za ch o d n io e u ro p ejsk ich za r y sa c h d z ie jó w to le r a n c ji o P o lsc e p isa n o bardzo n ie w ie le ; za p r z y k ład m oże tu słu ż y ć k sią żk a V ö l k e r a lub też — o sta tn io w z n o w io n e — stu d ia R u f f i n i e g o 4.
D op iero p o o d zy sk a n iu n ie p o d le g ło śc i p rzy stą p io n o u n as do p o w a ż n ie js z y c h p rac w ty m z a k resie. N a ro d zo n y z a k tu a ln y ch p o trzeb a rty k u ł K o n o p c z y ń s k i e g o z e s ta w ia ł p o ls k ą to le r a n c ję z fa n a ty z m e m p a n o sz ą c y m się w in n y ch k r a ja c h 5. S o b i e s k i p rzy p o m n ia ł cu d zo ziem co m o n a sz y c h o sią g n ię c ia c h w tej d zied zin ie. J eg o sz k ic p rzy g o to w a n y n a V I M ięd zy n a ro d o w y Z jazd H isto r y k ó w w O slo (1928) n ie w y c h o d z ił jed n ak p o za zn a n e już d obrze z X I X -w ie c z n y c h k o m p e n d ió w u s t a le n ia 6. B r ü c k n e r w r e sz c ie , k tó ry u w a ża ł, iż to le r a n c ja r o z sła w iła n as b ard ziej n iż G runw ald czy u n ia lu b elsk a , p o ś w ię c ił jej o b szern y a r ty k u ł
1 P o r . j e g o ż y c i o r y s p i ó r a J . M i c h a l s k i e g o w P S B t. X , s. 231.
2 F r , M a r c i a k , P o g l ą d y n a d zie je k o ś c i o ł a w h isto rio g ra fii o k re su sta n isła w o w skieg o ,
m a s z y n o p i s r o z p r a w y d o k t o r s k i e j w B i b l i o t e c e I n s t y t u t u H i s t o r y c z n e g o U W : r o z d z . I I : T o lera n cja relig ijn a .
3 E n c y k l o p e d i a p o w s z e c h n a O r g e l b r a n d a t . X X V , W a r s z a w a 1867; Z . G l o g e r , E n c y k lo pedia sta ro p o lska t. IV , W a r s z a w a 1958.
4 K . V ö l k e r , T o lera n z u n d In to le ra n z im Z e ita lte r der R e fo rm a tio n , L e i p z i g 1912; F . R u f f i n i , L a lib e rta religiosa, M i l a n o 1967; I w y d a n i e u k a z a ł o s i ę w r o k u 1901.
5 W ł. K o n o p c z y ń s k i , O d a w n e j i n o w e j n ie to le r a n c ji p o lsk ie j, [ w : ] Od S o b ie skiego do K o śc iu szk i, W a r s z a w a 1921.
« W . S o b i e s k i . Q uelques rem a rq u es su r V histoire de la lib e rté de conscience en P o logne, [ w : ] La Pologne au V ie Congrès In te r n a tio n a l d es S cien ces H isto riq u es, O s l o 1928.
B A D A N I A N A D T O L E R A N C J Ą R E L IG IJ N Ą W P O L S C E
555
w sw ej „ E n cy k lo p ed ii S ta r o p o ls k ie j”. Ig n a cy C h r z a n o w s k i zaś n a z y w a ł p o l sk ą to lera n cję r e lig ijn ą „b ezp rzyk ład n ą n a ca ły m ś w ie c ie ” 7. W o k resie m ię d z y w o je n n y m stu d ia nad n ią z o sta ły p o su n ię te nap rzód d zięk i p ra co m L u d w ik a C h m a j a i S ta n isła w a K o t a d o ty czą cy m id e o lo g ii arian p o ls k ic h w X V III w ie k u . W sz c z e g ó ln o śc i a n a liza p o g lą d ó w S a m u e la P r z y p k o w sk ie g o w n io s ła tu w ie le n o w y ch i isto tn y c h e le m e n tó w 8.
P rzeg lą d p o w o je n n y c h badań n ad p ro b lem em to le r a n c ji z a c z n ijm y od om ó w ie n ia c a ło ś c io w y c h u jęć teg o p rob lem u . D ość p o b ieżn y „Z arys ro zw o ju id e i w o l n o ści w y z n a n io w e j w E u rop ie Z achodniej i w P o ls c e w X IV —X V II w .” p o z o sta w ił zm a rły przed czterem a la ty p ro feso r K a to lic k ie g o U n iw e r sy te tu L u b e lsk ie g o , A le k sa n d e r K o s s o w s k i . Z z a sa d n ic z y m i teza m i s w e j p r a c y z a p o zn a ł on c z y te ln ik ó w p o p rzez k ró tk ie, tr z y s tr o n ic o w e r e s u m é , o g ło szo n e w „S p ra w o zd a n ia ch T o w a r z y stw a N a u k o w e g o K U L ” 9; r e sz ta p o z o sta ła w m a n u sk ry p cie, k tó ry n ie d o czek a ł się dotąd p u b lik a cji. P ra ca K o s so w sk ie g o , choć p isa n a z w y z n a n io w e g o p u n k tu w id z e n ia , p rz e n ik n ię ta jest jed n a k dum ą z fa k tu , iż zak res sw o b ó d w y z n a n io w y ch b y ł w P o lsc e tak szero k i. Ta a m b iw a le n c ja uczuć: p rzek o n a n ie, że refo r m a c ja b y ła sz k o d liw y m b łęd em , k tó ry n a leża ło sta n o w czo z w a lcza ć oraz s a ty s fa k c ja , iż w R zeczy p o sp o litej n ie czy n io n o teg o m eto d ą „ogn ia i m ie c z a ”, c e ch u je p ra ce w ie lu k a to lic k ic h b ad aczy. S tu d iu m K o s so w sk ie g o , op arte p rzed e w sz y stk im n a op ra co w a n ia ch , sta n o w i u jęcie ra czej p o p u la rn o n a u k o w e, w c h w i li ob ecn ej w dużym sto p n iu p rzesta rza łe.
