Jan Ratuszniak Uniwersytet Łódzki
KOBIETA I JEJ POZYCJA W SOWIECKIM
SPOŁECZEŃSTWIE W ŚWIETLE KONCEPCJI ALEKSANDRY KOŁŁONTAJ
Nowa kobieta? Czy ona w ogóle istnieje? Czyż nie jest jedynie produktem fantazji współczesnych pisarzy klasy b?
Aleksandra Kołłontaj
Przedmiotem tej pracy jest koncepcja rozwoju życia seksualnego w ZSSR autorstwa Aleksandry Kołłontaj. Aby zrozumieć wspomnianą ideę należy najpierw poznać biografię tej komunistycznej apostołki wolnej miłości; potem poznać definicję życia seksualnego w rozumieniu Aleksandry Kołłontaj, by wreszcie pokazać jak wcielano w życie pomysły rewolucjonistki i jak były one odbierane przez rządzących i społeczeństwo.
Aleksandra Kołłontaj urodziła się 31 marca 18721 w Sankt Petersburgu. Jej ojciec, Michaił Domontowicz był carskim generałem, zaś matka pochodziła z domu Masalin, zamożnych fińskich handlarzy drewnem2. Można zatem stwierdzić, iż rodzice przyszłej rosyjskiej rewolucjonistki należeli do klasy wyższej, o czym pisała w swoich wspomnieniach.
Początkowo Aleksandra Kołłontaj, nazywana przez najbliższych Szurą, uczyła się w domu. Przejawiała niezwykły talent do nauki języków obcych. Biegle posługiwała się francuskim, fińskim, angielskim i niemieckim. Niestety, jej matka zabroniła kontynuowania nauki na uniwersytecie, gdyż uważała, że rosyjska dama nie powinna mieć wyższego wykształcenia3.
W 1893 r. Szura wbrew woli swoich rodziców wyszła za ubogiego oficera, Michaiła Kołłontaja4. Dzięki niemu poznała rewolucyjną myśl Marksa i Plechanowa. Pomimo narodzin dziecka coraz bardziej oddalała się od męża. W 1898 r. wyjechała do Szwajcarii, by studiować ekonomię5.
1 Do lutego 1918 roku Rosja posługiwała się kalendarzem juliańskim. Rząd radziecki przeszedł na kalendarz gregoriański 31 stycznia 1918 roku. Daty odnoszące się do wydarzeń na terenie imperium carów przed 31 styczniem 1918 roku są podane w starym stylu, późniejsze w nowym.
2 A.M. Itkina, Riewolucjonier, tribun, diplomat, Moskwa 1970, s. 6-8.
3 Z. Szejnis, Put k’ wierszine, Moskwa 1984, s. 9-10.
4 Ibidem, s. 11-12.
5 A.M. Itkina, op.cit., s. 26-27.
W 1901 r. Aleksandra Kołłontaj wróciła do Rosji, gdzie poznała Lenina. Podczas rewolucji 1905 r. pisała broszury oraz występowała publicznie, nawołując robotników do walki o swoje prawa6. Kilka lat później przyłączyła się do mienszewików, by wkrótce wyjechać z imperium carów. Na emigracji współpracowała z ruchem socjalistycznym7.
Przebywając w Niemczech podczas sierpnia 1914 r. Aleksandra Kołłontaj była świadkiem, jak niemieccy socjaldemokraci w Reichstagu zatwierdzili budżet wojskowy i popierając w ten sposób plany wojenne Wilhelma II. Po głosowaniu deputowani SPD traktowali Rosjankę jako wroga i poprosili, by wyszła z budynku8. Wieczorem Kołłontaj zapisała w swoim dzienniku: Byłam przekonana, że albo oni postradali zmysły albo ja zwariowałam9. Także w Rosji wielu socjalistów odrzuciło ideę internacjonalizmu10. Dlatego rewolucjonistka zdecydowała się przystąpić do radykalnej i niezbyt licznej grupy bolszewików odrzucających wielkoruski szowinizm.
