Zofia Kawczyńska-Butrym
Familiologia : przedmiot, zakres i
metodologia badań
Studia nad Rodziną 10/1-2 (18-19), 163-170
Studia nad Rodziną UKSW 2006 R. 10 nr 1-2(18-19) Z ofia KAW CZYŃSKA-BUTRYM
FAMILIOLOGIA - PRZEDMIOT, ZAKRES I METODOLOGIA BADAŃ Wprowadzenie
Podejm ując tem at dotyczący badań empirycznych w określonej dyscypli nie nauki, należy w m iarę dokładnie określić jej obszar i przedm iot. Jeśli więc zdefiniujem y familiologię jako m ultidyscyplinarną naukę o rodzinie, musimy dostrzec, że w jej obrębie znajdziemy szereg szczegółowych dyscy plin, k tóre tradycyjnie zajm ują się rodziną lub od niedaw na w chodzą w o b szar zagadnień powiązanych z rodziną z uwagi na związki między ich obsza rem wiedzy a wiedzą o rodzinie (np. medycyna rodzinna). K ażda z nich ma już wypracowaną i stale uzupełnianą o nowe możliwości badawcze m eto d o logię badań. K ażda z nich m a też swój d o ro b ek teoretyczny, obejm ujący róż ne teorie, koncepcje i próby definicyjne rodziny, oraz każda z nich w ypraco w ała szereg analiz szczegółowych, opartych na badaniach empirycznych, ści śle powiązanych z dorobkiem teoretycznym. Ponadto każda z tych n auk sta wia sobie określone cele (praktyczne, poznawcze, legislacyjne), k tóre decy dują o przyjęciu określonych priorytetów (kontekstów ) zarówno w p o d ej ściu teoretycznym, ja k iw obszarze badań empirycznych nad rodziną.
N ic więc dziwnego, że prezentow anie bad ań naukowych w zakresie fa- miliologii, obejm ującej różne teorie, dyscypliny nauki, ja k też rożne aspek ty życia rodziny, wymaga uw zględnienia zakresów i m eto d charakterystycz nych i odpow iednich do zagadnień, jakie są podejm ow ane, i dyscyplin n a ukowych, k tó re uczestniczą w budow aniu wspólnej wiedzy o rodzinie.
A by zdać sobie spraw ę z w ystępującego zróżnicowania, należy zwrócić uwagę, że w zakres familiologii wchodzą różne zakresy i obszary analizy. Przedstaw ię podstaw ow e aspekty rozważań i bad ań nad rodziną, aby uśw ia dom ić niezwykle złożoną i różnorodną w iedzę oraz ró żnorodne aspekty analiz dotyczących rodziny. M ożem y wyliczyć m iędzy innymi: aspekt te o re tyczny, historyczno-kulturowy, kontekstow y i praktyczny.
Podejście teoretyczne
W w ielu naukach pierwszym, niezwykle ważnym aspektem tych analiz jest podejście teoretyczne. Sposób, w jaki definiujem y bowiem rodzinę, jak
ją rozum iem y i interpretujem y, co szczególnie eksponujem y w podejściu do rodziny, w zasadzie wyznacza zakres bad ań empirycznych. Aby zilustrować te n związek, m ożna podać dwa przykłady z zakresu teo rii rodziny.
Jeden - to koncepcja rodziny w socjologicznej teorii struktury społecznej, analizowana w ujęciu stricte socjologicznym i w ujęciu demograficznym.
W ujęciu socjologicznym rodzina jest interpretow ana jako grupa społecz na, z uw zględnieniem między innymi ról społecznych poszczególnych jej członków, zależności między rolą a pozycją i prestiżem , jakim się cieszą, z uw zględnieniem funkcji rodziny i uczestnictwa poszczególnych członków w realizacji tych funkcji, wreszcie dysfunkcjonalności rodziny, jej przyczyn i konsekwencji. Szczególnie problem atyka funkcjonow ania rodziny bywa obszarem zainteresow ania różnych szczegółowych dyscyplin naukowych, ta kich między innymi, ja k socjologia, ekonom ia, pedagogika, resocjalizacja, praw o i kryminologia. K ażda z nich wydobywa inne, interesujące ją aspekty funkcjonow ania rodziny, eksponując i preferując zarówno poszczególne funkcje, ja k i związki m iędzy rodziną a innymi obszaram i życia społecznego.
