Ciara, Stefan
"Miscellanea Historico-Archivistica, t. I:
175-lecie Archiwum Głównego Akt
Dawnych", Warszawa-Łódź 1985 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 77/2, 426-428
1986
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
426 Z A P I S K I
Jakuba Parkosza Traktat o ortografii polskiej, opracow ał Marian
K u c a ł a , Państwowe W ydaw nictw o Naukowe, W arszawa 1985, s. 127. Powstały ok oło 1440 r., a zachowany w młodszym o lat trzydzieści odpisie (trudno czytelnym ze względu na znaczną ilość skrótów), traktat dostępny był dotąd w starszych wydaniach (1830 i 1907). Obecna edycja zawiera kolejno: dość niestety bladą podobiznę kopii, jej odczytanie z rozwiązaniem (bez zaznaczenia) skrótów i pierwsze całościow e tłumaczenie polskie. Tekst poprzedza biografia autcra i om ów ienie samego traktatu. Urodzony w początku X V w. Jakub, syn Parkosza z Żóraw ic, studiował na Uniwersytecie Krakowskim uzyskując stopień doktora dekretów, jako profesor był wpłatach 1439— 1411 rektorem uczelni. Pełnił funkcję pîebana kcścicła św. Stanisława na Skałce, a w 1449 r. został kanoni kiem kapituły katedralnej. Należał w ięc do kręgu biskupa Zbigniew a Oleśnic kiego. Zmarł w 1452 r. lub w krótce potem. P odejm ując pierwszą w Polsce próbę Uporządkowania zasad ortografii znał wcześniejszy traktat Husa. Proponow ane zasady nie były praktyczne i nie doczekały się zastosowania. Dla językoznaw ców stanowią cne jednak bardzo ważne św iadectw o systemu fcnologicznego ów czesnej polszczyzny. Tekst zawiera też blisko 600 w yrazów polskich. Historyków najbar dziej zainteresuje patriotyczny ton traktatu w idoczny już od rozpoczynającego go wezwania: „W alcz za ojczyznę ponieważ je j obrona przyncsi zasłużoną sław ę". Dla wyświetlenia przyczyn opóźnienia rozw oju piśmiennictwa w języku narodo wym ważną wskazówkę stanowi fakt, że Jakub Parkosz czuł się zmuszony, do ostrej polem iki z poglądami tych, którzy w idzieli niebezpieczeństwo herezji w istnieniu ksiąg teologicznych w rodzim ym języku. .
S. G.
„M iscellanea H istorico-A rchivistica” t. I. 175-lecie Archiwum Głównego Akt Dawnych, Państwowe W ydaw nictw o Naukowe, W arsza-
szawa—Łódź 1985, s. 258, iluetr.
Stało się już tradycją upamiętnianie kolejnych jubileuszów A rchiw um G łów nego Akt Dawnych cennym i publikacjam i naukowym i. „V adem ecum ” Teodora W i e r z b o w s k i e g o na stulecie A G A D (Warszawa 1908), „Księga pam iątkowa" i „Przewodnik po zespołach” na przypadające w 1958 r. 150-lecie, to znaczące po zycje w dorobku nie tylko archiwistyki, ale historiografii polskiej w ogóle. T ra dycji tej zadośćuczyniono również z okazji obchodów 175-lecia Archiwum G łów nego publikując (z dwuletnim „poślizgiem ” , bo jubileusz minął 2 września 1983 r.) okolicznościow e w ydaw nictw o. Osiemnaście prac zawartych w „tym tomie (poprze dzonych wstępem — zwięzłym zarysem historii Archiwum) ugrupowano w dwóch częściach: I. „Studia i rozprawy archiw alne” i II. „Studia historyczne” . Pierwsza pozycja tomu to przygotow any do druku przez Jadwigę K a r w a s i ń s k ą nie dokończony m em criał Józefa Siemieńskiego, dyrektora A G A D zam ordow anego w 1942 r. „Polskie zbiory rękopisów przed w ojną, podczas w ojn y i po w ojn ie” spo rządzony dla Delegatury Rządu Rzeczypospolitej. Memoriał stanowi dobre w p ro wadzenie do problem atyki funkcjonow ania i zasobów archiw ów polskich. Dwie publikacje om aw iają dorobek dwóch ważnych oddziałów Archiwum — Centralnego Laboratorium K onserw acji A rchiw aliów i P racow ni Naukowej. A utorkam i tych artykułów są wieloletnie kierow niczki1 Ctych oddziałów — Maryna H u s a r s k a em. („Utworzenie i rozw ój Centralnego Laboratorium K onserw acji A rchiw aliów (1948— 1974)”) i Barbara S o b o l o w a („Udostępnianie zasobu A rchiw um Głównego Akt Dawnych w latach 1945— 1978” ). Tadeusz M e n c e l i Andrzej W у с z a
