Uniwersytet Jagielloński
Max Weber a ordoliberalizm
Analizując przepisy Konstytucji Republiki Federalnej Niemiec z 1949 roku, można dostrzec wpływy ordoliberalizmu niemieckiego ukształtowanego w latach trzydzie- stych głównie we Freiburgu Bryzgowijskim, na co z kolei istotny wpływ miał wy- kładający na tamtejszym Wydziale Prawa i Nauk o Polityce na przełomie XIX i XX wieku Max Weber. W roku 2020 przypada setna rocznica jego śmierci, warto więc spojrzeć na jego dorobek z nieco innej perspektywy niż „tylko” socjologiczna.
Max Weber urodził się 21 kwietnia 1864 roku w Erfurcie – Maximilian to było jego trzecie w kolejności imię, bo dwa pierwsze brzmiały Karl Emil – jako najstarszy syn Maxa Webera i Heleny Fallenstein-Weber1. Rodzice wywodzili się z kręgów prze- mysłowych (ojciec) i nauczycielskich (matka). Dorastał w okresie powstania Rzeszy Niemieckiej (1871) oraz gwałtownego rozwoju przemysłowego i materialnego ówczes- nych Niemiec. W Berlinie ukończył znane gimnazjum, a po maturze – w 1882 roku – rozpoczął studia w Heidelbergu. Obok prawa studiował ekonomię, historię, filozofię, czyli przedmioty określane jako Staatswissenschaften (nauki o państwie). W roku 1883 przebywał w Strasburgu, odbywając roczną obowiązkową służbę wojskową, po jej za- kończeniu kontynuował studia w Berlinie, a na przełomie roku 1885/1886 przeniósł się do Getyngi, w maju uzyskując tam uprawnienia adwokackie. Następnie wrócił do Berlina, w 1889 roku doktoryzując się u Levina Goldschmidta i Rudolfa v. Gneista z wynikiem magna cum laude na podstawie pracy o spółkach handlowych w średnio- wieczu (Wykształcanie się zasady solidarnej odpowiedzialności i szczególnego majątku jawnej spółki handlowej ze wspólnot gospodarstwa domowego i wspólnot wytwórczych
1 M. Weber, Racjonalność, władza, odczarowanie, wybór, wstęp i przekł. M. Holona, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004 oraz D. Lachowska, Wstęp [w:] M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, wstęp i przekł. D. Lachowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
w miastach włoskich). Prawnicza jest też jego habilitacja obroniona w roku 1891 (Die romische Agrargeschichte in ihrer Bedeutung für das Staats-und Privatrecht, czyli Hi
storia rzymskiego rolnictwa a jej znaczenie dla prawa państwowego i prawa cywilnego).
Zdobyta wiedza z zakresu historycznej szkoły prawa pozwoliła mu swobodnie poru- szać się w dziedzinie historycznej szkoły ekonomii, czego szczególnym dowodem jest artykuł: Roscher und Knies und die logischen Probleme der historischen Nationalöko
nomie, (Roscher i Knies i logiczne problemy szkoły historycznej w ekonomii), którym włączył się do sporu o odrębność nauk społecznych.