Pomimo trwającej I wojny światowej Aleksandra Kołłontaj kilkakrotnie reprezentowała partię bolszewicką zagranicą. W trakcie podróży nawiązała prawdopodobnie romans z Lwem Trockim. W 1917 r.
razem z nim i jego rodziną przebywała w USA. Rewolucjonistka odwiedziła także swojego syna mieszkającego w tym kraju. Jednak wróciła do Rosji razem z Trockim po rewolucji lutowej11.
W burzliwych miesiącach Kołłontaj romansowała z Pawłem Dybienką, lewicującym żołnierzem i późniejszym generałem armii czerwonej. Rewolucjonistka popierała w tym czasie bezwarunkowo wszystkie koncepcje polityczne Lenina, czym zaskarbiła sobie jego przychylność12.
Po rewolucji październikowej 1917 r. została komisarzem ludowym opieki społecznej. Została pierwszą kobietą pełniącą funkcję ministra na świecie. Ta funkcja dała jej możliwość realizacji własnego programu. Zaczęła propagować swoje koncepcje, w tym ideę równouprawnienia kobiet także w aspekcie seksualnym. Organizowała liczne konferencje i spotkania socjalistek z całej Europy13.
6 Vide: Ibidem, s. 37-57.
7 A. M., Kołłontaj, The Autobiography of a Sexually Emancipated Communist Woman, London 1971. Powyższa książka znajduje sie na stronie www.marxist.org (11.02.2011).
Niestety, nie teksty znajdujące się na niej nie posiadają numeracji stron. Z tego powodu, przypisy odnoszące się do tej pozycji w artykule nie będą posiadać odniesień do poszczególnych stron.
8 O. Figes, Tragedia Narodu. Rewolucja rosyjska 1891 – 1924, Wrocław 2009, s. 316.
9 A. M., Kołłontaj, I z moej żyzni i raboty, Moskwa 1974, s. 141.
10 O. Figes, op.cit., s. 317-319.
11 Ibidem, s. 320-321.
12 Vide: Z. Szejnis, , op.cit., s.74-81.
13 A.M. Itkina, op.cit., s. 164.
Pod koniec 1918 r. Aleksandra Kołłontaj utworzyła Żenotdieł14. Pierwszy na świecie urząd do spraw kobiet. Organ prowadził akcje oświatowe oraz walczył z dyskryminacją15.
Początkowo Lenin i inni przywódcy komunistyczni popierali koncepcje Aleksandry Kołłontaj. Zmiana w tym względzie nastąpiła pod koniec pierwszej połowy lat 20. XX w. Pewien wpływ na to miało poparcie udzielone tzw. Opozycji Robotniczej, nieformalnej frakcji w partii bolszewickiej walczącej o prawa robotników16. Komisarz Ludowy opieki społecznej zauważyła pogarszającą się sytuację życiową pracowników Rosji Radzieckiej i występowała w ich obronie17. Miała wtedy romans z nieformalnym przywódcą tej grupy i komisarzem pracy, Aleksandrem Szlapnikowem18.
W 1923 r. Kołłontaj stała się pierwszym ambasadorem-kobietą.
Pełniła tę funkcję w Norwegii, Meksyku i Szwecji. Była również przedstawicielem ZSSR przy Lidze Narodów19. Prawdopodobnie wpływ na tę nominację miała chęć odsunięcia rewolucjonistki od wpływu na bieżącą politykę władz Związku Radzieckiego. Józef Stalin po śmierci Lenina całkowicie odszedł od koncepcji polityki społecznej lansowanej przez rewolucjonistkę. Zwolenniczka wolnej miłości została całkowicie zmarginalizowana, sprowadzono ją do roli symbolu rewolucji październikowej oraz emancypacji radzieckich kobiet. Pomimo niechęci dyktatora przeżyła stalinowskie czystki, ale przestała zajmować się polityką społeczną. Jej prace wydane po 1930 r. nie były już tak odważne i przełomowe jak wcześniejsze. Aleksandra Kołłontaj zmarła w 1952, mając 79 lat. Została pochowana w Moskwie20.
