Dygo, Marian
"Hansische Studien, t. 4, Gewerbliche
Produktion und
Stadt-Land-Beziehungen", hrsg. von
Konrad Fritze, Eckhard Müller-Mertens,
Johannes Schildhauer, Weimar 1979 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 71/3, 633-635
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
ZAPISKI 633
Te ostatnie, w dużej liczbie zaczerpnięto z bardzo obfitego m ateriału ze słowiań skiego i germ ańskiego obszaru językowego.
Praca została podzielona na pięć rozdziałów: o imionach Piastów przedmiesz- kowych, o im ionach męskich od Mieszka I po dzieci Bolesława Krzywoustego, o przezw iskach męskich, o im ionach córek piastowskich, wreszcie o dwuim ien- ności. K onstatacja powszechnej dwuimienności Piastów pozwala autorow i na eleganckie przedstaw ienie nieśm iertelnego problem u Dagome iudex; porównanie pow tarzających się u Piastów, lub na listach innych dynastii im ion męskich i żeń skich um acnia w przekonaniu (ważnym dla badań genealogicznych), że imiona żeńskie dziedziczone były kognatycznie — stąd duża liczba imion obcych — na im iona m ęskie zaś nie było reguły; kognatyczne zdarzają się ta k samo często, jak agnatyczne. Bywa, że na imiona m ają wpływ więzi polityczne (np. z dynastią Ludolfingów). Uwzględniony w pracy m ateriał źródłowy n astraja au to ra pesy mistycznie do tzw. kryterium imionowego w genealogii; nie do utrzym ania jest teza o im ionach „zastrzeżonych” tylko dla niektórych rodów.
Z. M.
Hansische S tudien t. IV: Gewerbliche Produktion und Stadt-L and- -Beziehungen, hrsg. von K onrad F r i t z e , Eckhard M ü l l e r - M e r
t e n s , Johannes S c h i l d h a u e r , „A bhandlungen zur H andels- und Sozialgeschichte” t. XVIII, Verlag H erm an Böhlaus Nachf., W eimar 1979, s. 214.
K olejny zbiór studiów firm ow anych przez H anzeatycką Wspólnotę Pracy To w arzystw a H istoryków NRD zaw iera prace 15 autorów z kilku krajów europej skich. Całość dzieli się na trzy działy.
Dział pierw szy („Zur gew erblichen Produktion im hansischen W irtschafts rau m ”) otw iera szkic K onrada F r i t z e poświęcony roli produkcji rzemieślniczej w życiu gospodarczym m iast Hanzy X III—XVII w. A utor przestrzega przed lekce ważeniem roli rzem iosła w m iastach hanzeatyckich. Porusza też kapitalny problem wpływu hanzeatyckiego system u gospodarczego na rozwój produkcji w m iastach. K. Fritze podkreślił, że handel niektórym i surow cam i i produktam i rolniczymi oddziaływał pobudzająco na pewne dziedziny produkcji (solnictwo, m łynarstw o, browarnictwo). H andel m orski aktyw izow ał też budownictwo okrętowe. Te dzie dziny produkcji wyróżniały się nie tylko dynam iką rozwoju, ale również specy ficznymi form am i organizacji produkcji (brak, lub znikoma rola system u cecho wego), ro lą kap itału kupieckiego itp. Z drugiej jednak strony handel produktam i wysoko rozwiniętego rzemiosła obcego pochodzenia (tekstylia, produkty m etalo we) oraz surow cam i przeznaczonymi na rynki obce nie pobudzał miejscowej pro dukcji, sprzyjał natom iast agraryzacji niektórych rejonów strefy bałtyckiej. Ko lejne studia dotyczą kw estii szczegółowych. K üllike K a p l i n s k i przedstaw ił ilościową (z wykorzystaniem ETO) analizę rzem iosła w Tallinie (Rewal) w XIV w. A utor zestaw ił specjalności rzemieślnicze, liczebność rzemieślników, ich pochodze nie geograficzne i etniczne, stan m ajątkowy, mobilność oraz przeprow adził analizę korelacyjną tych elementów. Na uwagę zasługują też diagram y liczebności rze mieślników (istotny w pływ epidemii ostatniej ćwierci XIV w. na spadek liczby rzemieślników). Rzemiosło późnośredniowiecznego W rocławia omówił Roman H e c k . Zwrócił on szczególną uwagę na rozwój ilościowy rzemiosła w XIV—XV w. oraz na wpływ handlu wrocławskiego na wzrost rzemiosła w tym mieście. Rzemiosło wrocławskie przedstaw ił R. Heck na tle niektórych m iast środkowoeuropejskich i hanzeatyckich. Leo N o o r d e g r a a f interesująco omówił ewolucję formy