N a odrębną uwagę zasługuje analiza struktury rodziny w ujęciu dem ogra ficznym. Tu bowiem znajdujem y takie kategorie opisu rodziny, ja k pełność- -niepełność, liczba dzieci, liczba pokoleń. To ujecie strukturalne często wy korzystywane jest do opisu i interpretacji zjawisk zachodzących w rodzinie, zarów no w rolach poszczególnych członków, ja k i w funkcjach. Jednocze śnie aspekt demograficzny wykorzystywany jest do opisu zjawisk ludnościo wych, obserwowanych w życiu całych społeczeństw (np. przyrost naturalny, starzenie się populacji, koszyk dóbr i usług wchodzący w skład m inim um so cjalnego w zależności od charakteru gospodarstw a rodzinnego/rodziny).
Zupełnie inny obszar zagadnień wchodzi w zakres badań rodziny, gdy in terpretujem y ją zgodnie z ogólną teorią systemów. Wówczas podstawą anali zy staje się miejsce rodziny w relacjach do innych systemów, a także charakter i znaczenie rodziny jako systemu wyznaczonego granicami, wzajemnymi rela cjami i komunikacją w jej obrębie. Interesujące jest wówczas, jaki charakter m ają granice systemu rodzinnego, oddzielające rodzinę od innych systemów, w obrębie których ona funkcjonuje, oraz jaki jest charakter granic oddzielają cych podsystemy w obrębie rodziny, jakie relacje dom inują wewnątrz systemu rodzinnego i poza systemem. Szczególna waga przypisywana bywa też kom u nikacji wewnątrz rodziny i jej znaczeniu dla funkcjonowania zarówno całego systemu rodzinnego, jak i poszczególnych jej członków. Teoria ta jest szczegól nie często wykorzystywana przez psychologów i terapeutów rodzinnych.
Definiow anie i pogłębianie analiz dotyczących istoty, natury rodziny znaj dujemy w opracow aniach teologów (różnych religii i obrządków) oraz filozo fów. W iodącą m etodą jest m etoda heurystyczna, oparta na analizie doku m entów poszczególnych kościołów (choćby Starego i Nowego Testamentu,
K oranu, encyklik itp.) i osób reprezentujących określoną wiarę (np. pisma Ojców Kościoła, bądź ważne interpretacje przedstawicieli innych religii), a także na analizie pism filozofów, którzy podejm ują problem atykę rodziny.
Podejście historyczno-kulturowe
Kolejny zakres analiz i badań rodziny możemy najogólniej określić jako hi- storyczno-kulturowy. W iodące są tu dwie m etody - m etoda historyczna i m eto da analizy treści dokumentów, reprezentow ana zarówno przez nauki społecz ne (socjologia, antropologia kulturowa, politologia), jak i przez nauki stricte humanistyczne (historia literatury, socjologia literatury, epistemologia).
M ożna tu zaliczyć wszystkie te opracowania, które uwzględniają historycz ną zmienność sytuacji, struktury i kondycji rodziny w poszczególnych epokach i okresach, „definiowanie” rodziny w różnym czasie i w różnych kulturach, re ligiach, systemach ekonomicznych i ideologicznych. Analizy te ukazują dyna mikę i kierunki zmian w rozm iarach i strukturze rodziny, w pozycji i rolach p o szczególnych osób w rodzinie, we wzajemnych zależnościach i położeniu spo łecznym rodzin w aktualnych w danym okresie układach społecznych, poli tycznych, w okresach stabilizacji i w okresach dynamicznych zmian.
W dużej m ierze przedm iotem analizy m ogą być wszelkie dostępne do k u m enty pozw alające odtworzyć w iedzę o rodzinie: dan e statystyczne, do k u m enty urzędow e, w tym praw odaw stw o dotyczące rodziny, dokum enty oso biste - pam iętniki, w spom nienia, listy, ale też literatu ra piękna z poszcze gólnych okresów historycznych, charakteryzująca relacje rodzinne - i w e w nątrz rodziny, i w szerszych relacjach społecznych, ukazujących też pozy cję społeczną rodzin i ich członków, reprezentujących poszczególne grupy i kręgi społeczne (np. rodzina chłopska, szlachecka, m agnacka, m ieszczań ska). Należy podkreślić, że ja k d o tąd tylko nieliczni autorzy posługują się tą m eto d ą i tymi historycznym i źródłam i wiedzy o rodzinie.
Podejście kontekstowe
N a odrębną uwagę zasługują te analizy, które m ają wyraźnie kontekstowy charakter badań rodziny. Zwracają bowiem uwagę na poszczególne czynni ki, jakie miały w poszczególnych epokach i okresach historycznych lub mają aktualnie wpływ na stan, sytuację i kondycję rodziny. Jednocześnie należy podkreślić, że w podejściu kontekstowym, m ożemy znaleźć największą róż norodność m etod i technik badawczych. Ponieważ każdy z analizowanych „kontekstów ” przyjmuje m etodologię stosowaną w nauce, którą prezentuje.