P rób ę sp o jrzen ia na p ro b lem to le r a n c ji z m a r k s isto w sk ie g o p u n k tu w id z e n ia p ie r w si p o d ję li dw aj h is to r y c y p r a w a — W ła d y s ła w S o b o c i ń s k i i Z d zisła w K a c z m a r c z y k w r e fe r a c ie w y g ło sz o n y m w lip cu 1953 r. na s e s ji P A N p o św ięco n ej K o n sty tu c ji P R L 10. A u to rzy o b ję li s w y m i r o z w a ż a n ia m i ró w n ie ż o k res h u sy ck i. W y k o r z y sta li d o ty ch cza so w ą lite r a tu r ę p rzed m io tu oraz cz ę ść źró d eł o g ło szo n y ch drukiem . W y k ła d p o sz e d ł d w om a za sa d n ic z y m i n u rtam i. P ie r w sz y z n ich d o ty c z y ł p r a k ty k i p o lity c z n e j, m ia n o w ic ie m e to d w a lk i w ła d z y p a ń stw o w e j ze zw o le n n ik a m i re fo r m a c ji, drugi z n u r tó w o b ją ł k w e s tie teo rety czn e. Z n a jd u jem y tu w ię c sporo w y p o w ie d z i p r z y w ó d c ó w ró żn y ch ob o zó w w y z n a n io n y c h n a tem a t p o jm o w a n ia p rzez n ich to lera n cji. In m i n u s p racy, p isa n ej zresztą w n ie z b y t sp rzy ja ją cej b a d a n io m teg o ty p u a tm o sferze, n a le ż y za p isa ć p e w ie n sc h e m a ty z m u jęć. Już na sa m ej s e s ji z a k w e stio n o w a n o se n s o w n o ść łą c z e n ia w jed n o za g a d n ień su w eren n o ści i sw o b ó d w y z n a n io n y c h . N a k o n to za słu g au to ró w , k tó rzy — zgod n ie z p r o b le m a ty k ą s e s ji — o g ra n iczy li się do z a g a d n ień p r a w n o -u str o jo w y c h zw ią za n y ch z k w e s tią to le r a n c ji, trzeb a za lic z y ć o d cięcie s ię od w y z n a n io w e g o p u n k tu w id z e n ia . S o b o c iń sk i i K a czm a rczy k w ie lo k r o tn ie zw ra ca ją u w a g ę na n ie - to lera n cy jn ą p o sta w ę r ó w n ież p r z e d sta w ic ie li p o ls k ie j r e fo r m a c ji w jej p ie r w szym , e k sp a n sy w n y m ok resie.
Z a g a d n ien ie to le r a n c ji i fa n a ty z m u o m a w ia ta k że Z. K a c zm a rczy k w p o d r ęczn ik u h isto r ii p a ń stw a i p ra w a P o lsk i. P rzy całej sk r ó to w o śc i w y k ła d u n ie u n ik n ięto tu lic z n y c h p o m y łek , z k tó ry ch ty lk o część d o czek a ła s ię sp ro sto w a n ia
i P o r . W ł. C z a p l i ń s k i , O Polsce sie d em n a sto w ie czn ej. P ro b le m y i s p r a w y, W a r s z a w a 1966, s . 101—102.
8 P o r . L . C h m a j , S a m u e l P r z y p k o w s k i n a tle prądów r e lig ijn y c h X V I I w ie k u, K r a k ó w 1927 o r a z S t . K o t , Ideologia p o lity czn a i społeczna Braci P o lskich zw a n y c h a ria n a m i,
W a r s z a w a 1932, s. 124 n .
9 „ S p r a w o z d a n i e z c z y n n o ś c i w y d a w n i c z y c h i p o s i e d z e ń n a u k o w y c h T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o K U L ” t. I I , 1949, s. 29—32.
10 z. K a c z m a r c z y k , Wł . S o b o c i ń s k i , Z agadnienia su w eren n o ści p a ń stw o w e j i w o lności su m ien ia w Polsce X V г X V I w ie k u, [ w : ) Z agadnienia p ra w n e K o n s ty tu c ji P R I*
w n a stęp n y ch w y d a n ia c h n . T ak w ię c czy ta m y o szerzen iu się w P o lsc e pod k o n iec rzą d ó w Z ygm u n ta A u gu sta... d eizm u, którego zw o le n n ik ó w m ian o u n as n a z y w a ć e p ik u rejczy k a m i. D a tę śm ierci K a zim ierza Ł y szczy ń sk ieg o p rzesu n ięto ną« przód o b lisk o p ó ł w ie k u , sto su n k i w y z n a n io w e na M azow szu, a z w ła szcza w y d a n e ta m e d y k ty a n ty p r o te sta n c k ie , p rzed sta w ia n o b a ła m u tn ie. P róbę ca ło ścio w eg o u jęcia p rob lem u p o lsk iej to lera n cji, przede w sz y stk im od stro n y u str o jo w o -p r a w - n ej, p o d ją ł ró w n ież W ł. S o b o ciń sk i. Jego o b szern e stu d iu m na te n tem a t, s ię g a ją c e do u c h w a le n ia K o n fed era cji W a rsza w sk iej, fig u r o w a ło w p la n a c h w y d a w n ic z y c h O sso lin eu m n a rok 1955. Jak dotąd je d n a k sp o czy w a ono w m a sz y n o p isie.
