System partyjny Litwy

SYSTEM PARTYJNY LITWY

I. Uwarunkowania systemu partyjnego

1. Geneza systemu partyjnego

Zalążków systemu partyjnego Litwy upatrywać można w kształtowaniu się pierw- szych litewskich narodowych organizacji politycznych. W 1896 r. powstała Litewska Partia Socjaldemokratyczna (Lietuvos socialdemokratų partija, LSDP). W 1902 r.

wykrystalizowała się Litewska Partia Demokratyczna (Lietuvos demokratų partija, LDP), a dwa lata później – Litewscy Chrześcijańscy Demokraci (Lietuvos krikščionys demokratai, LKD)¹. Trudno wprawdzie te organizacje rozpatrywać w szerszej per- spektywie systemu partyjnego, który w samodzierżawnej Rosji po prostu nie istniał, jednak od ich powstania na przełomie XIX i XX w. po czasy współczesne obserwo- wać możemy dwa charakterystyczne elementy: silną pozycję chadecji na scenie poli- tycznej oraz rywalizację partii litewskich z partiami mniejszości narodowych (głów- nie Polaków, a od odzyskania niepodległości w 1990 r. także Rosjan). Organizacje te wzięły udział w posiedzeniach Taryby², obradującej od września 1917 r., która ogłosiła niepodległość Litwy i przygotowała tymczasową konstytucję. W wyborach do Sejmu Ustawodawczego (Steigiamasis Seimas) w kwietniu 1920 r. zwyciężyła chadecja, która utworzyła rząd z ludowcami z Litewskiego Związku Chłopskiego (Lietuvos valstiečių sąjunga, LVS).

Zmiana koalicji rządzącej nastąpiła po wyborach z 1926 r., kiedy Radę Ministrów stworzyli ludowcy wraz z socjaldemokracją i posłami mniejszości narodowych. Opo- zycyjny Związek Litewskich Narodowców (Lietuvių tautininkų sąjunga, LTS), dzia- łający od 1924 r., przy poparciu armii doprowadził 17 grudnia 1926 r. do zamachu stanu. Od tego czasu system polityczny Litwy zmierzał ku autorytaryzmowi (który

1 P. Łossowski, Litwa, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2001, s. 31 i nast.

2 Taryba to popularna nazwa obradującej od września 1917 r. Rady Krajowej Litwy (Lietuvos Krašto Taryba), konferencji litewskich działaczy politycznych, która miała zadecydować o przy- szłym rozwoju Litwy. Od listopada 1918 r. Taryba przyjęła nową nazwę – Rada Państwa Litew- skiego (Lietuvos Valstybės Taryba). Rozwiązała się w maju 1920 r. po wyłonieniu Sejmu Ustawo- dawczego.

zalegitymizowały konstytucje z 1928 i 1936 r.) z jedną dominującą partią – LTS, wspieraną przez agrarystów z LVS³. Po wcieleniu Litwy do ZSRR w sierpniu 1940 r.

absolutną władzę przejęła podporządkowana KPZR Litewska Partia Komunistyczna (Lietuvos komunistų partija, LKP).

2. Rozwój i przekształcenia systemu partyjnego

Proces budowy pluralistycznego systemu partyjnego Litwy rozpoczął się w drugiej połowie lat 80. XX w. wraz z rozpoczęciem w ZSRR polityki pieriestrojki (przebu- dowy), głasnosti (jawności) i uskorienia (przyspieszenia), kiedy dla poparcia reform Michaiła Gorbaczowa powstał Sąjūdis – Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy (Lie- tuvos persitvarkymo sąjūdis)⁴. Początkowo nie zakładano dążenia do niepodległo- ści Litwy, a jedynie przemiany gospodarcze i co najwyżej federalizację w ramach ZSRR⁵. Jednak szybkie tempo zmian w całym bloku wschodnim zaowocowało de- klaracją niepodległości (11 marca 1990 r.) i szeregiem uchwał podjętych przez Radę Najwyższą, mających zniwelować ślady przynależności – teraz już Republiki Litew- skiej – do ZSRR⁶. Sama Rada Najwyższa, składająca się w większości ze zwolenni- ków Sąjūdisu (na 141 miejsc zajęli 90; reszta przypadła komunistom), obradowała do 1992 r., uchwalając w tym czasie ustawę o partiach politycznych (25 września 1990 r.), ordynację wyborczą do Sejmu (9 lipca 1992 r.) i konstytucję (25 paździer- nika 1992 r.)⁷.

