"Księga Komturstwa Gdańskiego", wyd. K. Ciesielska, I. Janosz-Biskupowa, Warszawa 1983 : [recenzja]

Samsonowicz, Henryk

"Księga Komturstwa Gdańskiego", wyd.

K. Ciesielska, I. Janosz-Biskupowa,

Warszawa 1983 : [recenzja]

Przegląd Historyczny 77/4, 834-835

1986

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

Z A P ISK I

w latach 1701—1762, przy czym piąć z nich w latach 1743—1762. W badanym okre­ sie powstało 5 klasztorów karm elitów trzewiczkowych, 4 bernardynów , 3 dom ini­ kanów, 2 jezuitów, po jednym pijarów , benedyktynów , franciszkanów oraz bazy­ lianów, a także dwa klasztory żeńskie: benedyktynek i katarzynek. Fundatorzy owych klasztorów przedstaw iają się w sposób następujący: dwie to fundacje królewskie, jedna biskupia, cztery magnackie, 8 szlacheckich i 4 mieszane: 2 kró- lewsko-biskupie i po jednej królew sko-m agnackiej i m agnacko-szlaeheckiej. A utor odróżnia inicjatorów fundacji od fundatorów . W śród tej pierwszej grupy 50% itanow iły kobiety.

W dziale źródeł opublikowano, znany literaturze (M. M a l c z e w s k a ) n a j­ starszy inw entarz dóbr radziwiłłowskich najpew niej z 1528 r., jeden z najstarszych spisów m ajątkow ych z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Inw entarz z Archiwum Radziwiłłowskiego przechowywanego w AGAD opisuje 32 dwory i włości należące do Jerzego Mikołajewicza Radziwiłła, kasztelana wileńskiego,

późniejszego hetm ana. _

Recenzje prezentow ane w niniejszym tomie dotyczą w przewadze książek litewskojęzycznych. Przewidziano również dział nekrologów.

W sklad kom itetu redakcyjnego wchodzą badacze poznańscy Cz. K u d z i n o w - s k i, G. Labuda, J. O chm ański i Zb. W ojtkowiak oraz jeden przedstawiciel spoza tego środowiska J. B a r d a c h . Przy opracow aniu kolejnych num erów zabraknie H. Łowmiańskiego.

Planuje się oddzielną, równoległą do niniejszego tytułu serię „M onografii” przeznaczoną dla druku obszerniejszych rozpraw lituanistycznych.

' Я К .

Księga K om turslw a Gdańskiego, wyd. K. C i e s i e l s k a , I. J a · n o s z - B i s k u p o w a , Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Fontes 70, Państwowe W ydawnictwo Naukowe, W arszawa 1983, s. XLVI, 344. W arto odnotować nowe w ydawnictwo źródłowe w serii zasłużonych „Fontes” toruńskich przynoszące w yjątkow o wiele inform acji o gospodarce, społeczeństwie, wojskowości i kancelarii Prus krzyżackich w XIV—XV w. Tzw. Księga K om tur-

■ stwa Gdańskiego stanowi efekt działania kancelarii krzyżackiej (niestety bardzo

słabe poznanej). Zapewne w końcu XIV w. kom turstw a pruskie podjęły akcję zbierania i porządkow ania stanu posiadania, przywilejów, upraw nień m iast i po­ siad ło ści ziemskich. Sporządzono wówczas kopiariusz przywilejów w dwóch egzem- iplarzach: jeden pow stał w kom turstw ie, drugi, zapewne w celu potrzeb kontrol- nycih, przewieziony został do kancelarii wielkiego m istrza. Nie wiemy sikąd brano tekst oryginalnych dokum entów wystawionych przed półwiekiem. Być może — jak za K. K a s i s k e m chcą wydawczynie — ściągnięto je do posiadaczy. Być może, że ci ostatni byli zainteresow ani w przekazaniu treści różnych przywilejów do wiadomości władzy. Może też jakieś regesty pism wychodzących istniały wcześ­ niej. Krzyżacy znali przecież najbardziej rozwinięte form y kancelaryjne stoso­ wane w Europie, z p raktyką k u rii rzymskiej na czele.