P ie r w sz y m w p o ls k ie j h isto r io g r a fii w ię k s z y m o p ra co w a n iem na te m a t d z ie jó w n a szej to le r a n c ji b y ło g ru n to w n e stu d iu m Z b ig n iew a O g o n o w s k i e g o 12. A utor u jął to z a g a d n ien ie na szero k im tle p o ró w n a w czy m u k azu jąc ro d zen ie się id ei to le r a n c ji jak o jed n ą z k o n se k w e n c ji ro zb icia w y z n a n io w e g o , z a p o c z ą tk o w a n eg o p rzez reform ację. O gon ow sk i a n a lizu je sp o łe c z n o -p o lity c z n e p r z e sła n k i w z r o stu n ie to le r a n c ji na p rzeło m ie X V I i X V II w .; n a jc e n n ie jsz ą część jeg o p ra cy s t a n o w ią r-ozdziały u k a zu ją ce p rzem ia n y i d o jrzew a n ie p o ję c ia to le r a n c ji u arian oraz p r zek szta łcen ia , ja k im — pod w p ły w e m z a istn ia łej sy tu a c ji — u leg a ło ono u k a lw in ó w p o lsk ich . C ałość ro zp ra w y d o ty czy raczej za g a d n ień te o rety czn y ch niż p ra k ty czn y ch ; w ie le p ro b lem ó w zo sta ło z a le d w ie n a szk ico w a n y ch . K sią żk a O go n o w sk ie g o d o czek a ła się w P o lsc e jed n ej ty lk o rec e n z ji w p o sta c i o b szern ego a r ty k u łu Wł. S o b o ciń sk ieg o pt. „Z badań nad to lera n cją i w o ln o śc ią s u m ie n ia ”. S o b o c iń s k i p o le m iz u je z n ie k tó r y m i u jęcia m i O go n o w sk ieg o , zw ła szcza je ś li chodzi o p o jm o w a n ie sa m ej d ok tryn y (to lera n cji i n ie to le r a n c ji) p r z e z różn e ob ozy w y zn a n io w e. N a d er p o z y ty w n ie jed n a k w y r a ż a s ię o ca ło ści p racy, w za k o ń czen iu zaś o m ó w ien ia p o stu lu je ro zszerzen ie badań na id e o lo g ię in n y ch w y z n a ń w tym z a k resie oraz p o d jęcie stu d ió w „nad ro zw o jem to le r a n c ji w o b ręb ie p o lsk ich in sty tu c ji p r a w n y c h ” 13.
O bok prac sy n te ty c z n y c h , o k tórych jeszcze b ęd zie m ow a, o sta tn ie d z ie s ię c io le c ie p rz y n io sło k ilk a op racow ań szcz e g ó ło w y c h , zb u d o w a n y ch n a za sa d zie ch ro n o lo g iczn ej. Ich o m ó w ie n ie n a le ż y zacząć od g ru n to w n ej ro zp ra w y W alen tego W ó j c i k a n a tem a t p o m o cy św ie c k ie j d la k o ścio ła w P o lsc e do rok u 1565. Pod ty m n ieco z a sz y fr o w a n y m ty tu łe m autor p r z e d sta w ił w sp ó łd z ia ła n ie w ła d z y św ie c k iej z d u c h o w ie ń stw e m w z w a lcza n iu w sz e lk ic h p r z e ja w ó w h erezji, od śred n io w ie c z n y c h k a cerzy p o czy n a ją c, a na zw o le n n ik a c h lu tera n izm u k o ń c z ą c 14. Ta, op a rta n a b o g a ty m m a te r ia le źró d ło w y m , p ra ca w sposób' p la s ty c z n y u k azu je o s ta te c z n e z w y c ię stw o p r a k ty k i to lera n cy jn ej m im o w ro g iej p o s ta w y k o ścio ła . Z n a la z ła on a sw ój w y r a z w ó w czesn y m p ra w ie k a n o n iczn y m , k tórego autor je s t sz c z e g ó ln ie dobrym zn aw cą. N a p o d k reślen ie za słu g u je d alek o id ą c y o b iek ty w izm w p r z e d sta w ie n iu p ro b lem a ty k i w y z n a n io w e j; ks. W ójcik dał m u już zresztą w y r a z w sw e j ro z p r a w ie o S a n d o m ierzu , u k azu jącej ro lę ta m te jsz e g o k leru w fa n a - ty z o w a n iu n a str o jó w w ie r n y c h 15. P od ob n ej z a le ty n iesp osób p rzyzn ać a rty k u ło w i k s. H en ry k a R y b u s a na tem a t to le r a n c ji r e lig ijn ej za c z a só w Z ygm u n ta I S t a reg o , m im o że autor p is a ł go już po II S o b o rze W aty k a ń sk im . A r ty k u ł, dość p o b ieżn y , n ie w n o si w ie lu n o w y ch fa k tó w do in te r e su ją c e g o n as z a g a d n ien ia . R ybus
i i H istoria p a ń stw a i praw a P olski od p o ło w y X V w. do r. 1795, p o d r e d . J . B a r d a c h a , c z ę ś ć I I , w y d . I, W a r s z a w a 1957; w y d . I I , W a r s z a w a 1964; w y d . іШІ, W a r s z a w a 1968.
is Z . O g o n o w s k i , Z zaga d n ień to lera n cji w Polsce X V II w ie k u, W a r s z a w a 1958. 13 „ O d r o d z e n i e i R e f o r m a c j a w P o l s c e ” t. IV , W a r s z a w a 1959, s. 185.
14 P o m o c św ie ck a dla kościoła p o lskiego w spraw ach szerzenia i o c h ro n y w ia ry do 1565 r . , ,,P r a w o K a n o n i c z n e ” t. IX , 1966, n r 1—2.
15 w . W ó j c i k , M iasto i ko śció ł w S a n d o m ierzu w X V I —X V III w C z P H X IV , 1962,
B A D A N I A N A D T O L E R A N C J Ą R E L IG IJ N Ą W P O L S C E
557
stara się w y b ro n ić k ler z zarzutu m ało en erg ic zn eg o z w a lcza n ia h erezji; sz c z e g ó l n ie d o n io słą ro lę m ia ł w tej a k cji od egrać n u n cju sz Z a ch a ria sz F erreri. O m a w ia n e stu d iu m k o ń czy n ieco a p o d y k ty czn e stw ierd zen ie, iż za m ia st m ó w ić o to le r a n c ji re lig ijn ej i P o lsc e jak o a zy lu h e r e ty k ó w n a le ż a ło b y raczej „sto su n ek do ró żn o - w ie r c ó w n a z w a ć . w sp ó łczu ciem , m a ją cy m sw e źródło w n ie z b y t g łęb o k iej r e li g ijn o ś c i” le.
