Andrzej Orczykowski
"Korespondencja Augusta Hlonda i
Józefa Gawliny w latach 1924-1948",
wyd. i oprac. Jerzy Myszor i Jan
Konieczny, Katowice 2003 :
[recenzja]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 47/1-2, 296-300
2004
p ro c e d u ry w y d alen ia o so b y z ak o n n e j z in sty tu tu , je d n o c z e śn ie u k azu je k o m p e te n cje o só b p o d e jm u jąc y ch decyzje o n a ło ż e n iu k ary kościeln ej.
Z u z n an iem n ależy o c en ić z a p re z e n to w a n y kolejn y to m K ościelnego Prawa P ro
cesow ego, k tó ry p o d e jm u je cie k aw ą i a k tu a ln ą p ro b le m a ty k ę , a o d stro n y m e ry to
rycznej zaw ie ra w ielk ie b o g a ctw o treści z z a k re su p ra w a m ałż eń sk ie g o i ro d z in n e go o ra z p ra w a p ro c eso w eg o . N ie k tó re o p ra c o w a n ia m ają c h a ra k te r czysto te o r e tyczny, in n e p rak ty czn y i b a rd z o p rzy d atn y w są d o w n ictw ie k ościelnym , jeszcze in n e n o w a to rsk i w polsk iej lite ra tu rz e kan o n isty czn ej. N ależy p o g ra tu lo w a ć R e d a k to ro m to m u , ja k i A u to ro m po szczeg ó ln y ch o p ra c o w a ń , k tó r e p re z e n tu ją w łaściw y p o z io m n au k o w y i p rzy czy n iają się d o lep sze g o p o z n aw a n ia p ra w a m ałż eń sk ie g o , ro d z in n e g o i p ro c eso w eg o p rz ez stu d e n tó w , p ra k ty k ó w i teo re ty k ó w p ra w a i p r a w a k a n o n ic z n e g o . Tym b a rd ziej je s t to w ażn e, gdyż cz ę sto b ra k jes t czasu i e n e rg ii n a p o g łę b io n ą re fle k sję n au k o w ą. O p ra c o w a n ia zaś te g o ty p u p o b u d z a ją d o bliż szego s p o jrz e n ia i a n alizy p o d e jm o w a n y ch p rz ez A u to ró w z a g a d n ie ń i w y korzysta n ia ich d o celów p rak ty czn y ch zw iązanych z orzeczn ictw em .
ks. Ja n u sz G ręźlikow ski
K oresp ondencja A u gusta H lon da i Józefa G awliny w latach 1924-1948. W yda n ie i opracow anie Jerzy M yszor i Jan K onieczny, K atow ice (K sięgarn ia św. Jacka) 2003, ss. 288.
Z a ró w n o S łu g a B oży A u g u st H l o n d - sa lez ja n in ; a d m in is tra to r a p o sto lsk i p o lsk iej części Śląska; pierw szy b isk u p diecezji kato w ick iej, zaś n a s tę p n ie m e tr o p o lita P o z n a n ia , G n ie z n a i W arszaw y; Prym as P olski i K a rd y n a ł - ja k i ab p . J ó z e f F elik s G a w l i n a - s e k re ta rz a g e n e ra ln y Ligi K ato lic k ie j n a Ś ląsku; re d a k to r n a c zelny „ G o śc ia N ie d z ie ln e g o ” ; o rg a n iz a to r i d y re k to r K ato lick iej A gen cji P ra s o w ej w W arszaw ie; b isk u p połow y W ojska P olskiego; o rd y n a riu s z polsk iej lu d n o ści cyw ilnej ro z p ro s z o n e j w czasie II w ojny św iatow ej w k ra ja c h A zji, A fryki i A u s tra lii, z aś p o w o jn ie o rd y n a riu s z d la P o lak ó w w N ie m c ze c h i A u strii; p r o te k to r p o l sk ie g o w y ch o d źstw a - o d e g ra li n ie p o ś le d n ią ro lę w h isto rii K o ścio ła i Polski. D z ia łaln o ść i w s p ó łp ra c a tych dw óch h ie ra rc h ó w m ia ła z n ac zą cy w pływ n a k sz ta łto w a n ie się życia re lig ijn e g o P o lak ó w - z aró w n o w O jczyźnie ja k i p o z a jej g ra n ic am i - o ra z dzieje II R z eczy p o sp o litej. S pecyficznym m a te ria łe m d o k u m e n tu ją c y m ich życie i d z ia łaln o ść są n a p is a n e p rz e z nich listy.