ń-Z A P I S K I 427
s к i publikują w omawianym w ydaw nictw ie cenne źródło do d ziejów zasobu Archiwum Głównego: spisy zawartości archiw ów akt dawnych w Płocku, Łomży i Siedlcach (archiwa te obejm ow ały akta staropolskich władz partykularnych z Mazowsza i Podlasia, które obecnie są w A G A D — T. Mencel) oraz inwentarze ksiąg grodzkich korczyńskich z lat 1441— 1600 zniszczonych w 1702 r. w raz z zam kiem w Nowym Mieście K orczynie przez Szwedów (A. Wyczański). Interesującym przyczynkiem do dziejów Archiwum Głównego jest zarysowana przez Władysława R o s t o c k i e g o sylwetka jednego z byłych pracow ników A rchiw um — Stani sława Antoniego Groniowskiego (1895— 1944 lub 1945). Do zasobu A rchiw um G łów nego nawiązuje Stanisław Ż y c i ń s k i podkreślając znaczenie zawartych w nim inwenterzy fk arbców szlacheckich i magnackich w badaniach nad dziejam i daw nej brcni („Karabela w źródłach archiw alnych A G A D ” ). Jedną z najciekaw szych p ozycji cn'.awianego zbicru artykułów są z pewnością wspom nienia nieżyjącego już dyrektora A G A D w latach 1953— 1975, Michała W ą s o w i c z a obejm ujące la ta 'je g o pracy w archiwach Lw ow a (1929— 1944) i W rocławia (do 1953 r.). Z pu blikacji nie związanych już tak ściśle jak poprzednie z dziejam i i zasobem A rchi wum Głównego wym ieńmy w ydano drukiem przez Irenę K o b e r d o w ą trzy listy ze zbiorów Towarzystw a Historyczno-Literackiego (Biblioteka Polska w Pa ryżu) dotyczące prochów pionierów polskiego ruchu robctniczego — Cezaryny Wandy W ojnarow skiej i W alerego W róblewskiego. Również na zbiorach paryskich oparty jest w ykaz traktatów m iędzynarodow ych dawnej R zeczypospolitej z lat 15Ό0— 1706 oraz innych poloniców z tego ckresu znajdujących się w zbiorach B i bliothèque Nationale, prezentowany przez Zbigniewa W ó j c i k a .
Tytuł drugiej części crr.awianego tomu — „Studia historyczne” niezupełnie odpow iada zawartości tej części, zdom inow anej przez prace z zakresu nauk p o m ocniczych historii. Otwiera tę część studium „U wagi o czasie i św iadom ości dziejów w Polsce średniow iecznej” , którego autor Aleksander G i e y s z t o r p od kreśla relatywność pcczucia czasu w ówczesnej świadomości.
Dwie publikacje reprezentują heraldykę: Ireneusz I h n a t o w i c z porównuje ustanowiony w 1580 r. herb miasta Lipska nad Biebrzą z podobnym herbem Dzisny nad Dźwiną (wizerunek łodzi żaglowej) i na tej podstawie rozważa pro blem funkcji handlowych tego miasta natomiast Stefan K. K u c z y ń s k i w dw u- arkuszowym, bogato ilustrowanym artykule analizuje rozw ój herbu ziemi łęczyc kiej w yrażającego jej terytorialną cdrębność, ale też — gdy w ystępow ał w w ięk szym zespole herbów ziemskich — ideę zintegrowanego państwa polskiego.
Zbigniew P e r z a n o w s k i publikuje odczyt wygłoszony 7 grudnia 1981 r. w W arszawie z ck a zji trzechsetlecia dzieła Jeana Mabillona „D e re diplom atica” rehabilitujący lekceważone przez w ielu polskich historyków siedem nastowieczne dzieła zawierające edycje dokum entów — „M iechovia” Samuela Nakielskiego, „S e ries archiepiscoporum Gr.esnensium” Stefana Damalewicza · i „T in ecia” Stanisła w a Szczygielskiego.
Cennym przyczynkiem do badań z zakresu dyplom atyki jest artykuł Henryka S a m s o n o w i c z a pośw ięcony kancelariom 13 małych miast polskich w X V w.
Edward P o t k o w s k i cm awia działalność zawodow ych kopistów — k ali gra fów zwanych katedralisami zajm ujących się przepisywaniem ksiąg rękopiśmien nych w Krakow ie na przełom ie X IV i X V wieku.
