Konstanty Zakrzewski (1876-1948)

KONSTANTY ZAKRZEWSKI

(1876-1948)

chowski. Na osieroconą katedrę fizyki doświadczalnejSenat Uniwer­

sytetu Jagiellońskiego zaprosił ze Lwowa profesora Konstantego Zakrzewskiego.

Profesor Zakrzewski1był już poprzednio profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego.

1T. Piech, 'Konstanty Zakrzewski (1876-1948), „Acta Physiai Polonica” 9, 1948, s. 65;

T. Piech, W10. rocznicę śmierci profesora Konstantego Zakrzewskiego, „Postępy Fizyki” 9, 1958, s. 371.

Urodziłsię 14stycznia1876r.wWarszawie. Byłuczniem V Gimnazjumw Warszawie, gdywr. 1893został aresztowany zadziałalnośćwmłodzieżowej organizacji niepodle­ głościowej.ByłprzetrzymywanynaPawiaku, anastępniewPetersburgu. Udałomu się jednak uniknąć dłuższego uwięzienia lub nawet zsyłki podobno dzięki temu, że już wdrodze do więzieniapoaresztowaniuzjadłkompromitujące go papiery. Ta młodzień­ cza przygoda skończyła się jednak „wilczym biletem”, relegującym go ze wszystkich szkół na terenie imperium rosyjskiego. Przeniósłsię więc do zaboru austriackiego, do korzystającej wówczas z większychswobód Galicji, iw r. 1895 zdał maturę w Gimna­

zjum FranciszkaJózefa we Lwowie.

Po maturze podjąłstudia w Uniwersytecie Jagiellońskim. Studiował początko­ wo przyrodę z ukierunkowaniem na botanikę, szybko jednak zmienił specjalność na fizykę doświadczalną. W Krakowie katedrąfizyki doświadczalnej kierował pro­

fesor August Witkowski, z którymzwiązał się młody Zakrzewski w okresie studiów i późniejszej działalności naukowej. Wyróżnił się jużjako student i szybko został demonstratorem w Zakładzie Fizycznym. W czasie ostatnich lat edukacjiakademic­

kiej podjął eksperymenty dotyczące samoistnego przepływu prądu elektrycznego związanego z ruchem cieczy w posrebrzonej rurce szklanej. Wyjaśnił uzyskane wyniki, korzystając z pojęcia prężności elektrolitycznej wprowadzonego przez Wal- thera Hermana Nernsta. Wskazał na wrażliwość obserwowanego zjawiska na fale elektromagnetyczne. Mogłoby ono zatem służyć do detekcji tych fal, wykazując działanie analogiczne do stosowanego w tym celu koherera. Wyniki tych badań przedstawiłw Uniwersytecie Jagiellońskim jako rozprawę doktorską iw listopadzie

1900 r. zdał rygoroza z filozofii oraz fizyki.

Zaraz po doktoracie Zakrzewski podjął dalsze badania za granicą. Wyjechał początkowo do Getyngi, gdzie pracował z Edwardem Rieckem i Woldemarem Voigtem. Voigtzajmował się wówczas optyką kryształów i zjawiskamimagnetoop­

tycznymi. Riecke sformułował nową teorię metali, przyjmującjeszczeprzed Paulem Drudem — któryzresztą działał również wGetyndze — że przewodnictwo metali, podobnie jak elektrolitów, polega na ruchu postępowym małych elektrycznie nała­ dowanychcząstek. Zakrzewski krótko przebywał wGetyndze, jednakże zagadnienia optyki i teorii metalipojawiaćsię będą później w jego dalszych pracach w Krakowie.