Z a c h o w a n e listy oby d w ó ch d o sto jn ik ó w kościeln y ch z n a jd u ją się w kilku a rc h i w ach , z k tó ry ch w y o d rę b n io n o zb io ry k o re s p o n d e n c ji H 1 o n d -G a w 1 i n a, tj.
[1 3 ] R E C E N Z JE 2 9 7
tzw.: „ zb ió r k ato w ick i” o ra z „ zb ió r p o zn ań sk i i g n ieź n ień sk i” . M ając n a uw adze b ra k bliższych d an y ch d otyczących p o w sta w a n ia „ zb io ru k a to w ick ieg o ” - z aw ie ra ją c e g o z n ac zn ą liczbę listów H l o n d a d o G a w l i n y - w y su n ięto h ip o te z ę , że ks. J. G a w 1 i n a, o p u szczając p a ra fię św. B a rb ary w C h o rz o w ie (K rólew skiej H u cie) po zo staw i! je w arch iw u m p a rafialn y m . Późniejszy p ro b o szcz ks. G e ra rd B a ń k a p rz e k a z a ł te listy - sw ojem u b ra tu - h istorykow i ks. Jó zefo w i B a ń c e . Z b ió r ks. J. В a ń к i z aw iera listy H l o n d a do G a w l i n y z l a t 1924-1932, zatem z o k re su ścisłeg o zw iązku ks. J. G a w 1 i n у ze Ś ląsk iem . Po śm ierci ks. J. В a ń к i listy z o stały w łączo n e d o zb io ró w A rch iw u m A rc h id ie c e z ja ln e g o w K ato w icach (sygn. Z S 630 k. 1-97; 631, k. 98-154; 632, k. 155-231). Z nielicznym i w yjątkam i, „zb ió r k ato w ic k i” m a c h a r a k te r ściśle pryw atny, b o w ie m listy nie p o sia d ają sy g n atu r, ta kich jak im i zw ykle o p a trz o n a je s t k o re s p o n d e n c ja u rzęd o w a. Z a w a rte w nich in fo rm a c je i o p in ie p rz e z n a c z o n e byty w yłącznie do u żytku a d re s a ta , ch o ciaż należy zauw ażyć, że n ad aw ca liczy! się z m ożliw ością w g ląd u w tre ś ć k o re sp o n d en c ji p rz ez o so b y p o s tro n n e , p o n iew aż czę sto przy o m aw ia n iu sp ra w p e rso n aln y c h pisał tylko inicjały. C h o ciaż n a „ zb ió r k a to w ick i” s k ła d ają się w yłącznie listy H l o n d a d o G a w 1 i n y, to je d n a k z lek tu ry listów m o ż n a przypuszczać, że w y m ian a była d w u s tro n n a , z a te m nie m o żn a wykluczyć, że w przyszłości o d n a jd ą się tak że listy G a w l i n y d o H l o n d . „ Z b ió r p o z n ań s k i i g n ie ź n ie ń sk i” tw o rzą listy z ach o w an e w A rc h iw ac h A rc h id ie ce z ja ln y c h w G n ie ź n ie i P o z n a n iu o ra z w A rch iw u m O ś ro d k a P o stu lacji p ro c e s u b eaty fik ac y jn e g o Sługi B o żeg o A u g u s ta H lo n d a Tow arzy stw a C h ry stu so w eg o d la P o lo n ii Z ag ra n ic z n e j w P o z n an iu . W A rch iw u m A rc h id ie cezjaln y m w P o z n a n iu zło żo n y zo stał tzw. „ zb ió r a rcy b isk u p a A n to n ie g o B a ra n ia k a ” . J e s t to z es p ó ł różnych, jeszcze n ieu p o rz ąd k o w an y c h d o k u m e n tó w przyw ie zionych p o z a k o ń c ze n iu II w ojny św iatow ej z F ra n c ji p rz e z ó w czesn eg o s e k re ta rz p ry m as a ks. A n to n ie g o B a r a n i a k a . W z b io rz e tym z n ajd u je się tak ż e k o re sp o n d e n c ja P ry m asa P olski z o k re su II w ojny św iatow ej. M a o n a p o sta ć k o re s p o n d e n cji w ych o d zącej, tj. o d rę c z n ie p isan