Od lat 90. XX w. jest widoczny proces zmiany wizerunku Aleksandry Kołłontaj. W USA i Wielkiej Brytanii powstało kilka ciekawych prac naukowych dotyczących, m.in. Bolshevik Feminist: The Life of Aleksandra Kollontai autorstwa Barbary Evans Clements i
14 Żenotdieł – utworzony w 1919 roku przez Aleksandrę Kołłontaj i inne znaczące działaczki przy Radzie Komisarzy Ludowych w porewolucyjnej Rosji pierwszy na świecie urząd do spraw kobiet. Miał na celu dbanie o prawa rosyjskich niewiast. W 1930 r.
zlikwidował go Stalin. Vide: http://www.icl-fi.org/english/womendrev/oldsite/BOL- EAST.HTM (26.02.2011)
15 Ibidem.
16 Opozycja Robotnicza była nurtem w RKP(b) sprzeciwiającym się rozwojowi biurokracji i wzrostowi znaczenia inteligencji w szeregach bolszewików. Członkowie grupy postulowali podniesienie poziomu życia robotników za wszelką cenę. W skład tego środowiska wchodzili głównie weterani partii bolszewickiej o pochodzeniu robotniczym. Na jego czele stał Aleksander Szlapnikow. Vide: O. Figes, op.cit., s. , s.479-480.
17 A. Kołłontaj, Opozycja robotnicza, Warszawa 2011, s.3-27.
18 Aleksander Szplapnikow (1885-1937) Rosyjski przywódca związkowy po 1905 roku związany z bolszewikami. W latach 1917-1918 komisarz pracy. W latach 1918-1921 występował przeciwko polityce Lenina. Później pracował w przemyśle metalurgicznym.
W 1937 r. został skazany za zdradę i rozstrzelany. Vide:
http://left.ru/2000/9/biografy.html (26.02.2011).
19 A. Kołłontaj, The Autobiography…
20 A.M. Itkina, op.cit., s. 285.
Alexandra Kollontai: The lonely Struggle of the Woman Who Defied Lenin pióra Cathy Porter. Na początku lat 90. XX w. powstał film dokumentalny A Wave of Passion poświęcony postaci rewolucjonistki21.
Aleksandra Kołłontaj interesowała się problematyką społeczną, w tym także seksualnością. Rozumiała ją jako wrodzoną i naturalna funkcja organizmu, która uwarunkowana jest zintegrowanym oddziaływaniem czynników biologicznych, genetycznych i społecznych22 to Aleksandra Kołłontaj postrzegała ją szerzej i wiązała z innymi polami aktywności człowieka, takimi jak małżeństwo, wychowanie dzieci czy nawet praca. Proponowane przez nią idee miały zmienić strukturę społeczną Rosji i doprowadzić do emancypacji kobiet23.
Aleksandra Kołłontaj przedstawiała swoje koncepcje rozwoju życia seksualnego nie tylko w artykułach czy manifestach przeznaczonych dla wąskiego grona naukowców czy działaczy społecznych. By popularyzować w społeczeństwie swoje idee, pisała także fabularne książki i opowiadania. Do najważniejszych należą Miłość trzech pokoleń, Miłość pszczół robotnic, Wasylissa. Wspomniane utwory literackie sprowadzały się do schematu: prześladowane kobiety walczą z patriarchatem i burżuazyjną moralnością. Po ich odrzuceniu czują się szczęśliwe i mogą poświęcić się działalności partyjnej lub budowie nowego ładu.
Trzon tez Kołłontaj stanowiło położenie kobiet ze środowisk proletariackich. Podobnie jak przedstawicielki innych warstw społecznych żyły one – jej zdaniem – w epoce kryzysu dotychczasowych form życia seksualnego24. Powstanie Kraju Rad stwarzało dla nich szansę przeobrażeń w tej sferze życia pod warunkiem dostrzeżenia owego problemu przez władze ZSRR. Apelując o priorytetowe traktowanie życia seksualnego w nowej Rosji, rewolucjonistka krytykowała lekceważący stosunek do wspomnianych przywódców RKP(b): Problemy związane z płcią obejmują najobszerniejszą warstwę społeczną – klasę robotniczą w jej życiu codziennym. Tym bardziej trudno jest zrozumieć, dlaczego tak kluczowa i ważka kwestia traktowana jest z takim lekceważeniem Jednym z celów, który musi wziąć pod uwagę klasa robotnicza w swoim szturmie na „oblężoną twierdzę przyszłości” jest bez wątpienia zadanie ustanowienia zdrowszych, bardziej zadowalających stosunków między płciami25.