W roku 1888 wstępuje do Stowarzyszenia Polityki Społecznej i bierze udział w pierwszym zjeździe Evangelisch-sozialer Kongress, a także wiąże się z ewangelickim czasopismem „Christliche Welt”. Rodzina Weberów miała rodowód protestancki, zwłaszcza dotyczyło to matki, co mocno wpłynęło również na Maxa z powodu jej ortodoksji religijnej. Także dwóch jego braci zapisało się w historii nauki niemieckiej;
Alfred (1868−1958), ekonomista i filozof kultury, oraz Karl (1870−1915), profesor budownictwa średniowiecznego na Politechnice Gdańskiej. W 1892 roku Weber opracowuje wyniki przeprowadzonej przez Verein für Sozialpolitik ankiety dotyczącej położenia robotników rolnych w części wschodniej Niemiec: Die Lage der Landarbe
iter im ostelbischen Deutschland, która de facto przekształciła go z prawnika w ekono- mistę i socjologa. W roku 1893 żeni się z Marianną Schnitger, a jesienią 1894 obej- muje uniwersytecką katedrę ekonomii we Freiburgu. W wykładzie inauguracyjnym w maju 1895 roku zatytułowanym: Der Nationalstaat und die Volkswirtschaftspolitik (Państwo i polityka gospodarcza) określił główne pole swoich zainteresowań nauko- wych, krytykując dotychczasowy dorobek szkół ekonomicznych i stojąc − jakby to można współcześnie określić − na gruncie narodowej polityki gospodarczej z pre- ferencjami dla – jak to określił – „etyki pryncypiów” i „etyki odpowiedzialności”, co niewątpliwie później przejęli ordoliberałowie. W 1897 roku obejmuje po Karlu Knie- sie (wybitnym przedstawicielu niemieckiej szkoły historycznej) katedrę w Heidel- bergu. Wykładał historię ekonomii, politykę agrarną, finansową i handlową, a także bankowość. Prowadził również praktykę adwokacką.
Podjęcie pracy na prestiżowym niemieckim uniwersytecie wiązało się jednak ze sporym wysiłkiem i intensywnymi przygotowaniami wykładów, co z pewnością przyczyniło się do znacznego pogorszenia jego zdrowia psychicznego, praktycznie aż do roku 1903 roku, kiedy to M. Weber w październiku zrezygnował z funkcji profe- sora zwyczajnego, pozostając profesorem kontraktowym zwanym Honorarprofessor.
Nie bez znaczenia była jego bezkompromisowość, także w sprawach religijnych. Po- mimo kłopotów zdrowotnych i leczenia depresji nie przestaje pisać, koncentrując się na zagadnieniach gospodarczych, a zwłaszcza racjonalności jako na najważniej- szym elemencie systemu wartości i zachodnich norm kulturowych (Zachodu, czyli u M. Webera − Okcydentu). Uprawia tematykę prawniczą i ekonomiczną, koncen- trując się na etyce gospodarczej najważniejszych religii świata, o czym także pisze w prasie wydawanej w Heidelbergu, Frankfurcie czy Berlinie w tekstach publikowa- nych w celu kształtowania demokratycznego modelu politycznego. Z wykształcenia
prawnik, z naukowej specjalności ekonomista – podobnie jak Friedrich von Hayek (warto podkreślić uniwersalność wykształcenia tych pokoleń także przed i po roku 1918 w Polsce międzywojennej, nie było tu bowiem studiów ekonomicznych w dzi- siejszym tego słowa znaczeniu, poza szkołami handlowymi typu zawodowego) – koncentruje się na nowo powstającej dyscyplinie naukowej, jaką jest socjologia, rozumiana jako nauka empiryczna interpretująca zachowania społeczne. Wspólnie z Wernerem Sombartem (którego prace stanowiły źródło inspiracji, szczególnie problematyka gospodarcza) i Ferdinandem Tönniesem powołuje w 1909 roku Nie- mieckie Towarzystwo Socjologiczne.
Pomimo problemów zdrowotnych wyjeżdża także za granicę, głównie do kra- jów europejskich, ale w drugiej połowie 1904 roku odbył kilkumiesięczną podróż do Stanów Zjednoczonych, a ponieważ od roku 1903 podejmuje intensywne studia nad nowym, kapitalistycznym ustrojem gospodarczym, podróż daje mu możliwość kon- frontacji relacji zachodzących pomiędzy życiem gospodarczym a etyką wywodzącą się z przekonań religijnych, rolą grup wyznaniowych w demokratyzacji procesów po- litycznych i systemie politycznym Stanów Zjednoczonych, co owocuje ukazaniem się w 1905 roku pracy Die protestantische Ethik und der „Geist” der Kapitalismus (Etyka protestancka a duch kapitalizmu), najgłośniejszej w jego bogatym dorobku.