y ch k o n sp e k tó w listów , k tó re n a stę p n ie p rz e p is a n e p rz e z s e k re ta rz a trafiały d o a d re s a ta w p o sta c i m aszynopisu. Listy te, częściow o zn iszc zo n e lub p o sia d a ją c e rozm yty a tr a m e n t są w n iek tó ry ch m iejscach n ie d o o d czy tan ia. M a te ria ł te n p o śm ierc i ab p . A . B a r a n i a k a zo stał z eb ra n y i p o p rz e jrz e n iu p rz ez ks. M a ria n a P r z y k u c k i e g o w 1979 r. p rz ek a za n y do A rc h iw u m A rc h id ie c e z ja ln e g o w P o z n an iu . W A rc h iw u m A rc h id iecezjaln y m w G n ie ź n ie z n ajd u je się k o re s p o n d e n c ja p ry m asa A . H 1 o n d a z la t 1932-1948. J e s t to n ajczęściej u rz ęd o w a k o re sp o n d e n c ja , w y ch o d ząca z K an ce larii P rym asa Polski. W la ta c h 70-tych z o sta ła p rz e k a z a n a d o G n ie z n a p rz e z A rch iw u m P rym asa P olski z W arszaw y. P o n a d to w A rch iw u m O ś ro d k a Po stu lacji p ro c e su b eaty fik acy j n e g o S ługi B o żeg o A u g u sta H lo n d a w P o z n a n iu - n a uży te k p ro c e su - zo stały z e b ra n e k o p ie (k se ro ) listów p o c h o d zą cy c h z różnych zbiorów .
O p ra c o w a n ia k o re sp o n d e n c ji p o m ię d z y A u g u stem H 1 o n d e m i Jó z e fe m G a w l i n ą p o d jęli się dw aj re d ak to rzy : ks. p ro f, d r h a b . Je rzy M y s z o r o ra z ks. lic. J a n K o n i e c z n y S C hr. Ks. J. M y s z o r przy g o to w ał d o d ru k u listy ze „z b io ru k a to w ic k ie g o ” , n a to m ia s t „ zb ió r p o z n a ń s k i i g n ie ź n ień sk i” zo stał o p ra co w a n y p rz e z ks. J. K o n i e c z n e g o S C h r. Ten o sta tn i fra g m e n t k o re sp o n d en c ji z n a jd o w ał się n a stro n a c h in te rn eto w y c h , a tak że p ew n e je g o passusy zo stały o p u b lik o w a n e w p ra cy zbio ro w ej: W. J. W y s о с к i (re d .), K a p e la n i w r ze śn io w i, W ydaw nic tw o R ytm , W arszaw a 2001. R e d a k to rz y p re z e n to w a n e j p u b lik acji wyszli z z a ło ż e n ia, że o p racow yw any p rz e z n ich m a te ria ł jes t p ierw szo rzęd n y m ź ró d łe m h isto rycznym , d la te g o sta ra li się d o c h o w ać bezw zględnej w iern o ści oryg in ało w i, zaś częściow o zn iszczo n e lub n iec z y te ln e fra g m e n ty listów o d p o w ie d n io zaznaczyli: [...].
K o r e sp o n d e n c ja A u g u s ta H lo n d a i Jó ze fa G a w lin y w la ta c h 1 9 2 4 -1 9 4 8 - w y d an a
w ra m a c h serii: S tu d ia i M a te ria ły W y d zia łu T eologiczn ego U n iw ersytetu Ś lą sk ieg o w K a to w ic a c h (n r 14) re d ag o w a n e j p rz ez J. G ó r s k i e g o - zaw iera k o lejn o : wy
k az sk ró tó w (ss. 5-6); n o tę e d y to rs k ą (ss. 7-10); b ib lio g ra fię (w ybór) (ss. 11-13); L is ty (ss. 17-273); in d ek s nazw isk (ss. 274-284) o ra z k se ro k o p ie: L is t a bp. A u g u sta H lo n d a d o ks. Jó ze fa G a w lin y z 21 k w ie tn ia 1 9 2 7 r. (ss. 285-286) i F ragm en ty listu bp. J ó ze fa G a w lin y d o kard. A u g u sta H lo n d a z 4 m a ja 1 9 3 7 r. (ss. 287-288).