N a stę p n y m ok resem w h isto r ii to lera n cji, m ia n o w ic ie p a n o w a n iem k ró ló w ele k c y jn y c h , za ją ł s ię P a w e ł S k w a r c z у ń s к i 11. U w a g ę sw ą sk u p ił g łó w n ie na w a lc e o p r a k ty c z n e p r z e str z e g a n ie to le r a n c ji w ią ż ą c to z a g a d n ien ie z k w e s tią w y k o n a n ia p o sta n o w ień K o n fe d e r a c ji W a rsza w sk iej. S k w a rczy ń sk i, n a w ią zu ją c do o p in ii S o b iesk ieg o , stw ierd za , iż u sta w a o c a liła P o lsk ę od w o je n r e lig ijn y c h , k tó re ro zg o rza ły na Z ach od zie E uropy. K o n fe d e r a c ja n ie b yła n a to m ia st w s ta n ie „ocalić refo rm a cji od p o w o ln eg o u p adku, k tó ry n a stę p o w a ł w b e z k r w a w y sp o só b ”. A utor p o d k reśla o g ra n iczo n y sp o łe c z n ie ch arak ter to lera n cji, której p r z e strzeg a n o p rzed e w s z y stk im w o b ec czło n k ó w k la s y p a n u ją cej. Obok teren u K o ro n y za jm u je się on ró w n ież sto su n k a m i w y z n a n io w y m i w P ru sa ch K ró lew sk ich oraz na L itw ie . P o d sta w a źró d ło w a p r a c y je s t dość w ą sk a , n a p o d k r e śle n ie z a słu g u je n a to m ia st szero k ie p o tr a k to w a n ie tła p o ró w n a w czeg o . S k w a r c z y ń sk i r a z po ra z n a w ią z u je do sto su n k ó w n iem ieck ich , a n g ie lsk ic h , fra n cu sk ich , czy w ę g ie r sk ich . A r ty k u ł sw ój p rzed ru k o w a ł on w „S zk icach z d z ie jó w r e fo r m a c ji”, o m a w ia ją c y c h rozw ój „p rzep isów to le r a n c y jn y c h ” w p o szczeg ó ln y ch k r a ja c h E uropy. P r a c ę c e c h u je dość sk ró to w y i p o p u la rn y sposób w y k ła d u : rzecz zro zu m ia ła skoro n a 116 stro n a ch te k s tu autor p ra g n ą ł p r z e d sta w ić u sta w o d a w stw o w y z n a n io w e z o k resu śr e d n io w ie c z a oraz doby refo rm a cji. Z w raca u w a g ę dobra zn ajom ość n a j n o w szej lite r a tu r y p rzed m io tu z h isto rio g ra fią p o lsk ą w łą c z n ie ; w su m ie b ib lio g r a f ia za jm u je 30 stron druku (na 173 stro n y c a ło ś c i) 18.
J e śli chodzi o p o szczeg ó ln e za g a d n ien ia z w ią za n e z o k resem z a w a r ty m m ię dzy u c h w a le n ie m K o n fed era cji W a rsza w sk iej a w y g n a n ie m arian, to na u w a g ę z a słu g u je — idąc w p orząd k u ch ro n o lo g iczn y m — a rty k u ł K a zim ierza L e p s z e g o p o św ię c o n y w a lc e o „ o b w a ro w a n ie K o n fed era cji W a r sz a w sk ie j”, ja k a się to czy ła na se jm ie 1587 r. A u tor, n a w ią zu ją c do d a w n ie jsz y c h badań sw e g o m istrza , S o b ie sk ieg o , p r z e d sta w ia z a b ieg i r ó żn o w iercó w w ty m k ie r u n k u jak o jed en z isto tn y c h e le m e n tó w to czą cej się w ó w c z a s gry p o lit y c z n e j 10. P o g lą d a m i czo ło w eg o p r z e d sta w ic ie la obozu k a lw iń s k ie g o , G rzegorza z Ż arn ow ca, na k w e stie to le r a n c ji z a ją ł się k s. T a d eu sz W o j a k w n ied ru k o w a n ej ro z p r a w ie d o k to r s k ie j20. W y stą p ien ia lu tera n in a , U lr y k a S ch ob era, k on rek tora szk o ły to ru ń sk iej, w o b ro n ie sw obód w y z n a n io w y ch p rzy p o m n ia ł S ta n is ła w T y n c, w a rty k u le z a m ieszczo n y m na ła m a ch „O drodzenia i Reform iacji w P o ls c e ” 21. N a u w a g ę za słu g u je tu p rzek o n a n ie S o h o - bera, iż obrzędy są sp ra w ą drugorzędną oraz jeg o p ro test p r z eciw k o ta k częstem u w N iem czech m ie sz a n iu się k sią ż ą t do sp ra w k o ścio ła refo rm o w a n eg o . P ro b lem
16 H . R y b u s , P ro b lem to lera n cji re lig ijn e j w Polsce w p ie r w szy m okresie re fo rm a c ji za Z y g m u n ta Starego, „ S t u d i a T h e o l o g i c a V a r s a v i e n s i a ” t. IV , 1966, n r 2, s. 96.
17 p . S k w a r c z y ń s k i , T o lera n cja re lig ijn a w R ze czyp o sp o litej m ię d zy 1572—1632 {teoria i p r a k ty k a), ,,X I R o c z n ik T o w a r z y s t w a P o l s k i e g o N a u k o w e g o n a O b c z y ź n i e ” , I960— 1961, w y d . L o n d y n 1962, s. 52.
18 p . S k w a r c z y ń s k i , S zk ice z d zie jó w re fo rm a c ji w E uropie śro d ko w o -w sch o d n iej,
L o n d y n 1967.
ίο κ . L e p s z y , W alka se jm o w a o k o n fed era cją w a rsza w ską w r o k u 1587, „ O d r o d z e n i e i R e f o r m a c j a w P o l s c e ” t . I V , 1959.
20 т. W o j a k , P o le m ik a G rzegorza z Żarnow ca a za g adnienie to lera n cji w X V I stu leciu .