Przeniósł się do Lejdy, która była wówczas jednym z czołowych ośrodków fizyki, gdzie działał wielki Hendrik Anton Lorentz i gdzie profesorHeike Kamer- lingh-Onnes zorganizował doskonałe, przodujące na świecie laboratorium krioge­

KONSTANTY ZAKRZEWSKI 469

niczne. W laboratorium tym, w r. 1911, awięckilka lat po pobycie tam Zakrzew­

skiego, odkryto zjawisko nadprzewodnictwa metali w niskich temperaturach. Za­

krzewski przybył do Lejdy w 1901 r. i przez dwa lata był współpracownikiem i asystentem Kamerlingha-Onnesa. Zajmował się głównie badaniami warunków współistnienia fazygazowej i ciekłej mieszanin binarnychw niskich temperaturach.

Badał zastosowanie prawa stanów odpowiednich do mieszaniny chlorku metylu i dwutlenku węgla. Wspólnie z Kamerlinghem-Onnesem opublikował trzy prace dotyczące tych zagadnień2.

W r. 1903 wróciłdo Krakowa. Na sześć lat został asystentem przy Katedrze Fizyki Doświadczalnej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mimo doskonałych tradycji Krakowaw badaniach kriogenicznych szczupłość środków będących do dyspozycji nie pozwoliła mu na kontynuowanie prac w dziedzinie fizyki niskich temperatur zapoczątkowanych w Lejdzie. Powrócił do zagadnieńprzewodnictwa metali,z któ­ rymi zetknął się podczas pobytu w Getyndze. Zapoczątkowana przez Rieckego teoria metali zostałarozwiniętaprzez Drudego, a szczególnieprzez H.A. Lorentza, z którym Zakrzewski stykałsię w Lejdzie. Było tojuż po odkryciuprzez J. J. Thom­

sona elektronu i powiązanie teorii metali z ruchami elektronów pozwoliło nie tylko wyjaśnić pewne zjawiska związane z przewodnictwemmetali, leczrównieżpowiązać zjawiska elektryczne ze zjawiskami optycznymi. Poszukiwanie nowych faktów eksperymentalnych dotyczących tych zagadnień wymagało rozwinięcia zaawanso­ wanej technikidoświadczalnej, pozwalającej na przeprowadzenie czułych i dokład­

nych pomiarów. Miały one na celu głównie wyznaczanie stałych optycznych metali związanych wzorami Fresnela z polaryzacją światła odbitego od powierzchni metalu.

Do wykonania takich pomiarów Zakrzewski opracował półcieniowy analizator eliptyczności światła, bardziej czuły od innych przyrządów wtedy stosowanych i, co więcej, nie wymagający kalibracji dla uzyskania bezwzględnychwyników pomiaru.

W literaturzedotyczącej tych zagadnień otrzymał on nazwę analizatora Zakrzew-

W r. 1908 Zakrzewski habilitował się w Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego wykład habilitacyjny nosił tytuł „Teoria elektronowa metali”4, zgodnie z domeną jego ówczesnych zainteresowań.

2 H. Kamerl ingh - Onnes, K. Zakrzewski, Contributions to the knowledge of van der

law of corresponding states, „Comments from the Physics Laboratory of Leyden”, suppl. No 8 to No 85-96, 1904, s. 885; H. Kamerlingh-Onnes, K. Zakrzewski, The determination of the coexistence of vapour and liquid phases of mixtures ofgases at low temperatures, „Comments from the Physics Laboratory of Leyden”, suppl. No 92 1904, s. 191; H. Kamerlingh-Onnes, K. Zakrzewski, The validity of the law of corresponding states for mixtures of methyl chloride and carbon dioxide, „Comments from the Physics Laboratory of Leyden” No 92, 1904, s. 207.

3 K. Zakrzewski, Sur un analyseur elliptique a penombre, „Bulletin International de l’Aca- demie des Sciences de Cracovie” 1907, s. 1016.

4 K. Zakrzewski, Teoria elektronowa metali, „Kosmos” 33, 1908, s. 190.

substances according to the

Trwające od 1910 r. starania Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagielloń­ skiego o utworzenie drugiej katedry fizyki doświadczalnej, która obsługiwałaby zadania dydaktyczne na innych kierunkach, takich jak biologia i medycyna, zostały wr. 1911 uwieńczone powodzeniem. Zakrzewski jako profesornadzwyczajny objął tę katedrę. Kontynuował swoje prace dotyczące optycznych własności metali.