Wybuch wojny i manifestowany przez Webera nastrój bojowego patriotyzmu pozwala mu włączyć się w pracę organiczną, gdyż zostaje oficerem dyscyplinarnym przy Komisji Szpitalnictwa Obwodowego w Heidelbergu, organizując dziewięć pla- cówek szpitalnych. Pod koniec 1915 roku ustępuje jednak ze względu na stan psy- chiki, co z pewnością wiązało się ze śmiercią brata Karla i przyjaciela Emila Laska poniesioną na froncie. Dlatego rezygnuje z poglądów mocarstwowych i zmienia się w zwolennika republiki parlamentarnej z koniecznością demokratyzacji życia pub- licznego. Po zakończeniu działań wojennych angażuje się w pracę polityczną jako publicysta i prelegent nowo powstałej partii Deutsche Demokratische Partei (Niemiec- kiej Partii Demokratycznej) i jako doradca rządu. W roku 1919 po piętnastu latach przerwy powraca do kariery akademickiej, obejmując prestiżową katedrę ekonomii, historii ekonomii i socjologii na uniwersytecie w Monachium (po Lujo Brentano).
W semestrze zimowym 1919/1920 zamiast zaplanowanych dwóch wykładów: Histo
ria gospodarcza oraz Państwa, klasy, stany, na prośbę studentów prowadzi jeden wy- kład: Zarys powszechnej historii społecznej i gospodarczej. W semestrze letnim 1920 roku główny wykład poświęcony był: Ogólnej nauce o państwie i polityce (socjologii państwa, a dodatkowy dotyczył „socjalizmu”). 14 czerwca 1920 roku w wyniku zapa- lenia płuc Weber umiera i jest pochowany w Heidelbergu.
Dla ciągłości myśli gospodarczej niezwykle ważne są jego prace na temat wpły- wu religii przez dogmat etyczny na działania gospodarcze; szczególnie interesował go wpływ protestantyzmu, zwłaszcza kalwinizmu, pietyzmu, purytanizmu, metody- zmu i baptyzmu na aktywność oraz postawy przy podejmowaniu i prowadzeniu dzia- łalności gospodarczej. Przede wszystkim filozoficzny model ascetycznego religijnie kapitalizmu będącego podstawą modelu gospodarczego (wprawdzie liberalnego),
ale przecież nie hedonistycznego. Szukał ujęć modelowych tzw. typów idealnych, co z pewnością zainspirowało dekadę później Waltera Euckena w jego studiach nad ordoliberalnym modelem gospodarki. Podejmując fundamentalną dla ustroju po- litycznego i gospodarczego problematykę, analizuje i opisuje Wirtschaftsethik der Weltreligionen (Etykę gospodarczą religii świata) – określaną także jako socjologię religii – w serii publikacji ukazujących się od roku 1915 aż do 1919, przypisując jed- nak protestantyzmowi szczególną rolę pod względem racjonalności i efektywności gospodarczej.
M. Weber ma bezsporny udział w rozwoju nowej dyscypliny naukowej, jaką na przełomie XIX i XX wieku stała się socjologia, dlatego współcześnie nie jest postrze- gany jako prawnik, a zwłaszcza ekonomista. Był krytyczny w stosunku do dorobku wyżej wymienionych środowisk naukowych, ale także do koncepcji walki klasowej, stąd jego poszukiwania koncentrują się nie tylko na teoretycznych, ale i na racjo- nalnych oraz pragmatycznych kryteriach wyróżnienia tak zwanego typu idealnego, co doprowadziło go w sensie warsztatu naukowego do socjologii. Termin Sozial
wissenschaft znajduje się w jego publikacji z 1913 roku w artykule Über einige Ka
tegorien der verstehenden Soziologie (O niektórych kategoriach socjologii rozumieją
cej), a następnie Soziologische Grundbegriffe (Podstawowe pojęcia socjologii) łącznie z Soziologische Grundkategorien des Wirtschaftens (Podstawowe pojęcia socjologiczne dotyczące gospodarowania), które stanowią wstępne rozdziały do fundamentalnego z punktu widzenia dorobku ekonomiczno-prawnego M. Webera i jego wpływu na poglądy grupy ordoliberałów niemieckich, czyli Szkoły Fryburskiej, dzieła Wirtschaft und Gesellschaft (Gospodarka i społeczeństwo), pisanego pod koniec życia (dwa lata przed śmiercią − w roku 1920). To właśnie relacje pomiędzy myślą gospodarczą a ety- ką systemu gospodarczego stanowiły już na przełomie wieków w nauce niemieckiej (wśród ekonomistów „spór o metodę” z głównym udziałem Gustawa Schmollera reprezentującego „młodszą szkołę historyczną” i Carla Mengera) ważny przedmiot sporu, w którym istotną rolę odegrał M. Weber z pracą o etyce protestanckiej Objekti
vitätsaufsatz (Obiektywność poznania społecznonaukowego i społecznopolitycznego).