Do kopiariusza bardzo szybko zaczęto wpisywać na bieżąco nowe dokum enty dotyczące miejscowości leżących w kom turstw ie, a także rachunki, zapisy, wykazy dotyczące świadczeń finansowych. W tych księgach gospodarczych znalazły się też powinności wojskowe. Omawiana księga została sporządzona na przełomie XIV і XV w . (wg wydawczyń między rokiem 139Э i 1401) i prow adzona była na bieżąco do 1433 r. W efekcie znalazły się w niej różne wpisy, k tóre zostały w w y­ dawnictwie podzielone na 5 grup: przywileje, stanow iące większość wpisów i się­

Z A P I S K I

₈₃₅

gające dokum entu Mściwoja II z 1284 г.; potw ierdzenia umów czynszowych ze szpitalem św. Ducha w Gdańsku; teksty różne, jak akt fundacji biblioteki przy kościele M ariackim, protokoły dotyczące skonfiskowanych towarów, zasady przeli­ czania starej monety na nową, poręczenia, rozstrzygnięcia sporów m ajątkow ych; czynsze i świadczenia wsi kom turstw a gdańskiego; powinności wojskowe i udział w w ypraw ach wojennych. W pierwszej grupie znalazło się 181 dokumentów, w d ru ­ giej 31, w trzeciej 12, w czwartej 2 zestawienia. Już wykaz świadczy o bogactwie m ateriałów zaw artych w wydawnictwie, przez pryzm at którego można odtworzyć kierunki i form y działania adm inistracji krzyżackiej. W w yniku lektury tekstów jej funkcje gospodarcze, wojskowe i sądownicze stają się znacznie lepiej zary- •owane.

Ciekawą spraw ą jest problem pisarzy kancelaryjnych kom turstw a. Zapewne byli nim i sami bracia krzyżaccy, ale form a rachunków , a także charakter pisma (porównując je z duktem stosowanym w księgach ławniczych) mogą sugerować bliskie powiązania z kancelarią miejską. W skazuje na to nie tylko form a k u r­ sywy gotyckiej, ale także sposób podliczania dochodów i pisania liczb. Nie prze- t ądzając tej spraw y współzależność różnych treści pisanych w konw entach krzy­ żackich i w m iastach jest w a rta osobnego zbadania.

Wydawczynie, znakomite specjalistki w zakresie edytorstw a tekstów krzy­ żackich, miały do czynienia z niełatw ym zadaniem. Księga, pom ijając późniejsze zniekształcenia, prowadzona była dość przypadkowo, wpisy i wszyty umieszczano bez widocznego porządku. Niektóre teksty (np. dotyczące wojskowości) były już wcześniej wydane. Z uznaniem należy pokwitować decyzję wydawczyń o udostęp­ nieniu całego tekstu, w m iarę możliwości odtw arzającego pierw otny układ księgi. W ydawnictwo poza wstępem zaopatrzone zostało w regesty, w ykres chronologiczny wpisów i dwa indeksy: osób i nazw geograficznych oraz rzeczowy, dając do ręki historykom średniowiecza nadbałtyckiego bardzo cenną pozycję źródłową.

H.S.

Antologia m istyków franciszkańskich, t. I: W iek XIII, zebrał i zre­ dagował o. Salezy K a f e l OFMCap., Akademia Teologii K atolickiej, W arszawa 1985, s. 303.

Choć książka nie jest bynajm niej przeznaczona dla historyka, jak każde w y­ dawnictwo źródłowe w arto ją odnotować. Jest to pierwszy z zamierzonych kilku tomów, które zawierać będą najbardziej charakterystyczne teksty dotyczące d u ­ chowości franciszkańskiej. W tomie niniejszym d ru k u je się pisma pierw szych fra n ­ ciszkanów mieszczące się w nurcie szeroko rozum ianej m istyki. M ateriał ułożono według autorów. Jedynym odstępstwem od tej zasady jest umieszczenie za te k sta­ mi św. Franciszka pism jego uczniów o nim samym. W sumie prezentow anych jest tu czternastu autorów , nie licząc dwóch tekstów anonimowych czy uznaw anych za zbiorowe („Relacja trzech towarzyszy”). Najwięcej m ateriału dostarczyło piś­ miennictwo św.św. B onaw entury i Antoniego z Padwy oraz Ja n a z Calvoli i bł. Tomasza z Celano. Większość tekstów tłum aczono już wcześniej na polski i te przedrukow uje się jedynie z drobnym i retuszam i. Najczęściej korzystano z „Wczes­ nych źródeł franciszkańskich”, „Pism św. Franciszka” i „Kwiatków”. W dw unastu przypadkach sięgnięto do wydań w łacińskim oryginale, raz skorzystano z prze­ kładu francuskiego. Oprawa edytorska, bardzo oszczędna, jest nierówna. Z reguły brak kom entarzy, pojaw iają się one jedynie incydentalnie, o ile były we wcześ­ niejszych polskich wydaniach, np. św. B onaw entury „Droga diuszy do Boga” w tłu ­ maczeniu C. S. N a p i ó r k o w s k i e g o . Każdy z tekstów otrzym ał swój kolejny