Mierzył dyspersjęstałychoptycznychdlaszeregu materiałów5. Zajmował sięrównież efektem Kerra6. Odkrył przy tymodstępstwaod teorii Lorentzametali, sugerując, że mogą one pochodzić od efektów kwantowych, które powinny występować zgodnie z niedawno sformułowaną przez Maxa Plancka teorią. Słuszność tego przypuszczenia zostałapóźniej potwierdzona w pracach Arnolda Sommerfelda.

5 K. Zakrzewski, Sur les propriétés optiques des métaux, „Bulletin International de l’Académie des Sciences et des Lettres de Cracovie” 1909, s. 734; idem, Über die Dispersion einiger Metalle im sichtbaren Spektrum, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1910, s. 77, 116; 1912, s. 842; idem, Über die optischen Eigenschaften der Metalle, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1911, s. 314; idem, O dyspersji i ekstynkcji światła w metalach, „Prace Matematyczno-Fizyczne 24, 1913, s. 353.

6 S. Loria, K.’Zakrzewski, Über die optischen Konstanten einiger das magneto-optische Kerr-Phänomen auftveisenden Substanzen, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1910, s. 276.

7K. Zakrzewski, Bemerkung zu der Abhandlung des Hm. Georg Joffe u. d. T. „Zur Theorie der Lichtabsorption in Metallen und Nichtleitern”, „Annalen der Physik” 49, 1916, s. 456; idem, Über die spezifische Wärme der Flüssigkeiten bei konstantem Volumen, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1916, s. 33; 1917, s. 86.

8 K. Zakrzewski, Remarques sur Phelium et ses applications, C. R. de la Soc. de Phys. 2, 1921, s. 8; M. Jeżewski, K. Zakrzewski, Sur l’emploi du galvanomètre d3 Einthoven comme galvanomètre de resonance, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1922, s. 45; M. Jeżewski, K. Zakrzewski, Sur la prétendue dependance de la conductibilité électrique des electrolytes de la frequence du courant, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie”.

(1923), 25; T. Nayder, K. Zakrzewski, Sur la refraction des ondes électriques (2 = 12 cm) dans quelques electrolytes, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1930, s. 30;

D. Doborzyriski, K. Zakrzewski, Quelques remarques au sujet de la polarisation diélectrique des corps simples, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1930, s. 300;

K. Zakrzewski, Der Elektrische Kerr-Effekt in Nitroverbindungen, „Acta Physica Polonica” 3, 1934, s. 291; A. Pi.ekara, K. Zakrzewski, Über die Theorie der dielektrischen Polarization von L. Onsager, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1946, s. 168.

Profesor Zakrzewski zajmował się w tym czasie również pewnymi zagadnie­

niami teoretycznymi; wspólnie z Augustem Witkowskim napisał podręcznik uni­ wersytecki Zarys fizyki, któryod pierwszego wydania w 1916 r. doczekał się pięciu wznowień i przez wiele lat był używany nie tylko przez studentów fizyki, lecz również innych kierunków studiów.

W r. 1913 został Zakrzewski powołany na katedrę fizyki teoretycznej w Uni­

wersytecie Jana Kazimierza i przeniósł się do Lwowa. W rok później wybuchła wojna;warunki zewnętrzne nie sprzyjały rozwojowinauki. Zakrzewski opublikował w tym czasie tylko trzyprace poświęcone ekstynkcji i dyspersji światła w metalach oraz ciepłu właściwemu cieczy w stałej objętości7. Działalność naukową8 rozwinął

KONSTANTY ZAKRZEWSKI 471

w pełni po 1918, kiedy powrócił na Uniwersytet Jagielloński, aby objąć katedrę fizyki doświadczalnej po Marianie Smoluchowskim.