Pomimo że Weber był protestantem, doceniał myśl chrześcijańską, w tym katolicyzm społeczny Emmanuela von Kettelera i encyklikę Rerum Novarum Leona XIII, zwłasz- cza jako reakcję na myśl marksistowską. Kontynuacją tych dyskusji jest nie tylko do- robek Freiburger Kreis (Szkoły Fryburskiej), lecz także praktyczne zastosowanie myśli ordoliberalnej w 1948 roku w reformie gospodarczej i walutowej, a w następnych latach w formie społecznej gospodarki rynkowej.
M. Weber właśnie dzięki studiom prawniczym i wiedzy ekonomicznej mógł włączyć do socjologii dyskusje na temat teorii wartości (odwołując się do ekonomii klasycznej i neoklasycznej), akcentując pogląd o przewadze subiektywizmu w ocenie wartości dóbr szeroko pojętego rynku, a więc de facto był bliski koncepcjom szkoły subiektywno-marginalnej w ekonomii. Gwałtowne uprzemysłowienie i wzrost liczby pracowników najemnych potęgowały aktualność zarówno kwestii społecznych (usta- wodawstwo Bismarcka), jak i dyskursu akademickiego. Podkreślana przez socjologów
weberowska „wolność od wartościowania” dotyczy raczej teorii poznania, a nie kon- tekstu ekonomicznego, który miał w jego pracach bardzo realistyczny wymiar.
Dla rozwoju myśli ordoliberalnej bardzo istotne znaczenie miała działalność przedstawicieli szkoły historycznej w ekonomii L. Brentano (po którym Weber objął na krótko przed śmiercią katedrę w Monachium) i G. Schmollera, którzy w 1872 roku założyli Verein für Sozialpolitik (Stowarzyszenie Polityki Społecznej), kształtując poglą- dy na politykę gospodarczą łączącą interes państwa z uwzględnieniem kwestii spo- łecznej (soziale Frage), co kontynuować będą także przedstawiciele Szkoły Fryburskiej.
Przemiany społeczeństwa agrarno-feudalnego w przemysłowe i wzrost znacze- nia mieszczaństwa, czyli klasy średniej przez następnych kilka dekad (do wybuchu II wojny światowej) będą podstawowymi problemami badawczymi ekonomistów i prawników, w co wpisywał się znakomicie ze swoim temperamentem badawczym M. Weber. Od 1888 roku brał udział w pracach Stowarzyszenia Polityki Społecznej, w 1889 uczestniczył w pierwszym Evangelisch-sozialer Kongress (Kongres Ewangelicko- -Społeczny), a w 1896 wstąpił do National-Sozialer Verein (Stowarzyszenie Narodowo- -Społeczne), które – jak się wydaje – najpełniej oddawało jego poglądy na rolę na- rodu, państwa, gospodarki, etyki i instytucji religijnych. Współpracował aktywnie z czasopismem „Christliche Welt” („Świat Chrześcijański”). Od roku 1905, także z czynnym udziałem M. Webera, Stowarzyszenie Polityki Społecznej koncentrowało dyskusję nad teorią i polityką gospodarczą, obradując co roku, począwszy od 1909, w Wiedniu. W tym samym roku założono z inicjatywy M. Webera, Wernera Som- barta i Ferdinanda Tönniesa Deutsche Gessellschaft für Soziologie (Niemieckie To- warzystwo Socjologiczne), z którego jednak Weber wystąpił w roku 1913 wsku- tek sporu w latach 1910 i 1912 z Rudolfem Goldscheidem dotyczącego naukowego obiektywizmu, czyli powstrzymywania się od osobistych osądów (artykuł: Wolność od wartościowania). Było to konsekwencją różnicy poglądów na temat poznania su- biektywnych przesłanek aktywności ludzkiej, zwłaszcza w przestrzeni gospodarczej.