P r a c a t a b y ł a b r o n i o n a n a j e s i e n i 1964 r . w A k a d e m i i T e o l o g i i C h r z e ś c i j a ń s k i e j w C h y l i c a c h . si s. T y n c, Głos z P rus K ró le w sk ic h z r. 1596 w obronie Z gody S a n d o m ie rsk iej, K o n fed e ra c ji W a rsza w sk iej i to le ra n c ji r e lig ijn e j, „ O d r o d z e n i e i R e f o r m a c j a w P o l s c e ” t. I I , 1957 o r a z t e n ż e , Ś lą za k U lry k S chober, k o n k r e to r i d ziałacz k u ltu r a ln y to ru ń sk i (1559—1598),
w a lk i o to le r a n c ję w y s tę p u je ró w n ie ż w e fr a n c u s k im p o d ty tu le p r a c y S ta n isła w a K ota, p o św ię c o n e j d zia ła ln o ści Jerzeg o N iem iry cza . Z a g a d n ien ia teg o d o ty czy w łaś'- c iw ie ty lk o jed en z jej ro zd zia łó w , u k a zu ją cy toczon ą p rzez N iem iry cza n a s e j m a ch w a lk ę o sw o b o d y w y z n a n io w e B ra ci P o lsk ich . P raca n ie w n o si n ow ych e le m e n tó w do w id z e n ia p ro b lem u to le r a n c ji, zarów n o od str o n y teo r e ty c z n e j ja k p r a k ty c z n e j teg o za g a d n ien ia . D la te g o też — być m oże — w jej p o lsk ie j w e r s ji p r o b le m te n z n ik n ą ł z p o d ty tu łu r o z p r a w y 22.
P ro w a d zo n e w o sta tn im p ó łw ie c z u na ta k szero k ą sk a lę b ad an ia id e o lo g ii B r a ci P o lsk ic h w n ie m a ły m sto p n iu p r z y c z y n iły się do w y ś w ie tle n ia ich p o g lą d ó w n a k w e s tię to lera n cji. D z ię k i r e e d y c ji te k s tó w źró d ło w y ch z teg o zak resu p rzy p o m n ia n o ariańskSe w y s tą p ie n ie w obronie sw o b ó d r e lig ijn y c h . W a n to lo g ii p o św ięco n ej lite r a tu r z e B ra ci P o lsk ic h w X V I w . z n a la z ł się w ię c sp e c ja ln y dział „ P o stu la ty to le r a n c ji w y z n a n io w e j”, z a w ie r a ją c y w y b ó r w y p o w ie d z i S ta n is ła w a W iśn io w sk ie g o , J a n a N ie m o je w sk ie g o , M arcin a C zech o w ica i F a u sta S o c y n a na ten tem a t. A n a lo g ic z n y tru d dla X V II w . p o d ją ł Z. O gon ow sk i, k tó ry w a n to lo g ii „S o cy n ia n izm p o ls k i” z a m ie śc ił k ró tk ie fr a g m e n ty d zieł Ja n a C rella, J o ch a m a S teg m a n n a i J o n a sza Szlichitynga, p o tę p ia ją c e s to so w a n ie p r zem o cy w sp ra w a ch w ia r y . T en że autor d o k o n a ł r ó w n ie ż r e e d y c ji tr a k ta tu Jan a C rella, „O w o ln o ść su m ie n ia ”, p o w sta łe g o ok oło 1632 r. W zn o w io n y po p rzeszło trzy stu la ta c h sta n o w i on cen n y d o k u m en t ariań sk iej id e o lo g ii, k tó ra w ła ś n ie sw y m i p o stu la ta m i ro zd zia łu fu n k cji p a ń stw a od zad ań k o śc io ła w y w a r ła p e w ie n w p ły w n a d o k try n ę w c zesn eg o O św ie c e n ia 23.
O m ów ion e p o w y żej p ra ce ja k r ó w n ie ż w ła s n e b a d a n ia źró d ło w e p o słu ż y ły n i żej p o d p isa n e m u d o n a k r e śle n ia n a jp ie r w a rty k u łu n a tem a t to le r a n c ji r e lig ijn e j w P o lsc e X V I w ., og ło szo n eg o w k się d z e n a I X K on gres H isto r y k ó w w W ied n iu (1965). W d w a la ta p óźn iej u k a za ła się k sią żk a te g o ż au tora, za ty tu ło w a n a „ P a ń stw o b ez s to s ó w ”. O bok za g a d n ień p r a w n o -u str o jo w y c h , z w ią za n y ch z ro zw o jem i u p a d k iem p o ls k ie j to lera n cji, sta ra n o się w n iej u w zg lęd n ić ró w n ie ż p r o b le m a ty k ę o b y c z a jo w o -k u ltu r a ln ą 24. D y sk u sy jn e sta n o w isk o w sp r a w ie d a lsz y c h badań n ad ty m za g a d n ien iem za ją ł W ła d y sła w C z a p l i ń s k i . Z jed n ej b o w ie m stro n y p r z e c iw s ta w ił s ię on słu sz n ie d o ty ch cza s p a n u ją cej te n d e n c ji do p rzesa d n eg o w y o lb rzy m ia n ia p r z e ja w ó w fa n a ty z m u w y z n a n io w e g o w P o lsce; n a w ią zu ją c do g ło szo n y ch je s z c z e p rzed w o jn ą p o g lą d ó w K o n o p czy ń sk ieg o i K o sso w sk ie g o , autor „P aru u w ag o to le r a n c ji” w e z w a ł do ro z p a tr y w a n ia tych p r z e ja w ó w n a tle p o r ó w n a w czy m , p rzez co zy sk a ją w ła śc iw ą p r o p o r c ję 25. Z drugiej je d n a k stro n y C za p liń sk i id zie n ie k ie d y ch yb a zb y t d alek o w u sp r a w ie d liw ia n iu p o lity k i p row ad zon ej w P o lsc e X V II w . w o b ec d y sy d en tó w . Z d a n iem au tora sp r zy m ierza li s ię oni is t o t n ie z w ro g a m i p a ń stw a , z w ła sz c z a w o k r e sie p o p rzed za ją cy m n a ja zd szw ed zk i. S tą d też szereg p o su n ięć a n ty to le r a n c y jn y c h m o g ło b y ć p o d y k to w a n y c h ra cją s t a nu; p o d o b n ie o p in ie w y g ła s z a o sta tn io Z b ig n iew W ó j c i k 26. C za p liń sk i p o d k re
22 s t . K o t , G eorges N ie m ir y c z et sa lu tte contre l ’in to léra n ce au lie siècle, S . G r a v e n - h a g e 1960; t e n ż e , J e r z y N iem ir yc z, W 3OO-lecie U gody H a d zia ckiej, P a r y ż 1960.