Skoncentrował wówczas swoje zainteresowaniagłównie na zagadnieniu pola­

ryzacji dielektryków. Pojawiło się już wtedy grono uczniów, którzy włączyli się do badań profesora. Rozwinęli przede wszystkim metodyeksperymentalne niezbędne do tychprac. Opracowali i udoskonalilimetody rezonansowe pomiarów pojemności elektrycznej. Zastosowali i rozwinęli znaną już wcześniej metodę sił ponderomo- torycznych, polegającą na pomiarze sił wywieranych na dielektryk wpolu konden­

satora. Dla pomiarów stałych dielektrycznych substancji, które reagują silnie che­ micznie z materiałem elektrod, opracowali nowy typ kondensatora.

Do pierwszych uczniów Zakrzewskiego należałMieczysław Jeżewski (1890- -1971). Wojna przerwałajego studiarozpoczęte w Uniwersytecie Jagiellońskim w 1910 r. Podjął je zaraz po skończeniu wojny i jużw r. 1920 uzyskałdoktorat, a w r. 1923 — habilitację pod kierunkiem Zakrzewskiego w Uniwersytecie Ja­ giellońskim. W pracach swych rozwijałmetody eksperymentalne; przeprowadzał badania zależności temperaturowych stałych dielektrycznych niektórych cieczy.

Badał też wpływ pola magnetycznego na stałądielektryczną ciekłych kryształów.

Prace te, kontynuowane wspólnie z Marianem Mięsowiczem już w Akademii Górniczej w Krakowie, doprowadziły do ważnego odkrycia anizotropii własności ciekłych kryształów spolaryzowanych zewnętrznymi polami magnetycznymi. Po rocznym pobycie w charakterze stypendysty Rockefellera w Zurychu Jeżewski objął stanowisko profesora nadzwyczajnego w Uniwersytecie Jagiellońskim,jed­

nakże na skutek likwidacji w r. 1925 drugiej katedry fizyki doświadczalnej przeniósł się na stanowisko profesora wAkademii Górniczej w Krakowie. Utrzy­

mał jednak nadal tytuł docenta Uniwersytetu Jagiellońskiego i prowadził w nim wykłady.

Badania nad dielektrykami podjęli w latach późniejszych inni uczniowie Zakrzewskiego. Tadeusz Nayder (1892-1945) badał stałe dielektryczne stałych dielektryków i przeprowadził pomiary załamania fal elektromagnetycznych w elektrolitach. Stefan Rozental (1903-1994), który później pracował przez długie lata w Kopenhadze jako asystent Nielsa Bohra, napisał w r. 1928 prace doktorską na temat stałej dielektrycznej przechłodzonej siarki i roztworówsiarki.

Dobiesław Witold Doborzyriski (1904-1942) studiował własności dielektryczne ciekłego bromu, Stanisław Dobiński (1909-1939) — ciekłego fosforu, a Jan Wesołowski (1902-1982) — ciekłego selenu. Arkadiusz Piekara (1904-1989) habilitował się w r. 1936 na podstawie badań własności dielektrycznych układów rozdrobnionych. Prace nad dielektrykami prowadzili również pod kierunkiem Zakrzewskiego Tadeusz Piech (1893-1990), Ludwik Kozłowski (1907-1994) i Aleksy Jagielski (1903-1988). Przechodząc w późniejszych latach na stanowi­

ska profesoróww różnychpolskichuczelniach, kontynuowali tam swoje badania, przenosząc do innych ośrodków problematykę badawczą dielektryków. W ten sposób Zakrzewski, który był pionierem takich badań w Polsce, stworzyłszkołę,

która nie ograniczyłasię tylko do środowiska krakowskiego, ale swymi wpływami objęła całą Polskę.

Zakrzewski nie ograniczał swoich własnych i kierowanych przez siebie prac do zagadnień związanych z dielektrykami. Sam zajmował się zjawiskiem Kerra.