Przyczyną były również – delikatnie oceniając – różnice w poglądach w środowisku akademickim na temat warsztatu „profesorskiego”. W wykładzie Wissenschaft als Beruf (Nauka jako zawód), wygłoszonym 7 listopada 1917 roku (dwa lata później, 28 stycznia 1919 roku, wygłosił następny „słynny” wykład: Polityka jako zawód, wpi- sujący się w krytyczną ocenę postaw moralnych polityków), użył określenia Profes
soren-Prophetie (proroctwo profesorskie). Weber idzie zdecydowanie „pod prąd”
powszechnie przyjętym – także obecnie – kanonom nauczania akademickiego, twier- dząc, że nauczyciel akademicki nie może głosić swoich poglądów (demonstrować), lecz powinien ograniczać się do wyjaśniania faktów naukowych, co było dla zdecy- dowanej większości akademików (tak jak obecnie) nie do przyjęcia. Jego krytycyzm w odniesieniu do środowiska naukowego miał z pewnością wpływ – przynajmniej tak to można z dzisiejszej perspektywy ocenić – na stanowisko Othmara Spanna, który w roku 1923 roku (trzy lata po śmierci Webera) stwierdził: „[...] Max Weber był czło- wiekiem demonicznym i niespokojnym, który potrafił wywierać wpływ na innych.
Nie dane mu jednak było pozostawić po sobie trwałego dzieła. Dzisiaj jego czas minął,
a jego teoria jest martwa”2. Kontrastowało to z opinią współczesnych, m.in. Karla Ja- spersa podkreślającego w laudacji 17 lipca 1920 roku na uniwersytecie w Heidelbergu ogromną rolę w nauce niemieckiej, jaką odegrał Weber, i twierdzącego:
Dla wielu z nas Max Weber był filozofem. Byłoby niestosownością łączyć tego wielkiego człowieka z jedną tylko dziedziną wiedzy lub z jednym tylko zawodem. Jeżeli zaś był filozofem, był nim może jako jedyny w naszych czasach i w innym sensie od tego, w ja- kim dzisiaj można być filozofem. Nie jesteśmy jeszcze w stanie pojąć całości jego filozo- ficznej egzystencji3.
„Wielki” przecież O. Spann zdecydowanie w tym względzie nie miał racji. Dąże- nie do doskonałości jednostki (przedsiębiorcy, pracownika, polityka), czyli weberow- skiego „typu idealnego” uzasadnia także pewną wspólnotę poglądów z Friedrichem Nietzschem, na co wskazuje część autorów, zwłaszcza w kwestii oceny i roli wielkich jednostek w historii. Warto także widzieć tutaj zafascynowanie Webera światem an- tycznym, a na pewno cywilizacją rzymską (z prawem rzymskim, a zwłaszcza stosun- kami agrarnymi na czele), ale także wpływ niemieckiej szkoły historycznej w eko- nomii. Pryncypialne poglądy na wartość (indywidualnie ocenianą), racjonalność decyzji życiowych (w tym zwłaszcza gospodarczych), purytańska asceza cechująca się dyscypliną i determinacją to wzór ideału w sensie „typu idealnego”. To w gruncie apologia jednostki (szczególnej), która gdy występuje masowo (nie mylić z marksow- ską walką klasową, którą Weber zdecydowanie odrzucał), przynosi – jak to określają ekonomiści – efekt skali. Można więc sądzić, że wyjątkowi indywidualiści w maso- wym wydaniu to chyba ideał Maxa Webera, czyli przywództwo polityczne nadające systemowo taki charakter społeczeństwu racjonalnemu w działalności gospodarczej w ramach optymalnej organizacji narodu i państwa. Oczywiście, prymat etyki wyni- kającej z religijności zarówno w gospodarce, jak i życiu społeczno-politycznym od- różnia te poglądy od modelu państwa i społeczeństwa faszystowskiego.