W podejściu kontekstow ym należy w yodrębnić kilka czynników, przy czym kolejność ich prezentacji nie m a znaczenia w artościującego. Każdy
bowiem z kontekstów , choć w zajem nie korzystają ze swoich interpretacji oraz wyników analiz i badań, stanow i o d ręb n ą dziedzinę rozpoznaw ania natury, stanu, sytuacji i kondycji rodziny Teologiczny. M am y tu dwa aspek ty - stricte teologiczny i pastoralny. Pierwszy oparty n a m etodzie heury stycznej - obejm uje m iędzy innym i analizę O bjaw ienia, przekazu Ew ange lii i nauki K ościoła na tem a t pow ołania i zadań rodziny, ja k też kobiety, mężczyzny w świetle wiary i sakram entów .
Religijny i pastoralny aspekt analizy oparty je st głównie na badaniach empirycznych (socjologicznych, psychologicznych, pedagogicznych). W je go obrębie religijny i duchowy kontekst życia rodziny stanow i podstawowy obszar analizy na tem at przekazu wiary, funkcjonow ania kościoła dom ow e go, ja k bierze też p o d uwagę aspekty duszpasterstw a rodzin, uw zględniają ce duchow e i m oralne trudności w życiu rodzin, w poszczególnych jego e ta pach (np. narodziny, przygotow anie do kolejnie przyjmowanych sakram en tów, choroba, śm ierć), oraz kształtow anie postaw etyczno-m oralnych członków rodziny, szczególnie dzieci w różnych etapach ich życia.
Ekonom iczne, k tóre koncentrują się na analizie rodziny rozum ianej ja ko gospodarstw o dom ow e i elem ent gospodarstw a krajowego. W iodącą m eto d ą prezentacji sytuacji ekonom icznej, ekonom icznych standardów ży cia rodzin, różnorodnych wskaźników opisujących m aterialny status rodzi ny (np. m inim um socjalne liczone jest na gospodarstw o dom owe z uw zględnieniem dochodu p e r capita) jest m etodologia przyjęta w anali zach ekonom icznych. D an e te są, ja k już w spom niano, wykorzystywane przez w ielu ekspertów życia rodzinnego, także do ustalania koszyka dóbr i usług, jakie powinny być zapew nione rodzinie o określonej strukturze (np. em eryckim , z jednym dzieckiem , czy wielodzietnym ). E kspertam i w tym za kresie są więc ekonom iści. D an e te bywają wykorzystywane też przez wielu badaczy sytuacji rodzinnej i traktow ane na ogół jako zm ienna niezależna, określająca i pow odująca wiele problem ów współczesnej rodziny - u b ó stwa, bezrobocia, zróżnicowanych szans życiowych, ostatnio także p ro ce sów migracyjnych dla popraw y stan d ard u życia rodziny.
Z drow otne. Zdrow otny kontekst analiz oparty je st przede wszystkim na m etodologii bad ań medycznych: podstawowych badaniach laboratoryj nych, badaniach epidem iologicznych, analizach z zakresu zdrowia publicz nego. D o p iero ich wyniki dają podstaw ę do prezentow ania analiz odnoszo nych do zdrow ia rodziny. K orzystanie z m eto d stosowanych w epidem iolo gii i w dziedzinie zdrowia publicznego pozw ala przedstaw ić stan zdrowia członków rodziny (głównie w kategoriach wieku, płci, m iejsca zam ieszka nia: wieś - m iasto), ale też sytuacji bytowej gospodarstw domowych.