Ze swym uczniem Marianem Mięsowiczem (1907-1992) prowadził prace nad wytwarzaniem i transportem krótkich fal elektromagnetycznych9. Wspólnie doszli do wniosku, że przy przechodzeniu tych fal przez metalową rurę o przekroju kwadratowym otrzymuje się szczególnie małe tłumienie tychfal. Praca doktorska Mięsowicza z r. 1932 nosi tytuł O krótkich mało zanikających falach elektromagne­ tycznych. Pokazano w niej zasadę urządzenia, które później uzyskało ogromne znaczenie pod nazwą falowodu.

9 M. Mięsowicz, K. Zakrzewski, Kurze, wenig gedämpfte elektrische Wellen, „Bulletin International de l’Academie des Sciences de Cracovie” 1932, s. 248.

Tuż przed wojną pojawiły się w tematyce prac zakładu kierowanego przez profesora Zakrzewskiego nowe a bardzo wówczas aktualne problemy dyfrakcji elektronów. Z zagadnieniami tymi zapoznał się uczeń Zakrzewskiego Stanisław Dobiński w czasie stażuw laboratorium G. P. Thomsona wLondynie. WUniwer­

sytecie Jagiellońskim, wspólnie z A. Jagielskim, zastosował te zjawiska do badania powierzchni metali. Wyniki przedstawił w swej rozprawie habilitacyjnej.

Profesor Zakrzewski został w r. 1920 członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, a w r. 1932 — członkiem czynnym. W Uniwersytecie w latach 1928/1929 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego.

Prowadził przez jakiś czas wykłady zarówno z fizyki doświadczalnej, jak i teoretycznej. Kierował bezpośrednio pracowniami studenckimi, często osobiście hospitując Pracownię I, a niektóre ćwiczenia Pracowni II dla zaawansowanych odbywałysięw jego laboratorium naukowym pod jegobezpośrednim kierunkiem.

Jeszcze we Lwowie napisał podręcznik Fizyka doświadczalna, wydany jako skrypt z rękopisu. Wspomniany już wcześniej Zarysfizyki, napisany wspólnie z A. Wit­ kowskim, był wydawany i używany przez studentów jeszcze w latach 40. Kon­

stanty Zakrzewski wydał również wspólnie z Władysławem Natansonem podręcz­ nik gimnazjalnyz fizyki, najpierw jako wydawnictwojednotomowe pod tytułem Wiadomościznauki fizyki (1922), a następnie jako doskonały podręcznik trzyto- mowy (tom III w dwu zeszytach) dla wyższych klas gimnazjalnych pod tytułem Naukafizyki. W r. 1930 opublikował w wydawnictwie Polskiej Akademii Umie­

jętności uniwersytecki podręcznik O promieniotwórczości, przedstawiający współ­ czesny stan wiedzy w tej dynamicznie się wówczas rozwijającej dziedzinie fizyki.

Opublikował również wiele artykułów przeglądowych i popularnonaukowych z fizyki, jak Teoria elektronowa metali w „Kosmosie” (1908), O pierwiastkach promieniotwórczych w wydawnictwie poświęconym leczeniu promieniami radu

(1925), O skropleniu składnikówpowietrza w „Przeglądzie Technicznym” (1938).

Pisał również o działalności naukowej swych poprzedników na katedrze fizyki

KONSTANTY ZAKRZEWSKI 473

doświadczalnej, profesorach AuguścieWitkowskim („Wiadomości Matematyczne” 1913) i Marianie Smoluchowskim („Kosmos” 1917).

Profesor Zakrzewski działał w Towarzystwie Naukowym im. Kopernika, przez wiele lat był członkiem jego zarządu. Był również współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Fizycznego.