23 L ite r a tu r a a riańska w Polsce X V I w ie k u . A nto lo g ia , o p r a ć . L . S z c z u c k i i J . T a z b i r , W a r s z a w a 1959; Z . O g o n o w s k i , S o c yn ia n izm p o lski, W a r s z a w a 1960; J . C r e l l , O -w o ln o ść s u m i e n i a , w y d . Z . O g o n o w s k i , W a r s z a w a 1957.
24 J . T a z b i r , La tolérance relig ieu se en Pologne a u x X V Ie e t X V Ile siècles, [w :J La P ologne au X lle Congrès In ter n a tio n a l d es S cien ces H isto riq u es à V ie n n e , W a r s z a w a 1965 o r a z t e n ż e , P a ń stw o bez stosów . S zk ic e z d zie jó w to le ra n c ji w Polsce X V I і X V I I w ., W a r s z a w a 1967.
25 w i. C z a p l i ń s k i , Parę uw ag o to lera n cji w Polsce w o kresie k o n tr re fo r m a c ji,
[ w : ] O Polsce sied em n a sto w ie czn ej, W a r s z a w a 1966.
2β z . W ó j c i k , R zeczp o sp o lita na arenie m ię d zy n a ro d o w e j w X V I I w ., [ w : ] P a m iętn ik X P ow szechnego Z ja zd u H isto ry k ó w P o lskich w L u b lin ie , R e fe r a ty t. I, W a r s z a w a 1968, S. 237— 238.
B A D A N I A N A D T O L E R A N C J Ą R E L IG IJ N Ą W P O L S C E
559
ś la zaś, iż m im o s u k c e s ó w k o n trrefo rm a cji n a w e t w śro d o w isk a ch k a to lic k ic h „ m y śl o to le r a n c ji b y ła jed n a k n a d a l ż y w a ”. L iczn y ch p r z y k ła d ó w na p o p a r c ie tej te z y d ostarcza n ied a w n o o g ło szo n y a r ty k u ł J a n u sza T a z b i r a 27.
J e śli z a jm ie m y się o sob n o ty m i p ra ca m i obcych u czon ych , g d zie p o ru sza n y je s t m . in. p rob lem p o lsk ie j to le r a n c ji, u c zy n im y to g łó w n ie z u w a g i na fa k t, iż stu d ia ich n ie p o su n ę ły naprzód b ad ań nad ty m za g a d n ien iem . T ak w ię c w k sią żce a n g ie lsk ie g o h isto r y k a , H en ry k a K a m e n a , „The R ise o f T o le r a tio n ”, k tó ra d o c z e k a ła s ię już p rzek ła d u n a ję z y k w ło sk i, fa k t sze r o k ie g o z a się g u sw o b ó d w y zn a n io w y ch w P o lsc e X V I w . zo sta ł o d n o to w a n y o b s z e r n ie 28. A u tor o m a w ia z a b ie g i o z jed n o czen ie sk łó co n y ch k o n fe s ji, u c h w a ły z 1573 r. oraz p o g lą d y B ra ci P o lsk ic h na k w e stię to lera n cji. W y w o d y s w e K a m en op arł n a d w óch za sa d n iczy ch d zieła ch : k s ią ż c e K o ta o id e o lo g ii arian, p rzeło żo n ej w 1957 r. n a ję z y k a n g ie l s k i 29, oraz zn an ej s y n te z ie d z ie jó w to le r a n c ji, p ió ra J ó zefa L e d e r a . S ta m tą d z o sta ły r ó w n ie ż za c z e r p n ię te c y ta ty źró d ło w e. S tu d iu m L e d e r a , k tó r e uk azało się sto su n k o w o n ied a w n o w p rz e k ła d z ie p o lsk im , za w iera ob szern y ro zd zia ł, z a ty tu ło w a n y d o ść n ie fo r tu n n ie p rzez tłu m a c z k i „ P o lsk a p r z y tu lisk ie m h e r e ty k ó w w X V I w ie k u ”. L e d e r , n ie b ez p e w n y c h b łęd ó w , p r z e d sta w ia w n im ro zw ó j refo rm a cji w n a szy m kraju, p o w sta n ie K o ścio ła B ra ci P o lsk ic h , w a lk ę o w c ie le n ie w ż y c ie u ch w a ł K o n fe d e r a c ji W a rsza w sk iej, w r e s z c ie d o k try n ę to le r a n c y jn ą a r ia n 30. T rud n o n ie w y r a z ić z a d o w o le n ia , iż r o z d z ia ł o p o ls k ie j to le r a n c ji zn a jd u je s ię n ie ty lk o w w y d a n e j po a n g ie lsk u k sią ż c e D y b o w s k i e g o na te m a t n a szeg o w k ła d u do k u ltu r y p o w s z e c h n e j sl, ale i w d zieła ch ob cych h is to r y k ó w ja k K a m en czy L ecler. Z a d o w o le n ie ty m w ię k sz e , iż r ó w n o c z e śn ie rozw ój to le r a n c ji w S ied m io g ro d zie, g d zie w X V I w . is tn ia ła n ie s ły c h a n ie do P o lsk i zlbliżona s y tu a c ja w y z n a n io w a , u ch od zi d o ty ch cza s u w a d z e b a d a czy z a ch o d n io -eu ro p ejsk ich . N iesp o só b jed n ak s tw ie r d z ić , ż e o m a w ia n e p race p o su n ę ły naprzód stu d ia nad d zieja m i p o ls k ie j to le r a n c ji.