21 http://www.imdb.com/title/tt0300638/ (26.02.2011).
22 K. Sieja, Wiedza o życiu seksualnych człowieka. Wybrane zagadnienia, Koszalin 1998, s. 15.
23 A.M., Kołłontaj, Stosunki między płciami, a walka klas, Warszawa 2007, s. 8.
24 Eadem, On the History of the Movement of Women Workers in Russia,[w:] Selected Articles and Speeches, New York 1984. Powyższa książka znajduje sie na stronie http://www.marxists.org/ archive/kollonta/1919/history.htm (19.02.2011). Niestety, nie teksty znajdujące się na niej nie posiadają numeracji stron. Z tego powodu, przypisy odnoszące się do tej pozycji w artykule nie będą posiadać odniesień do poszczególnych stron.
25 Ibidem, s. 4.
Znaczną część rozważań Kołłontaj stanowiła analiza uwarunkowań życia seksualnego człowieka, w jej opinii: kryzys seksualny był spowodowany w trzech czwartych przez zewnętrzne warunki społecznoekonomiczne, natomiast w pozostałej jednej czwartej przez naszą „wysublimowaną indywidualistyczną psyche”26.
Zarówno w publicystyce, jak i w swych powieściach podkreślała negatywną rolę tradycyjnej, burżuazyjnej moralności w życiu zwykłych ludzi. Zwracała uwagę na hipokryzję elit, które konserwowały nierówność płci: Wyobraźmy sobie inteligenta z klasy średniej – wykształconego, zaangażowanego w życie polityczne i społeczne, będącego prawdziwą osobowością publiczną – który sypia ze swoją kucharką (sytuacja, którą trudno uznać za wyjątkową) i w pewnym momencie poślubia ją. Czy socjeta burżuazyjna przestałaby traktować go z atencją, czy uczynek ten rzuciłby choćby cień wątpliwości co do jego „kondycji moralnej”? Oczywiście – nie. A teraz rozważmy inną sytuację. Szanowana przedstawicielka społeczeństwa burżuazyjnego – postać znana, intelektualistka, powiedzmy uczona czy pisarka – wchodzi w bliskie stosunki ze swoim lokajem i, dopełniając obraz skandalu, wychodzi za niego za mąż. W jaki sposób „wspólnota burżuazji” reaguje na ten postępek „szanowanej” dotąd kobiety?
Oczywiście – odmawiając jej czci!27
Rozmowy z kobietami oraz własne obserwacje utwierdzały Kołłontaj w przekonaniu, iż jedynym sposobem rozwiązania nierówności płci było przeprowadzenie radykalnej reedukacji naszej jaźni28.W jej mniemaniu, małżeństwo oraz rodzina, były pojęciami anachronicznymi we współczesnej epoce. Ich redukcja stwarzała szansę całkowitego przewartościowania wspomnianych aspektów życia kobiety29.
Jako komisarz ludowy, Aleksandra Kołłontaj wprowadziła wiele nowych przepisów dotyczących położenia kobiet. Ułatwiła procedurę rozwodową30. Kobiety będące ofiarami przemocy domowej mogły z łatwością opuścić męża. Postępowanie sądowe trwało krócej niż tydzień31. W jej planach leżało także przekształcenie samej istoty małżeństwa w tzw. wolny związek. W jednej ze swych prac pisała m.in.:
Małżeństwo zostanie oczyszczone ze wszelkich materialnych elementów, ze wszelkich pieniężnych kalkulacji, które tworzą jedynie szkaradną skazę na dzisiejszym rodzinnym życiu. Będzie ono zamienione odtąd na wzniosły związek dwóch dusz, kochających się
26 A.M., Kołłontaj, Stosunki między płciami…, s. 6.
27 Ibidem, s. 7.
28 Eadem, Stosunki między płciami…, s. 8.
29 Eadem, Theses on Communist Morality In the Sphere of Marital Relations [w:] A.M.
Kołłontaj, Selected Writings, Sydney 1977. Powyższa książka znajduje sie na stronie http://www.marxists.org/archive/kollonta/1921/theses-morality.htm (11.02.2011).