W L is ta c h zam iesz c zo n o k o re s p o n d e n c ję p ro w a d z o n ą m iędzy A u g u ste m
H 1 o n d e m i Jó z e fe m G a w l i n ą . C a ło ść o b e jm u je 126 pozycji a u to rs tw a H l o n d a o ra z 83 G a w 1 i n y. J e d e n z listów H l o n d a - in fo rm u jący o m ia n o w a n iu p rz e z O jca św. b isk u p a p o lo w eg o p o lsk ich sił zb ro jn y ch o rd y n a riu s z e m P o lak ó w u w o ln io n y ch w N ie m czech - n ie je s t ad reso w a n y d o G a w 1 i n y, lecz d o P re z y d e n ta R z ec zy p o sp o litej i R z ą d u w L o n d y n ie (s. 254). W p re z e n to w an y m z b io rz e p o jaw iło się ró w n ież p ism o ks. J. G a w I i n y a d re so w a n e nie b e z p o ś re d n io d o k a rd . A . H 1 o n d a, lecz d o K a n ce la rii P ry m asa (s. 106). W ydaje się, że te pozycje m o ż n a było u m ieśc ić w a n ek sie . P o n a d to w L is ta c h z am iesz c zo n o ró w n ież
te le g ra m w j. fran c u sk im - w ra z z tłu m a c z e n ie m w p rzypisie - n a d an y p rz e z k ard . H 1 o n d a d o bp. G a w 1 i n y 25 czerw ca 1941 r. z p ro ś b ą o p rz e k a z a n ie życzeń im ieninow ych p rezy d en to w i R zeczy p o sp o litej (s. 234) o ra z tele g ra m bp. G a w 1 i n y d o k a rd . H 1 o n d a (s. 270). L isty o p u b lik o w a n o n ie z ale ż n ie o d ich a u to rs tw a w u k ła d z ie ch ro n o lo g icz n y m - w e d łu g ich d a to w a n ia - n a d a ją c im w ła sn ą n u m e r a cję K o r e sp o n d e n c ji k o ń c z ą c ą się liczbą [209]. N ajstarszy m p ism em zam iesz czo n y m
w o m aw ian y m z b o rze je s t: L is t ks. A u g u s ta H lo n d a A d m in istr a to ra A p o s to lsk ie g o Ś lą sk a P o lsk ieg o d o W iel [ e b n e g o ] ks. w ik a reg o Jó ze fa G a w lin y w Tychach (d a to w a
ny w K ato w icach 7 V II 1924, k tó ry w fo rm ie m aszy n o p isu p rzechow yw any je s t w A rc h iw u m A rc h id ie ce z ja ln y m w K ato w icach , syg. Z S 630), zaś najnow szym : L is t P ry m a s a P o lsk i kard. A u g u s ta H lo n d a d o b p. J ó ze fa G a w lin y (n a p isan y w W arszaw ie
[15] R E C E N Z JE 299
7 V II 1948, k tó re g o k o p ia z n a jd u je się w A rch iw u m O ś ro d k a P ostulacji w P o z n a niu). P re z en to w a n y z b ió r z a w ie ra z a te m z ach o w an ą k o re sp o n d e n c ję p ro w a d z o n ą p o m ięd zy A . H l o n d e m i J . G a w l i n ą - d o k ła d n ie w ciągu d w u d z iestu c z te rech lat - zesta w io n ą w u k ład z ie ciągłym b e z w p ro w ad z en ia d o d atk o w y ch re d a k cyjnych p o d zia łó w czasow ych czy tem atycznych.