W ymieńm y wreszcie dw ie prace nie mające związku z naukami pom ocniczym i historii: Stefan K i e n i e w i c z rozważa problem wzrostu cen w Warszawie w latach 1835— 1906 w oparciu o nietypowe raczej źródło — raporty konsulów brytyjskich w stolicy Królestwa Polskiego a Jerzy M i c h a l s k i przedstawia pismo „R eflexions sur les Observations de Monsieur l’ A bbé de M ably et les
428 Z A P I S K I
notes qui sont à la suite” , pióra Ignacego Bohusza, sekretarza kon federacji bar skiej.
Zbiór prac pośw ięconych jubileuszow i Archiwum Głównego Akt Dawnych inauguruje now e w ydaw nictw o ciągłe „M iscellanea H istorico-Archivistica'', w y dawane pod patronatem Naczelnej D yrekcji a redagowane przez komitet złożony z w ieloletnich pracow ników Archiwum Głównego (jeden z nich, Józef Płocha już nie żyje). Nowemu w ydaw nictw u należałoby życzyć, by m ogło uczcić na swych łamach dwustulecie i kolejne jeszcze rocznice powstania AGAD. I by zawsze było rów nie ciekawe, jak ten pierwszy, roczn icow y tom!
S. C.
Gerhard M e n k, Die Hohe Schule H erbom in ihrer Frühzeit
(1584— 1660). Ein Beitrag zum Hochschulwesen des deutschen K alvinis mus im Zeitalter der Gegenreform ation, „V eröffentlichungen der His
torischen Kommission für Nassau” X X X , W iesbaden 1981, s. X , 363, ilustr.
Ukazanie się niniejszej książki zbiegło się prawie w czasie z obchodam i 400- -lecia założenia w yższej szkoły w Herborn (region Westerwald w Hesji). Jest to praca doktorska obroniona w 1975 r. na Uniwersytecie w e Frankfurcie nad M e nem. Autor, archiwista marburski, znany jest z wielu innych opracowań z tej dziedziny. Praca obszernie w ykorzystuje archiwalia z RFN, NRD, Holandii, S zw aj carii, Czechosłowacji, Austrii, Francji, Szwecji, W ielkiej Brytanii i Stanów Z je
dnoczonych. .
Założenie placów ki ośw iatow ej zawdzięcza Herborn W ilhelm ow i Orańskiemu. Dzięki znacznym uposażeniom i przyw ilejom brata Wilhelma, hrabiego Jana VI von Nassau-Dillenburg stała się jedną z najw ażniejszych placów ek ośw iatow ych kalwinistów niem ieckich w X V II wieku. Szybko też zaczęła przyciągać studentów z całej niemal Europy, w tym również z Polski. Do najbardziej znanych słucha czy należeli Jan Amos Kom enský (1592— 1670) i Szw ajcar J. Breitinger (1701— 1776). W7ykładali tu m .in . Olevianus, Piscator i Althusius. Polskiego czytelnika zainte resują zwriązki tej szkoły z Uniwersytetem Jagiellońskim oraz osobiste kontakty i w pływ y poglądów gdańskiego uczonego Bartłom ieja Keckermanna (1572— 1609), profesora filo zo fii Gdańskiego Gimnazjum Akadem ickiego.
Praca dzieli się na pięć rozdziałów, poprzedzonych słowem wstępnym a zakoń czonych w ykazem skrótów, źródeł i literatury. Osiem ilustracji przedstawia w i dok miasta Herborn oraz portrety sześciu profesorów . W rozdziale I (oznaczonym literą A) autor ustosunkował się do kalwinizmu jako problemu badawczego, om ó wił krótko rolę szkoły w Herborn dla kalwinizmu niem ieckiego oraz przedstawił i om ów ił podstawę źródłow ą pracy oraz w ykorzystaną literaturę.
Historii powstania i założenia szkoły do czasu jej odbudowania po zniszcze niach w ojn y 30-letniej poświęcony został rozdział drugi (B). W najobszerniejszym rozdziale III (C) poruszył autor problem y związane z założeniem, strukturą i dzia łalnością szkoły. Starał się tu odpowiedzieć na pytanie, jaki w pływ w yw arł hu manizm i reform acja na rozw ój szkolnictwa i nauki w Niemczech. Następnie przedstawił on rozw ój strukturalny uniwersytetów w X V I i X.VII w ieku oraz ukazał organizację gimnazjum akadem ifkiego. Dalsze podrozdziały pośw ięcone zo stały rozważaniom nad uniwersytetami niem ieckim i w X V I wieku oraz struktu rze organizacyjnej wyższej szkoły w Herborn i w p ływ ow i tego modelu na inne placów ki ośw ;atowe (s. 97— 196).