Niestety, nie teksty znajdujące się na niej nie posiadają numeracji stron. Z tego powodu, przypisy odnoszące się do tej pozycji w artykule nie będą posiadać odniesień do poszczególnych stron.
30 R. Pipes, Rosja bolszewików, Warszawa 2007, s. 353.
31 A.M., Kołłontaj, Rodzina w ustroju robotniczym, Warszawa 2006, s. 4.
nawzajem i ufających sobie. Związek ten zapewni każdemu robotnikowi i każdej robotnicy jak najbardziej pełną szczęśliwość, najwyższe zadowolenie, które może przypaść w udziale stworzeniom świadomym siebie i otaczającego ich życia32.
Podważając tradycyjny model rodziny Kołłontaj kierowała się względami ekonomicznymi. Prowadzenie domu, jej zdaniem, odciągało kobiety od pracy zarobkowej, pogłębiając tylko ich zależność od mężczyzn i zubażając jednocześnie gospodarkę kraju33.
Już przed rewolucją 1917 roku Aleksandra Kołłontaj pisała, iż przepisy prawne powinny pomagać kobiecie w łączeniu macierzyństwa i pracy34. Z upływem lat poglądy rewolucjonistki na temat rodziny stały się bardziej radykalne. Wychowanie dzieci w domu było w jej opinii anachronizmem. Potomstwo powinno być wychowywane komunistycznie, czyli wspólnie35. Każdy członek robotniczej wspólnoty miał mieć wkład w wychowanie dzieci36. Wskutek rosnącej liczby bezdomnych i osieroconych dzieci, ofiar wojny domowej oraz I Wojny Światowej w lutym 1919 roku Aleksandra Kołłontaj utworzyła państwową służbę opieki nad małymi dziećmi. Oprócz żłobków powołano także szkoły do nauki personelu37.
Aleksandra Kołłontaj próbowała niwelować także inne skutki trzyletniej wojny domowej w Rosji. Jedną ze zmian towarzyszących przemianom po 1917 roku był zatrważający poziom prostytucji na tle ekonomicznym38. Rewolucjonistka miała radykalne poglądy na ten temat: Nie potępiam prostytutek, dlatego, że oddają swoje ciało wielu mężczyznom, tylko dlatego, iż podobnie jak „kury domowe” są bezproduktywne39. Według Aleksadry Kołłontaj w starożytności prostytucja umożliwiała emancypację kobiet. Dopiero burżuazja spowodowała, iż prostytucja przestała być [jak w starożytności]
interesującym elementem rodzinnych relacji40.
W ZSSR według rewolucjonistki w odróżnieniu od imperium carów prostytucja nie powinna być karalna. Zdaniem Aleksandry Kołłontaj ten problem można było rozwiązać za pomocą odpowiedniej
32 Ibidem, s. 9.
33 Ibidem, s. 6.
34 A.M., Kołłontaj, Matka-robotnica, Warszawa 2007, s. 9.
35 Eadem, Wasylisa, Lwów 1928, s. 204.
36 Eadem, Rodzina w…, s. 9.
37 http://www.marxists.org/archive/kollonta/1918/immoral.htm ( 5.03.2011).
38 C. I.,Gołod, XX wek i tendencii seksualnych otnoszenij w Rossii, Sankt –Petersburg 1996, s.21.
39 A. Kołłontaj, Prostitution and Ways of Fighting it, London 1977. Powyższa książka znajduje sie na stronie http://www.marxists.org/archive/kollonta/1921/prastitution.htm (11.02.2011). Niestety, nie teksty znajdujące się na niej nie posiadają numeracji stron. Z tego powodu, przypisy odnoszące się do tej pozycji w artykule nie będą posiadać odniesień do poszczególnych stron.