P ro b le m a ty k a - z a ró w n o słu ż b o w ej, ja k i pry w atn ej - k o re sp o n d en c ji p o m ięd zy H l o n d e m i G a w l i n ą w iąże się p rz e d e w szystkim z p e łn io n y m i p rz ez nich p o słu g am i w K ościele. O rg a n izo w a n ie o ra z d z ia łaln o ść a d m in istra tu ry a p o sto lsk iej n a Śląsku, a n a s tę p n ie diecezji kato w ick iej o ra z kon flik t p o lsk o -n iem iec k i są głów nym i te m a ta m i k o re s p o n d e n c ji H l o n d a i G a w l i n y w lata ch trzydziestych u b ieg łe g o stu lecia. W y n iesien ie bp. A . H 1 o n d a n a sto licę pry m aso w sk ą w G n ie ź n ie ro z p o cz ęło now y e ta p je g o k o re sp o n d e n c ji z J. G a w 1 i n ą z d o m in o w any p ro b le m a m i o g ó ln o p o lsk im i, zró żn ico w an y m i i z d eterm in o w a n y m i sy tu acją p o lity czn ą w P olsce i E u ro p ie . O b serw ac je bp. J. G a w 1 i n y sk rz ętn ie u d o s tę p n ia n e k ard . H 1 o n d o w i w lis ta c h - szczeg ó ln ie z o k re su II w ojny św iatow ej i p o jej z a k o ń c ze n iu - sta n o w ią d o sk o n a ły k o m e n ta rz d o w ydarzeń, k tó re zm ieniły p o li tyczną m a p ę E u ro p y , a ta k ż e ilu s tru ją ro lę K o ścio ła w życiu P olaków n a u c h o d ź stw ie.
N ależy o d n o to w a ć s ta ra n n o ś ć p rz y g o to w a n ia pu b lik acji o m aw ia n eg o zb io ru . N a p o c z ą tk u k a żd e g o za m ie sz c z o n e g o d o k u m e n tu w sk azan o nazw ę arch iw u m - o ra z z e s p ó ł lub te k ę , c z ę sto w ra z z sy g n a tu rą - w któ ry m z n a jd u je się o ry g in ał li stu. Tylko w kilku p o zy cjach - np.: [194], [196]-[206], itd. w sk az an o n a k o p ie z n a j d u jąc e się w A rc h iw u m O ś ro d k a P o stu lacji w P o z n a n iu , b ez w sk azan ia m iejsca p rzech o w y w an ia o ry g in ału . P o szc zeg ó ln e listy zo stały szczegółow o o p isa n e . C zy teln ik uzyskuje in fo rm a c je d o ty cz ąc e d a n e g o listu, a m ianow icie: czy je s t to r ę k o pis czy m aszynopis; czy z o s ta ł n a p is an y n a d ru k u firm ow ym - np.: łączn ie z p o d a n iem treś c i n ag łó w k a i n a d ru k ie m h e rb u h ie ra rc h y k o ścieln eg o - czy zwykłym p a p ierz e czy k a rcie p o czto w ej. W y ją tek sta n o w ią k o p ie wyżej w y m ien io n eg o A rc h i w um O ś ro d k a P o stu lacji.
W alor o m aw ia n ej p u b lik a c ji podw yższa a p a ra t n a ukow y o p ra c o w a n y p rz e z R e d a k to ró w d o p o szczeg ó ln y ch listów . D o tek stó w źródłow ych w p ro w ad z o n o p rzy p i sy, w k tó ry ch p o d a n o d o d a tk o w e in fo rm a cje i w y jaśn ien ia d o ty czące o k oliczności o m aw ian y ch : kw estii, w y d a rze ń , instytucji, osó b . W n o c ie ed y to rsk iej p o d a n o , że p rzy u s ta la n iu d an y ch b io g raficzn y c h d otyczących p ra co w n ik ó w dyp lo m acji p o l skiej k o rz y stan o z : R . Ł o s s o w s k i (re d .), H isto ria D y p lo m a c ji P o lsk ie j (1 9 1 8 - - 1 9 3 9 ), W arszaw a 1995, t. IV; W. M i с h o w i с z (re d .), H isto ria D y p lo m a c ji P o l s k ie j (1 9 3 9 -1 9 4 5 ), W arszaw a 1999, t. V, a ta k że w yczerp u ją cych p rz y p isó w z a m ie s z czo n y c h w p ię c iu to m a c h P r o to k o łó w p o sie d z e ń R a d y M in is tró w R z e c z y p o sp o lite j Polskiej, K r a k ó w 1 9 9 4 -2 0 0 1 .