Z a in te r e s o w a n ia L e d e r a dla n iej w y n ik a ją r ó w n ie ż z zasa d n iczej te z y jego k sią żk i: p r a g n ie on m ia n o w ic ie u d o w o d n ić, iż k ra je k a to lic k ie b y ły g łó w n y m i o śro d k a m i to le r a n c ji w E u rop ie X V I w . P o lsk a je s t m u n ie s ły c h a n ie p rz y d a tn a jak o p ie r w sz e p a ń stw o w E uropie, „które p o d jęło w a żn ą prób ę w p r o w a d z e n ia w o l n o śc i k u ltu ” . L ecler w a ln ą za słu g ę p r z y p isu je tu p o lity c e jej w ła d c ó w . L o sy p o l s k ie j to le r a n c ji sp o c z y w a ły b o w ie m w ich ręk ach . P o d o b n ą te z ę la n s u je in n y h i sto r y k k a to lic k i, A m b ro ise J o b e r t, au tor d w óch n ie w ie lk ic h p r z y c z y n k ó w do d z ie jó w p o ls k ie j t o l e r a n c j i32. Jego zd a n iem je d y n ie lib e r a ln a o r a z w ie lk o d u sz n a positaw a dw óch o sta tn ich J a g ie llo n ó w sp ra w iła , iż w P o lsc e r o z k w itły sw o b o d y ■ w yznaniow e na ta k szerok ą sk a lę. T o lera n cja ok a za ła się zresztą zab ójcza d la d a l
szy ch lo s ó w r e fo r m a c ji, k tó ra — sk łó co n a w e w n ę tr z n ie — p a d ła p o n iek ą d jej ofia rą .
W arto m o że za zn a czy ć, iż r ó w n o le g le do p r z e k ła d ó w L e c le r a u k a za ł się — p o ra z p ie r w sz y w ję z y k u p o lsk im — w y b ó r p ism S e r v e ta , o p ra co w a n y p rzez L ech a
27 j . T a z b i r , K a to lic cy o b ro ń cy to lera n cji, „ A r c h i w u m H i s t o r i i F i l o z o f i i i M y ś li S p o ł e c z n e j ” t. X iIV , 1969.
28 H . K a m e n , N ascita della tollera n za , M i l a n o 1967. A u t o r u m i e ś c i ł m . in . i l u s t r a c j e n a d e s ł a n e m u z P o l s k i , w ś r ó d n i c h r y c i n ę u k a z u j ą c ą w a l e g o r y c z n e j f o r m i e s o c y n i a n i z m .
29 s t . K o t , S o cin ia n ism in P oland. T h e Social and P o litic a l Id ea s o f the P olish A n ti-
trin ita ria n s, B o s t o n 1957.
30 j . L e c l e r , H istoria to le ra n c ji w w ie k u re fo rm a c ji t . I, W a r s z a w a 1964, s . 383—418. 31 R . D y b o s к i, P oland in W orld C ivilisation, N e w Y o r k 1950, s . 45—59; r o z d z . IV : R e lig io u s T oleration.
32 a . J o b e r t , La tolérance relig ieu se en Pologne au X V Ie siècle, [ w : ] S tu d i in onore di E tto re Lo Gato e G iovanni M aver, F i r e n z e 1962 o r a z t e n ż e , L 'e ta t polonais, la lib e rté relig ieu se e t VEglise o rto d o x e au X V IIe siècle, „ R e v u e i n t e r n a t i o n a l e d ’h i s t o i r e p o l i t i q u e e t c o n s t i t u t i o n e l l e ” , 1955, z. 19—20.
S z c z u c k i e g o . Z a w iera on m. in. fra g m e n ty o b szern ej p o le m ik i na te m a t t o lera n cji, ja k a rozgorzała w X V I w . po m ęczeń sk iej śm ierci h iszp a ń sk ieg o h e r e - zjarch y. S zczu ck i w y d a ł ró w n ie ż w y b ó r z d zieł ta k w y b itn e g o szerm ierza to le ra n cji, ja k im b y ł S e b a stia n C a stellio n . T ra fił ta m r ó w n ież p o lsk i p rzek ład jego d ia lo g u „D e f i d e ”, op ra co w a n eg o w p o czą tk a ch X V II w . w śro d o w isk u arian p o ls k ic h 33. P op u la rn o n a u k o w ą b io g ra fię teg o zn a k o m iteg o m y ś lic ie la o g ło sił W a l dem ar V o i s é 34. P rzed w o jn ą o k o n ta k ta ch C a ste llio n a z P o la k a m i p is a ł St. K ot; n o w e m a te r ia ły d orzu cił tu S zczu ck i w e w s tę p ie do o m a w ia n eg o w y b o ru pism .
Z a in te r e so w a n ia dla to lera n cji zn ajd u ją sw ój w y r a z ta k że w p u b licystyce.. A rty k u ły o P o lsc e jak o a zy lu h e r e ty k ó w p o ja w ia ją się na ła m a ch cza so p ism ; tej sam ej te m a ty c e p o św ięco n o ró w n ież cy k l a u d y cji r a d io w y ch . R az je s t to p op u la r y z a c ja udana, k ie d y in d ziej p o z o sta w ia ją c a w ie le do ży czen ia 35. W k ażd ym r a zie n a le ż y ona n ieja k o do tr a d y c ji badań nad p o lsk ą toleran cją: a rty k u ły w e n c y k lo p ed ia ch oraz u jęcia p u b lic y sty c z n e w y p r z e d z iły tu p race o ch a ra k terze n a u k o w ym . W su m ie p ro b lem to le r a n c ji w P o lsc e m a na og ó ł „dobrą p r a s ę ”. Od końca X V III w . m ało kto w y r a ż a n e g a ty w n e o p in ie n a jej tem at. N ie k ie d y ty lk o b ad acze stw ie r d z a ją z u b o lew a n iem , iż m ia ła ona — je ś li ch od zi o sz la c h tę — za sięg zbyt: szerok i, skoro O tw in o w sk ie m u i K rez ie n a w e t p ro fa n a cja h o stii u szła bezkarnie..