Nieco inny charakter m ają badania o charakterze etiologicznym - poszu kujące związku między różnie operacjonaliow aną sytuacją rodzinną a sta
nem zdrowia. Rodziny (małżeństwo, stan wolny, rozwód, wdowieństwo, ale też inne cechy rodziny: niepełność, konflikty, przeciążenie rolam i itp.) są tu traktow ana jako zm ienne niezależne w analizie stanu zdrowia populacji, prow adząc do wskazań, że stan zdrowia osób pozostających w związku m ał żeńskim bywa korzystniejszy niż pozostałych osób, a konflikty, tru d n a sytu acja m aterialna, niepełność rodziny i inne sytuacje rodzinne stanowią czyn niki ryzyka zwiększające zachorowalność lub występowanie objawów psy chosomatycznych u poszczególnych członków rodziny. Podobną m eto d o lo gię wykorzystuje kolejny n u rt badań z zakresu zdrowia i choroby. W tym wy padku często stan zdrowia, a konkretnie fakt choroby w rodzinie, jest tra k towany jako zm ienna niezależna. N u rt ten koncentruje się na zm ianach, ja kie zachodzą w rodzinie w wyniku choroby, niepełnospraw ności, starości, opieki term inalnej, zgonu i żałoby po utracie bliskiej osoby. O statecznie - ekspertam i od oceny stanu zdrowia, choroby czy ryzyka zdrow otnego są le karze. W dużej m ierze lekarze rodzinni, dla których w iedza o związkach etiologicznych m oże być wykorzystana w diagnozie i w zapobieganiu choro bom . Ten n u rt analiz podejm ow any jest też przez niektórych psychologów i socjologów (także socjologów, psychologów i pedagogów zdrowia), zajm u jących się problem atyką rodziny dla zrozum ienia zjawisk i procesów zmian wewnątrz rodziny i zm ian dotyczących położenia społecznego (np. izolacja społeczna rodzin osób chorych psychicznie) i ekonom icznego rodzin osób chorych (m.in. wzrost wydatków na leki, leczenie i rehabilitację).
M ieszkaniowe. M ieszkanie je st je d n ą z podstawowych potrzeb człowie ka, m iejscem jego życia, przestrzenią, k tó ra wpływa na życie i los rodziny Przestrzeń ta w yznaczona jest przede wszystkim standardem m aterialnym rodziny, co wykorzystywane je st w opisie jej sytuacji m aterialnej. O rganiza cja przestrzeni m ieszkalnej, w yposażenie i potrzeby m ieszkaniow e rodzin są też wypadkową w ielu czynników. W yznaczają je m iędzy innym i k o n k ret ne potrzeby wynikające ze struktury rodziny, wzorców i tradycji kulturowej: liczby wspólnie m ieszkających pokoleń, dzietności, ale też w ieku członków rodziny, zawodu, stylu życia, organizacji czasu wolnego, stanu zdrowia itp. C oraz częściej też problem y m ieszkaniow e rodziny stają się przedm iotem polityki społecznej, w tym w ostatnim czasie także w związku ze starzeniem się populacji i koniecznością rozw iązania problem ów opieki nad starszym pokoleniem , ja k rów nież z koniecznością rozwiązywania trudności rodzin w opiece nad osobam i niepełnospraw nym i.
Przedm iotem opisu sytuacji mieszkaniowej są je d n ak dotychczas głównie wskaźniki opisujące standard m ieszkania według wskaźników obiektywnych (m etraż ogółem , m etraż na osobę, liczba pokoi, liczba osób przypadających na izbę/pokój, wyposażenie w infrastrukturę kom unalną: CO, w oda ciepła, łazienka, gaz; standard wyposażenia techniczno-m edialnego: pralka au to
matyczna, kom puter; wyposażenie kulturow e - książki), ale uwzględnia się też ocenę subiektywną (sam oocena sytuacji mieszkaniowej).
Socjalne. Rozległy obszar problem atyki rodzinnej, zwłaszcza m ieszczą cej się w tzw. kwestiach społecznych i problem ach socjalnych, znajdujem y w polityce społecznej, której celem jest m iędzy innym i likwidacja nierów ności społecznych.
W różnych okresach m ogą się pojawić specyficzne dla danego czasu p ro blemy socjalne. O statnio są to problem y społeczne wywołane przez bezrobo cie, ubóstwo, migrację, wykluczenie, nierówność szans edukacyjnych, starze nie się społeczeństwa, wzrost liczy osób niepełnosprawnych itp. Problem y te wymagają szczegółowych badań i szczegółowych rozwiązań. Nie m ożna też nie dostrzegać, że niem al zawsze są to problem y rodzin, a nie tylko problem y indywidualne osoby bezrobotnej, wykluczonej czy niepełnospraw nej. Wy m ienione problem y wymagają więc nie tylko zapobiegania w ram ach polity ki społecznej pojawianiu się tych problem ów i niwelowaniu ich skutków na poziom ie całego społeczeństwa, ale przede wszystkim wymagają dostrzega nia rodziny jako adresata udzielanej pom ocy i wsparcia w sytuacji kryzysu, w jakim znalazła się z różnych, wcześniej wymienionych przyczyn.
Praw ne. Z polityką społeczną ściśle związane są praw ne aspekty życia ro dziny. Dotyczy to zarów no obowiązków państw a i adm inistracji lokalnej do w spierania rodziny, ja k i obowiązków rodziny (opiekuńcze, alimentacyjne i inne) w obec swoich członków (Kodeks rodzinny). Ten kontekst i jego wagę uśw iadam iają nam ostatnie dyskusje podejm ow ane w niektórych państwach U n ii Europejskiej na tem at uregulow ań prawnych, dotyczących legalizacji hom oseksualnych związków partnerskich i adopcji przez nie dzieci.