W artościow ym ele m en tem om aw ianej pozycji jest n o ta ed y to rsk a p re ze n tu jąca A u g u sta H 1 o n d a i Jó z e fa G a w l i n ę o raz k o n tek st historyczny ich działalności, uk azu jąca elem en ty m eto d o lo g iczn e i fo rm aln e publikacji o raz głów ne zało żen ia r e dakcyjne. Bibliografia (wybór) ułatw i zainteresow anym d o tarc ie do publikacji u m ożli w iających lepsze p o zn an ie życia i działalności Sługi B ożego A u g u sta H l o n d a oraz abp. Jó z e fa G a w 1 i n y. O d strony form alnej w ażnym u zu p ełn ien iem K orespondencji jes t indeks nazwisk. W ydaje się, że zam ieszczenie rów nież spisu lub zestaw ienia li stów opublikow anych w om aw ianym zbiorze ułatw iłoby posługiw anie się nim.
P o d su m o w u ją c n ależy stw ierdzić, że p re z e n to w a n a p ozycja stan o w i c e n n e ź r ó d ło h isto ry cz n e słu ż ąc e p rzy b liżen iu o só b i dzieł: S ługi B o żeg o A u g u s ta H l o n d a i abp. J ó z e fa G a w l i n y o ra z p o z n an iu poszczególnych dzied zin życia K ościoła w Polsce - zw łaszcza w: d iecezji k atow ickiej, o rd y n a ria cie polow ym i w śró d polskiej em ig racji - w o k re sie ich d ziałalności. Korespondencja u k a zu je rów nież k o n tek st sto so w an ia ó w czesn eg o p ra w a k o ścieln eg o w polskiej rzeczyw istości i stan o w i sw o isteg o ro d z a ju „ k o m e n ta rz ” d o praw o d aw czej działaln o ści k ard . A. H 1 o n d a i ab p . J. G a w 1 i n y. O m a w ia n a p u b lik a c ja w ydaje się być c e n n ą n ie tylko d la p r a cow ników n a u k i, a le z p e w n o ścią z a in te re s u je p asjo n u jący ch się p o z n a w a n ie m h i sto rii K o ścio ła w P olsce i d ziejów p o lsk ieg o n a ro d u .
ks. A n d r z e j O rczykow ski S C h r
P olsk a b ib liografia prawa k an oniczn ego za lata 1980-2000, oprać. P. K asprzyk /red/, Z. B aranow ski, P. W iśniew ski, Prawo-Adm inistracja-Kościól, nu m er sp ecjal ny 2003, L ub lin 2003, ss. 294.
B a d a ją c te ra ź n ie js z o ś ć i m yśląc o przyszłości n ie m o ż n a z a p o m n ie ć o tych, k tó rzy w k ła d e m sw ojej p ra c y d o p ro w ad zili p o lsk ą k a n o n isty k ę d o a k tu a ln e g o sta n u rozw oju. W k ażd y m o d k ry c iu n au k o w y m , ch o ćb y n a jb a rd zie j g e n ia ln y m , zaw ie ra się w iele e le m e n tó w w y p raco w an y ch p rz e z p o p rz e d n ie p o k o le n ia uczonych. Is to t nym w ięc z a d a n ie m w sp ółczesnych b a d ac zy je s t w łaściw e w y k o rzy stan ie te g o d o ro b k u , a ta k ż e rz e te ln a o nim in fo rm acja. W y chodząc n a p rzeciw te m u z a d a n iu W ydział P ra w a, P ra w a K a n o n ic z n e g o i A d m in is tra c ji K ato lic k ie g o U n iw e rsy tetu L u b elsk ie g o w ydał o p ra c o w a n ie pt. P olska bibliografia p raw a k a n o n iczn eg o za lata
1980-2000 p rz y g o to w a n e p rz e z z esp ó ł p o d re d a k c ją P io tra K asp rzy k a. W y m ien io
nej wyżej p u b lik a c ji z o s ta ł p o św ięco n y sp ecjaln y n u m e r w y działow ego c za so p ism a
P ra w o -A dm inistracja-K ościół, d o k tó re g o z o sta ł d o łąc zo n y z ap is e le k tro n ic z n y n a