B ad acze ci, ja k w y n ik a z n a szeg o p rzegląd u , r e k r u to w a li się z trzech z a sa d n i czych gru p sp e c ja listó w . B y li to po p ie r w sz e h is to r y c y p a ń stw a i p ra w a ; rzecz zrozu m iała skoro w R zeczy p o sp o litej X V I w . p ra k ty k a w y p r z e d z a ła o dob rych k il k a n a ście la t teo rię, m ia n o w ic ie tr a k ta ty n a tem a t to lera n cji. Po d ru gie n ie p rzy p a d k iem z a jm o w a li się nią b ad acze arian izm u , a w ię c se k ty , k tóra sw y m i p o stu la ta m i sw ob ód w y z n a n io w y c h za p isa ła się w p a m ięci całej o św ie c o n e j E uropy. P o tr z e c ie w r e sz c ie o z a g a d n ien ia ch tych p is a li h is to r y c y k o ścio ła , p r z e w a ż n ie k a to lic y . D a w n iej z u b o le w a n ie m nad to lera n cją , jak o p rzeszk od ą u m o ż liw ia ją c ą z a tr u w a n ie dusz, o b ecn ie coraz częściej z dum ą. Oto P o lsk a n a długo przed in n y m i zrozu m iała, iż u ż y w a n ie p rzym u su w sp ra w a ch o w ia r ę n ie je s t zgodne z n a k a zam i E w a n g elii. J a k ie p rzem ia n y pod ty m w z g lę d e m n a stą p iły , m ożn a się ła tw o p rzek o n a ć ch o ćb y z e sta w ia ją c h a sło „ T oleran cja r e lig ijn a ” z dw óch k o le jn y c h w y dań „ E n cy k lo p ed ii k o ś c ie ln e j” ks. M. N o w o d w o r sk ie g o z o p in ia m i z a w a rty m i w osta tn io o g ło szo n y m drugim to m ie zb iorow ego d zieła „ K ościół w P o ls c e ”. P r z y g o to w a li go h is to r y c y sk u p ien i w o k ó ł K U L -u .
O sta tn ie ć w ie r ć w ie c z e p rzy n io sło zn a czn y p ostęp w stu d ia ch nad to lera n cją ; zazn acza się zresztą ch a r a k te r y sty c z n e p rz e su n ię c ie a k cen tó w . O ile d a w n iej w y su w a n o n a p la n p ie r w sz y p r z e ja w y fa n a ty z m u w y z n a n io w e g o w d aw n ej P o lsce, to ob ecn ie zw ra ca s ię p rzed e w s z y stk im u w a g ę na p a n u ją ce w n iej sw o b o d y r e li g ijn e. W iele już w ty m za k r e sie zrobiono, sz c z e g ó ln ie je ś li id zie o d o k tr y n ę arian p o lsk ich . N ie k tó r e te m a ty czek ają jed n a k n ad al n a sw o ich a u torów , że w y m ie n i m y p r zy k ła d o w o p rzeb ogatą p o le m ik ę w o k ó ł K o n fed era cji W arsza w sk iej. B y ć m o że z b liża ją ca się r o c z n ic a 4 0 0 -lecia u c h w a le n ia tej u sta w y sk ło n i k tó reg o ś z b a d a czy do p rzy g o to w a n ia o d p o w ied n iej m o n o g ra fii. N ie w y ja śn io n o d otych czas p r z y czyn za ła m a n ia się p o sta w y to lera n cy jn ej w m e n ta ln o śc i sz la c h e c k ie j, k tó re n a stę p u je w p o czą tk a ch X V II w . P a sjo n u ją co w r e sz c ie w y g lą d a problem : n ie to le r a n cja obcych w op in ii p o ls k ie j i to le r a n c ja p o lsk a w op in ii obcych. U w a d ze h is to r y
-33 M ichał S e rv e t (1511—1553). W y b ó r p ism i d o k u m e n tó w , o p r a ć . L . S z c z u c k i , W a r s z a w a 1967; S. C a s t e l l i o n , O w ierze, w ą tp ie n iu i to łe ra n cji, o p r a ć . L . S z c z u c k i , W a r s z a w a 1963. P o r . n a s z ą r e c e n z j ę z t y c h w y d a w n i c t w w : ,,O d r o d z e n i e i R e f o r m a c j a w P o l s c e ” t . X I I I , 1968.
84 w . V o i s é , Seb a stia n C astełlion, W a r s z a w a 1963.
35 p o r . p r z y k ł a d o w o S. T . G o t ó w k a , P olska — k r a je m to lera n cji re lig ijn ej, W a r s z a w a 1966.
B A D A N I A N A D T O L E R A N C J Ą R E L IG IJ N Ą W P O L S C E
561
k ó w u szed ł tu — ja k d o ty ch cza s — fa k t p o w o ły w a n ia się w P o lsc e X V I w . na p rzy k ła d T u rcji jak o kraju w c ie la ją c e g o w ż y c ie za sa d y to le r a n c ji w y z n a n io w e j. N a d a l n ie w ie m y ja k p r z e d sta w ia ła się w a lk a o to lera n cję w p u b lic y sty c e w ie k a O św ie c e n ia i k ie d y po ra z p ie r w sz y w y stą p io n o z p o g lą d em , i ż m oże ona o b ją ć ró w n ie ż i a teistó w . A są to p r z e c ie ż ty lk o p ie r w sz e z b rzegu tem a ty .
W n a szy m p rz e g lą d z ie p o m in ę liśm y p race p o ru sza ją ce p ro b lem to lera n cji t y l ko w o d n ie sie n iu do w ie k u X V , że w y m ie n im y p r zy k ła d o w o stu d iu m L ech a W i- n o w s k i e g o 38 oraz cen n e p race n ied a w n o zm a rłeg o L u d w ik a E h r 1 i c h a. P o m in ę liśm y r ó w n ie ż te a rty k u ły i k sią żk i, o g ło szo n e po roku 1944, w k tó r y c h p ro b lem to le r a n c ji w y s tę p u je je d y n ie na m a r g in e sie g łó w n eg o toku ro zw a ża ń autora..
36 L . W i n o w s к i, Spraw a sto s u n k u do pogan w p o lsk o -kr zyè a c kim procesie z la t 1412—1414, ,,Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k i e g o " , 1956, s e r i a A , n r 6.