40 Ibidem.
edukacji seksualnej młodzieży, pozbawionej fałszu i bigoteryjnej burżuazyjnej moralności41.
Początkowo idee Aleksandry Kołłontaj były popierane przez Lenina i jego współpracowników. Władze lansowały ideę szklanki wody42 w społeczeństwie, która znosiła odium grzechu przypadkowych kontaktów seksualnych. Zalegalizowano nawet związki homoseksualne43. Niektórzy, lokalni urzędnicy błędnie interpretowali koncepcje Kołłontaj. Zdarzały się dekrety o nacjonalizacji kobiet lub wręcz tworzenia państwowych domów publicznych44.
Wraz z upływem czasu Aleksandra Kołłontaj utraciła poparcie władz ZSRR. Działania komisarz ludowej opieki społecznej zaczęły budzić zgorszenie u jej kolegów z sowieckiego rządu45. Na pewno pewien wpływ na ten proces miały jej związki z opozycją robotników. W końcu Lenin stwierdził w rozmowie z niemiecką komunistką, Clarą Zetkin46, że: Teoria szklanki wody zupełnie przewróciła w głowie naszej młodzieży47.
Po popadnięciu w niełaskę u Lenina Aleksandra Kołłontaj zajęła się karierą dyplomatyczną.
*
Koncepcje rozwoju życia seksualnego Aleksandry Kołłontaj były niezwykle innowacyjne jak na ówczesne czasy. Idee wprowadzenia powszechnej państwowej opieki nad dziećmi, wychowania seksualnego, ułatwienie procedury rozwodowej czy depenalizacja związków homoseksualnych były nowatorskimi pomysłami, zrealizowanymi w niektórych państwach właściwie dopiero po II wojnie światowej.
Niestety, poza utrzymaniem domów dziecka inne jej inicjatywy nie zostały rozszerzone, a wręcz przeciwnie, zrezygnowano z nich.
Konserwatyzm ekipy rządzącej ZSSR, zwłaszcza Włodzimierza Ilicza Lenina i Józefa Stalina także nie pozwolił jej rozwijać swoich koncepcji.
Kolejną przeszkodą w prowadzeniu rozwiązań Kołłontaj była trwająca wojna domowa.
41 Ibidem.
42 Teoria szklanki wody głosiła, iż stosunki seksualne powinny traktowane tak samo jak zwykłe czynności człowieka i nie powinny być tematem tabu. Vide: M.J. Chodasiewicz, Miłość po bolszewicku. Recenzja książki”Sexual Revolution in Bolshevik Russia”,
„Glaukopis” , 2006, nr 5/6, s. 456.
43 C. I.,Gołod, op.cit., s. 34.
44 O. Figes, op.cit., s.764-765.
45 R. Pipes, Rosja bolszewików, Warszawa 2007, s. 353-354.
46 Clara Zetkin (1857-1933) – niemiecka działaczka socjalistyczna. Członkini SPD.
Aktywnie uczestniczyła w II Międzynarodówce. I sekretarz generalny Międzynarodowego Sekretariatu Kobiecego. Czołowa działaczka Związku Spartakusa, usunięta z SPD. Współzałożyciela KPD.. W latach 1920-1930 poseł do Reichstagu.
Emigrowała z Niemiec po objęciu władzy przez Hitlera. Zmarła śmiercią naturalną w ZSRR. Vide: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/656735/Clara-Zetkin (5.03.2011).
47 Cyt. za: C. I.,Gołod, op.cit., s. 36.
Z drugiej strony, wiele idei rewolucjonistki było kontrowersyjnych, jak np. wychowywanie dzieci we wspólnocie, czy daleko idąca tolerancja prostytucji.
Należy podkreślić, iż Aleksandra Kołłontaj dążyła do tego, by rewolucja robotników się dopełniła, dzięki zmianie modelu życia seksualnego w ZSRR i emancypacjikobiet.