Równocześnie zaczęły powstawać partie polityczne. Przed uzyskaniem niepod- ległości istniał Sąjūdis i LKP, która podzieliła się na: LKP sprzeciwiającą się nie- zależności Litwy i podległą KPZR, LKP Algirdasa Brazauskasa, współpracującą z Sąjūdisem na rzecz niepodległości, ale przy zachowaniu bliskich związków z ZSRR, oraz Litewską Partię Socjaldemokratyczną, opowiadającą się za pełną niepodległoś- cią. W 1991 r. tej pierwszej LKP zakazano działalności, jako sprzecznej z litewską

3 Por. P. Łossowski, Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury 1918–1934, Ossolineum, Warszawa–Kraków–Gdańsk 1972.

4 W zasadzie Sąjūdis nie był partią polityczną, tylko ruchem społecznym, jednak skupieni w nim działacze dali początek właściwie całej współczesnej scenie politycznej Republiki Litewskiej.

5 O. Szura, Litwa [w:] M. Barański (red.), przy współpr. E. Pioskowik, Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, s. 124.

6 A.B. Zakrzewski, Wstęp [w:] Konstytucja Republiki Litewskiej przyjęta przez obywateli Re- publiki Litewskiej w referendum przeprowadzonym 25 października 1992 r., wstęp A.B. Zakrzew- ski, tłum. H. Wisner, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000, s. 18.

7 Konstytucję Republiki Litewskiej stanowią trzy akty: tekst zasadniczy (przyjęty w referen- dum 25 października 1992 r.), ustawa konstytucyjna O państwie litewskim (11 lutego 1991 r.) i akt konstytucyjny O nieprzyłączaniu się Republiki Litewskiej do poradzieckich związków wschodnich (8 czerwca 1992 r.); J. Zieliński, Seimas. Parlament Litwy, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003, s. 9.

racją stanu, natomiast partia A. Brazauskasa przekształciła się w Litewską Demo- kratyczną Partię Pracy (Lietuvos demokratinė darbo partija, LDDP). Wiele nowo powstających partii nawiązywało – samą nazwą bądź nazwą i programem – do orga- nizacji politycznych istniejących na Litwie przed drugą wojną światową: w 1989 r.

powstały wspominane już LSDP, LDP, LKD, LTS i LVS. Prócz nich w latach 1990–

–1992 utworzono nowe partie, spośród których wymienić można prawicowe: Li- tewski Ruch Centrum (Lietuvos centro judėjimas, LCJ), Litewska Partia Nacjona- listyczna „Młoda Litwa” (Lietuvių nacionalinė partija „Jaunoji Lietuva”, LNP JL) i Litewski Związek Więźniów Politycznych i Zesłańców (Lietuvos politinių kalinių ir tremtinių sąjunga, LPKTS). Środowiska emigracyjne powołały Związek Chrześci- jańskich Demokratów (Krikščionių demokratų sąjunga, KDS). Powstały także partie oddające aktualne tendencje w polityce europejskiej i wyróżnić tu można: Partię Zie- lonych Litwy (Lietuvos žaliuju partija, LŽP), Litewski Związek Liberałów (Lietuvos liberalų sąjunga, LLS) czy Forum Przyszłości Litwy. W drugiej połowie 1992 r. na Litwie zarejestrowanych było 456 partii i organizacji politycznych⁸, jednak tylko nie- wielki odsetek z nich był w stanie aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym kraju.

Pierwsze wybory do Seimasu – jednoizbowego parlamentu Republiki Litewskiej – odbyły się 25 października i 15 listopada 1992 r.⁹ Spośród 17 zarejestrowanych komitetów wyborczych osiem zdołało wprowadzić przedstawicieli do parlamentu.

Zwycięstwo osiągnęła postkomunistyczna LDDP, zdobywając większość miejsc w parlamencie (73 na 141); klęska Sąjūdisu (30 mandatów) związana była z ros- nącym niezadowoleniem społecznym, wynikającym ze złej sytuacji ekonomicznej i trudności gospodarczych odrodzonego państwa¹⁰. W opozycji znalazły się także wszystkie partie prawicy i centrum¹¹.

Zarysowany w pierwszych wyborach do Seimasu dwubiegunowy podział na postkomunistów i siły demokratyczne, wywodzące się z antykomunistycznej opozy- cji i Sąjūdisu, utrwalił się i wywiera wpływ na wyniki wyborów do dziś. Główna linia podziałów politycznych przebiega nie poprzez stosunek do gospodarki czy polityki międzynarodowej, ale poprzez przynależność do postkomunistów albo spadkobier- ców Sąjūdisu.