634 ZAPISKI
przedsiębiorstw i organizacji pracy w przem yśle północnych Niderlandów w okre sie 1400—1800. Poszczególne etapy tej ew olucji wyznaczają: druga połowa XVI w. (powstanie system u nakładczego) oraz pierwsza połowa w. XVII (powstanie pierw szych m anufaktur). N akład związany był z produkcją tekstylną, m anufaktura z produkcją tekstyliów , budownictwem okrętowym , brow arnictw em . Istniały też liczne przedsiębiorstw a łączące tradycyjne (rzemieślnicze) form y organizacyjne z nowożytnymi (przemysł metalowy, papierniczy, eksploatacja torfu i in.). Autor podkreśla jednak, że do XIX w. dominowały m ałe przedsiębiorstw a rzemieślnicze. Okresowi nowożytnem u poświęcone są też trzy następne artykuły. H erbert L a n g e r omówił piw ow arstw o w m iastach hanzeatyckich XVI—XVII w., zw racając uwagę na wielkość produkcji, jej technikę, organizację, koszty, ry n k i zbytu itp. Zebrał przy tym wiele interesującego m ateriału do takich kwestii, jak: piwo jako elem ent k u ltu ry życia codziennego, aspekty społeczne i polityczne produkcji, sprze daży i konsum pcji piwa, kryzys piw ow arstw a miejskiego w XVII w. Miastom Inflant nowożytnych poświęcili artykuły A rija Z e i d a i Raimo P u 11 a t. P ierw szy z nich dotyczy w pływ u handlu zagranicznego Rygi XVI—XVII w. na produkcję rzemieślniczą m iasta (w sumie był to wpływ niekorzystny), drugi — ludności rze mieślniczej T artu (Dorpat) w X VIII i na początku XIX w. n a tle zaludnienia m iasta. '
W części drugiej prezentowanego w ydaw nictw a („Zu den Stadt-L and-B ezie hungen im hansischen R aum ”) znajdujem y siedem artykułów . K. Fritze dał ogólny zarys problem atyki sygnalizowanej tytułem części drugiej omawianego zbioru. H enryk S a m s o n o w i c z omówił związki m ałych m iast w Polsce w XV w. z ich zapleczem. A utor podkreślił wagę prezentow anego tem atu dla poznania roz woju gospodarczego Europy Środkowej późnego średniowiecza, zdominowanej licz bowo w łaśnie przez m iasta małe. Ukazał też różnorodne funkcje pełnione przez te m iasta w Polsce. Były one ośrodkami w ym iany lokalnej i handlu dalekosiężne go, ośrodkam i kredytow ym i i produkcji rzem ieślniczej. N iejednokrotnie w ykazy w ały one specjalizację ekonomiczną związaną z różnym i faktoram i o charakterze geograficznym i gospodarczym. Ja k podkreśla autor, ośrodki te pełniły też ważną rolę społeczną: sprzyjały mieszaniu się różnych grup społecznych cechujących się zbliżonym statusem m ajątkow ym (część szlachty, bogaci chłopi, kupcy i rzem ieśl nicy posiadający ziemię jako podstawę ich statusu społecznego). Problem owi przed mieść i ich roli w kontaktach m iasta z zapleczem poświęcił uwagę K arl C z o k . Omówił on specyficzną topografię społeczną i gospodarczą przedmieść średnio wiecznych oraz ich status praw ny, ze szczególnym uwzględnieniem czterech przed mieść Lipska. Związki m iasta z zapleczem na interesującym przykładzie Tuluzy X III—XIV w. ukazał Phillippe W o l f f . Na bazie rozw oju ekonomicznego Tuluzy jako ośrodka rynku regionalnego oraz ziemskich posiadłości mieszczan doszło w X III w. do politycznego podporządkowania m iastu znacznego terytorium . Stop niowo jednak polityczna dom inacja Tuluzy nad okręgiem słabła na rzecz związ ków ekonomicznych. H erm an D i e d e r i k s rozpatrzył natom iast problem : jaką rolę odgrywały związki m iasta z zapleczem w kształtow aniu się państw a scentra lizowanego. Jako podstaw ę rozważań wziął au to r m iasta północnych Niderlandów przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych. Rozpatrzył rolę związków m iast z zapleczem w osłabieniu tendencji centralizacyjnych w N iderlandach XVI— XVII w. Związki Rygi z zapleczem w XVII w. omówił obszernie Vasilij D o r o s z e n к o, uw ypuklając rolę handlu ryskiego dla tego zjawiska. Wreszcie Rolf R o d i g a s t przedstaw ił rolę posiadłości ziemskich G reifsw aldu w rozw oju m iasta w XVII/X VIII w.