W roku 1926 Mariannie Weber wydała obszerną biografię męża zatytułowaną Max Weber. Ein Lebensbild (Max Weber. Obraz życia). Zebrała i opracowała także rozproszony dorobek publikacyjny. Rozpoczęcie wykładów na uniwersytecie mona- chijskim to także powrót do problematyki z lat 1909/1910, czyli do Wirtschaft und Gesellschaft (Gospodarka i społeczeństwo) – szkicu opublikowanego w 1914 roku ‒ oraz Wirtschaftsethik der Weltreligionen (Etyki gospodarczej religii świata), które wraz z wydaną w 1905 roku Etyką protestancką a duchem kapitalizmu stanowią najważ- niejsze publikacje Maxa Webera. W czasie I wojny światowej Weber opublikował w Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik (Archiwum Nauk Społecznych i Nauk Politycznych) wiele opracowań i studiów dotyczących najważniejszych religii świata.
2 J. Mizińska, Wstęp [w:] M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, przeł. J. Miziński,
„Test”, Lublin 1994, s. 4.
3 Ibidem.
Najczęściej wydawana Gospodarka i społeczeństwo (w roku 1976 ukazało się w Niem- czech piąte wydanie, a w 1980 kolejne, w Polsce pierwsze – w 2002) zawiera najwięcej bezpośrednich odniesień do teorii systemów gospodarczych, z którymi korespondu- ją opracowania ordoliberałów, a zwłaszcza W. Euckena.
Zainteresowanie Weberem nasiliło się po II wojnie światowej (lata pięćdziesią- te i sześćdziesiąte) głównie w socjologii amerykańskiej, ale także japońskiej i euro- pejskiej. Ekonomia czy szerzej – powojenna polityka gospodarcza odeszły de facto od inspirującej myśli tego wszechstronnego uczonego, który pośrednio miał wpływ na powojenny niemiecki system gospodarczy. Historyczna analiza etyki społeczno- -politycznej protestantyzmu Maxa Webera i jej wpływ na „ducha” kapitalizmu mia- ły więc fundamentalne znaczenie dla powstania koncepcji ordoliberalnych w latach trzydziestych związanych z Freiburger Kreis, a w 1949 roku – dla konstytucji Repub- liki Federalnej Niemiec.
Najbardziej monumentalne dzieło Webera Etyka gospodarcza religii świata (t. 1–3), przygotowywane od roku 1915 do 1919, uznawane jest za największe do- konanie socjologii niemieckiej i najpełniejszą prezentację jego poglądów socjolo- gicznych. Składa się ono z poszczególnych części, takich jak: socjologia państwa, so- cjologia narodu, socjologia polityki, socjologia prawa, socjologia władzy, socjologia gospodarki, socjologia religii i socjologia miasta (w Polsce po raz pierwszy ukazało się w roku 2000).
Problematyka gospodarcza obecna jest w następujących rozdziałach (częściach):
Gospodarka i społeczne porządki i władze, Rynkowe stosunki stowarzyszenia, a w Pa
trymonializmie w podtytułach: Stosunek do gospodarki, Znaczenie handlu dla rozwoju patrymonalizmu, Merkantylizm, Tworzenie i podział majątku w panowaniu feudal
nym, Gospodarcze skutki patrymonialnego monopolizmu, natomiast w Panowaniu politycznym i hierokratycznym w podtytułach: Znaczenie hierokracji dla rozwoju eko
nomicznego: stereotypizacja gospodarowania, hamowanie kapitalizmu, Pozycja hiero
kracji w epoce mieszczańskiej demokracji i kapitalizmu, Zachodni rozłam wyznaniowy i jego oddziaływanie na życie gospodarcze, Kalwińska etyka i Kościół, Hierokracja i za
sady gospodarcze Żydów.
Na rok 2020 (a więc za kilka lat) przypadnie setna rocznica śmierci Maxa We- bera, co z pewnością będzie okazją do propagowania jego interdyscyplinarnego do- robku.