Okres II wojny światowej i okupacji niemieckiej przerwał tak dobrze się rozwijające prace Zakrzewskiego i kierowanego przez niego zespołu fizyków. Uni­ wersytet został zamknięty, budynek, w którym mieściły się Katedry Fizyki, zajęty przez władze okupacyjne, urządzenia i przyrządy zniszczone przez Niemców. Wy­ darzenia lat wojny i okupacji dotknęły niezwykle boleśnie również osobiście profe­ sora Zakrzewskiego. Zginęli jego obydwaj synowie. Kazimierz, profesor Uniwer­

sytetu Warszawskiego, został rozstrzelany w Palmirach; Władysław, inżynier archi­ tekt, poniósł śmierć w obozie koncentracyjnym Gross Rosen. Los nie oszczędził również dwóch chyba najbliższych i najwybitniejszych uczniów profesora Zakrze­

wskiego. Docent Stanisław Dobiński umarł w wyniku ran odniesionych w pier­ wszych dniach wojny przy obronie Warszawy. Docenta Dobiesława Dobrzyńskiego aresztowanojuż w r. 1939w Sonderaktion Krakau, osławionej akcji władz okupa­ cyjnych przeciwko profesorom krakowskich uczelni. Po powrocie z obozu został w r. 1942 ponowniearesztowany i rozstrzelany.

W czasie okupacji niemieckiej, w ramach zajęć tajnego uniwersytetu, profesor Zakrzewski opiekował się pracami magisterskimi studentów, na przykład Jerzego Gieruli (1917-1975), a wspólnie zprofesoremJanem Weyssenhoffem przeprowa­

dził egzaminy magisterskie Jerzego Rayskiego iBronisława Sredniawyoraz egzamin doktorskiJanaWesołowskiego.

Po okupacji niemieckiej Zakrzewski przystąpił od razu do uruchomienia w Uniwersytecie Jagiellońskim studiów fizycznych i prac naukowo-badawczych.

Wraz ze współpracownikami, inżynierami Stefanem Fabianim, Aleksym Jagiel­

skim i Janem Wesołowskim, podjąłprace nad doprowadzeniemzdewastowanego przez Niemców budynku Katedry Fizyki do stanu używalności, rozpoczął wykłady z fizyki, starał się zgromadzić przyrządy potrzebne do demonstracji wykładowych i uruchomienia pracowni studenckich. Pojawili się nowi uczniowie i współpracownicy, a także nowa tematyka badawcza. Jerzy Gierulakontynuował zaczęte w czasie okupacji prace nad dyspersją fal ultradźwiękowych w gazach i cieczach; Michalina Massalska, która przed wojną zajmowała się fizyką diele­ ktryków, prowadziła prace nad fluorescencją pewnych substancji pod wpływem ultradźwięków. Jan Wesołowski zorganizował wraz ze swymi młodymi współ­ pracownikami, Cecylią Wesołowską, Jerzym Janikiem i Adamem Strzałkowskim, badania w dziedzinie promieniowania kosmicznego. Z inicjatywy profesora Za­ krzewskiego i dzięki jegostaraniom powstała w Polskiej Akademii Umiejętności Komisja Stacji Badań Promieniowania Kosmicznego, koordynująca te działania i subwencjonująca pomiary w utworzonym pod ziemią w kopalni soli w Wie­ liczce laboratorium. Grupa Wesołowskiego podjęła tam prace nad neutronową

składową promieniowania kosmicznego oraz anomalną absorpcją w ołowiu przenikliwej składowej tego promieniowania.

Wznowił równieżZakrzewski starania o ponowne utworzenie drugiej katedry fizyki doświadczalnej w Uniwersytecie Jagiellońskim. Katedrę tę w r. 1946 objął profesor Henryk Niewodniczański.

Biorąc pod uwagę aktywność Zakrzewskiego i potrzeby Uniwersytetu Jagiel­ lońskiego, ministerstwo przesunęło moment jego przejścia na emeryturę. Niestety, nagła śmierć 19 stycznia 1948 r. przerwała pełne pracyiaktywności życie uczonego.

Adam Strzałkowski