W części trzeciej prezentow anej książki („Zur E inzelfragen hansischer Ge schichte”) zamieszczono dwa kom unikaty: H erberta E w e „Schiffe au f historischen
ZAPISKI 635
K arte n ” (ciekawe ilustracje), oraz H orsta W e r n i c k e , „Zur Frage der M it gliedschaft in der H anse”. Obaj autorzy zapow iadają obszerniejsze prace na te tem aty.
M. D. Ja n P a k u l s k i , S iły polityczno-społeczne w Wielkopolsce w
pierw szej połowie X IV w ieku, U niw ersytet M ikołaja K opernika —
Rozprawy, Toruń 1979, s. 270.
Istotny problem tej książki to skład społeczny grupy aktyw nie uczestniczącej w w ypadkach, związanych z um acnianiem się w Wielkopolsce w ładzy W ładysława Łokietka, a także z początkiem panow ania K azim ierza Wielkiego. Tłem są n astę pujące w ydarzenia: zabiegi o odzyskanie Pomorza, pasmo konfliktów polsko-bran- denburskich i polsko-krzyżackich, piastowsko-głogowskie i luksem burskie roszcze nia do panow ania w Wielkopolsce, wreszcie stabilizacja stosunków polsko-krzy żackich w momencie pokoju kaliskiego w 1343 r. P ytanie o stru k tu rę grupy popie rającej Łokietka i Kazim ierza Wielkiego a także o stru k tu rę opozycji jest w isto cie rzeczy pytaniem o stru k tu rę rodową szlachty, gdyż rola i interesy innych podmiotów ówczesnego życia politycznego, Kościoła i m iast zostały tu zaledwie odnotowane. A utor kontynuuje tem atykę, podjętą wcześniej przez J. B i e n i a k a („Wielkopolska, K ujaw y, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problem u zjednocze nia państwowego w latach 1300—1306”, Toruń 1969). Sam ród rycerski (heraldycz ny) rozum iany jest przezeń jako rozrodzona możnowładcza rodzina wczesnofeudal- na w raz z dyfundującym i do niej elem entam i z daw nej drużyny i drobnego r y cerstw a. Metoda polega tu na ustalaniu przynależności rodowej osób w ystępują cych głównie jako świadkowie na dokum entach związanych treścią lub datacją ze wspom nianym i wypadkam i. Wymaga to retrogresyw nego korzystania z później szych danych genealogicznych (autor spożytkowuje m onografie poszczególnych ro dów heraldycznych). Zaszeregowanie wym ienionych osób do elity politycznej doko nuje się w sposób w pewnym stopniu arbitralny, na podstawie piastow anych przez nie urzędów. W szystkiemu przyświeca założenie o zasadniczo rodowej strukturze czternastow iecznej elity społeczno-politycznej.
Okazuje się więc, że i W ładysława Łokietka i Kazim ierza Wielkiego popierały na terenie W ielkopolski te same rody, które daw ały w niej oparcie rządom Prze- myślidów. Miało też m iejsce stopniowe przenikanie do grupy zwolenników królów krakow skich przedstaw icieli rodów opozycyjnych, jednak skład rodowy opozycji nie zm ieniał się. Powyższe ujęcie tem atu nie rozjaśnia specjalnie kluczowych za gadnień tego okresu — niejasną pozostaje spraw a w yboru K rakow a na stolicę, spraw a opierania się ostatnich królów piastow skich na M ałopolanach, których przysyłano na urzędy w Wielkopolsce. Liczne przykłady podziałów politycznych w ew nątrz rodów skłaniają samego au to ra do wniosku, że w polityce solidarność rodowa specjalnie się nie przejaw iała. Czytelnik zaczyna pow ątpiewać w znacze nie rodu, jako pierwszoplanowego czynnika politycznego czternastowiecznej Polski.
Z. M.
K a r e l IV, V lastní životopis, Odeon, P raha 1978, s. 229, il. Sześćsetlecie śm ierci K arola IV (zm. 1378), króla Czech, króla i cesarza N ie miec, w ładcy i literata, obfitowało licznymi, związanym i z tą osobą w ydaw nic tw am i. naukow ym i i okolicznościowymi. Prezentow ana publikacja zaw iera