Ujęcie praktyczne
Jest kwestią oczywistą, że obszar fam ilologii m a też swój bardzo znaczą cy zakres zastosow ań praktycznych. Ź ró d ła ich widzę głównie w wynikach b ad ań empirycznych nad rodziną, prow adzonych w ram ach różnych dyscy plin naukowych. W iedza ogólna i k o n k retn e wynik bad ań w ram ach róż nych n au k m ogą stanowić podstaw ę podejm ow ania działań na rzecz rodzi ny i rozw iązań praktycznych, służąc rozwiązywaniu problem ów lub działań w spierających różne zakresy jej funkcjonow ania, z uw zględnieniem m ożli wości, potrzeb i położenia rodziny w różnych środowiskach, system ach spo łeczno-politycznych i ekonomicznych.
Jeśli podejm ujem y kwestię praktycznych zastosow ań familiologii, nasu w ają się jeszcze pew ne uwagi natury ogólnej. D otyczą o ne w spólnego u j m ow ania różnorodnych kontekstów analizy rodziny, takich jak:
- opis (stanu, sytuacji, kondycji rodziny);
- wyjaśniania i interpretacji przyczyn i czynników mających wpływ na jej sytuację (stan, kondycję);
- prognozy, przewidywania zm ian i problem ów , jakie m ogą wystąpić; - określenia, jakie znaczenie dla całości życia rodzinnego m ają poszcze gólne elem enty odnotow anej sytuacji (stanu, aktualnej kondycji - np. dzietności, trudności m aterialnych, polityki pro- lub antyrodzinnej, pozio m u wykluczenia, m igracji, adopcji dziecka i w ielu innych).
Tego typu analizy pozw alają wskazać na przykład zagrożenia lub p o te n cjał rodziny, a w konsekw encji ustalać priorytety praktycznych rozwiązań podejm ow anych w rodzinach i na ich rzecz. Pozwalają także na uw zględnie nie m oralnych, etycznych, prawnych, kulturowych determ in an t dla p o d ej m ow ania poszczególnych działań sprzyjających rodzinie jako wspólnocie oraz d o b ru i rozwojowi poszczególnych jej członków.
Jako ilustrację wielodyscyplinarności, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstow ej koncepcji familiologii, przedstaw iam , z pew nością nie wy czerpujący wszystkich możliwości, schem at różnych dyscyplin, których uczestnictw o dostrzegam i doceniam .
Uwagi końcowe
M am p ełn ą świadomość, że w yróżnione przeze m nie obszary analizy i aspekty życia rodzinnego, a także kwestie rodzinne uw zględniane w wielu naukach nie wyczerpują całości problem atyki. M am również świadomość, że o wielu z nich nie m am ani wiedzy, ani w yobrażenia, ale też jestem świa dom a, że sygnalizowane przeze m nie aspekty analizy rodziny są ułom nie przedstaw ione z uwagi n a m oje zróżnicow ane kom petencje w poszczegól nych obszarach analizy.
N iezależnie od tego, starałam się ukazać w ielorodne i wielodyscyplinar ne obszary analizy życia rodziny, k tó re w spólnie tworzyć m ają familiologię. Swoją wypowiedź trak tu ję jako głos w dyskusji na tem at:
- familiologii, jej przedm iotu i zakresu,
- możliwości wykorzystywania w jej ram ach, w zależności od dyscypliny w chodzącej w jej skład, różnorodnych m eto d (jakościowej, ilościowej, h e u rystycznej) i technik badawczych (analiza danych statystycznych, źródeł hi storycznych, dokum entów urzędowych i osobistych, wywiadów z zastoso w aniem różnych technik ich przeprow adzania, obserw acji itp).
W żadnym razie nie je st o na ostateczną p rezentacją jej zakresu i m e to dologii.
Zofia Kawczyńska-Butrym: Familiology - the object, scope and methodology of research
Familiology defined as a multidisciplinary family science consists of a range of detailed disciplines, each of which is engaged in the matters of the family. Each of them boasts its own methodology of research, theoretic resources and a number of original detailed analyses founded on empirical research. The presentation of the scientific studies regarding familiology requires giving consideration to the scope and methods typical of, and appropriate for, questions under discussion and scien tific disciplines which take part in the construction of the combined family science. Analyses pertaining to the family cover a multiplex and varied knowledge. This pa per discusses the following aspects: theoretical, historical and cultural, contextual and practical.