8 O. Szura, Litwa…, op. cit., s. 138.

9 Wybory parlamentarne na Litwie odbywają się z reguły w dwóch turach, co jest spowodo- wane ustawowymi wymogami frekwencji w okręgach jednomandatowych, o czym będzie mowa później. Do 2002 r. obowiązywała ponadto zasada, że dla zwycięstwa w takim okręgu konieczne jest zdobycie ponad połowy oddanych głosów. Obecnie wystarcza poparcie większości wyborców.

J. Zieliński, Seimas…, op. cit., s. 20.

10 M. Podolak, P. Pochodyła, System polityczny Litwy [w:] W. Sokół, M. Żmigrodzki (red.), Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, s. 322.

11 J. Gorzkowski, Litwa, „Europa Środkowo-Wschodnia” 1992, R. II, Instytut Studiów Poli- tycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1994, s. 106–109.

3. Prawna instytucjonalizacja partii politycznych

Pozytywnym czynnikiem dla rozwoju partii politycznych jest także sposób ich praw- nego umocowania. Konstytucja Republiki Litewskiej¹² odnosi się do partii politycz- nych w niewielkim stopniu: w art. 35 gwarantuje obywatelom prawo do swobodnego tworzenia stowarzyszeń i partii politycznych. Jednocześnie formułuje ograniczenia dotyczące ich tworzenia: po pierwsze cele i działalność partii nie mogą być sprzecz- ne z konstytucją i ustawami, a po wtóre ich statuty nie mogą zakładać przymusu członkostwa. Ustawa zasadnicza w art. 141 uniemożliwia przynależność do partii ofi cerom wojska, policji, innych służb wewnętrznych, organizacji paramilitarnych podległych państwu i służb bezpieczeństwa.

Jeszcze przed zatwierdzeniem konstytucji w ogólnokrajowym referendum Rada Najwyższa Republiki Litewskiej uchwaliła (25 września 1990 r., zrewidowaną w 2004 r.) ustawę o partiach politycznych¹³, która zawiera szczegółowe uregulo- wania dotyczące tworzenia i funkcjonowania partii politycznych. Partia polityczna to według ustawowej defi nicji publiczna osoba prawna, posiadająca własną nazwę, stworzona zgodnie z niniejszą ustawą, której celem jest skupianie i wyrażanie woli obywateli Republiki Litwy dla sprawowania władzy państwowej i prawa do samo- rządu (art. 2). Partie polityczne działają na terytorium Litwy swobodnie. Organy pań- stwa i samorządów, ich urzędnicy, inne osoby prawne i fi zyczne nie mogą wpływać na wewnętrzną działalność partii politycznych (art. 11).

Członkami partii politycznej mogą być obywatele litewscy, którzy ukończyli 18.

rok życia (art. 3), a jej działalność musi być ograniczona wyłącznie do terytorium Litwy (art. 4 ust. 4). Z kolei art. 12 uniemożliwia działalność partyjną w miejscach pracy. Zakazane jest tworzenie partii, które w programach i działalności odwołują się do nierówności i nienawiści rasowej, społecznej i klasowej, do autorytarnych, totalitarnych lub opartych na przemocy metod działania, naruszania praw i wolno- ści człowieka lub innych sposobów naruszania prawa Republiki Litewskiej (art. 4 ust. 3). Partie polityczne winny działać w zgodzie z konstytucją, kodeksem cywil- nym, Ustawą o partiach politycznych i innymi ustawami oraz swym własnym statu- tem i programem (art. 4).

Dla zarejestrowania partii potrzeba co najmniej 4 tys. członków, zatwierdzonego przez zjazd statutu i programu oraz wybranych władz (art. 5). Organem rejestrującym (w Rejestrze Osób Prawnych) i nadzorującym działalność partii politycznych jest Ministerstwo Sprawiedliwości Republiki Litewskiej (art. 8)¹⁴. Partie polityczne mogą tworzyć koalicje i unie partii (art. 17) oraz nawiązywać relacje z partiami polityczny-

12 Lietuvos Respublikos Konstitucija, Lietuvos Respublikos piliečių priimta 1992 m. spalio 25 d.

referendume, „Valstybes žinios”, No. 33–1014, http://www3.lrs.lt (dostęp: 20 XI 2009 r.).

13 Lietuvos Respublikos Politinių Partijų ir Politinių Organizacijų Įstatymo Pakeitio Įstatymas, 2004 m. kovo 23 d., No. IX-2072 Vilnius, „Valstybes žinios”, No. 54–1831, http://www3.lrs.lt (do- stęp: 20 XI 2009 r.).

14 Wyjątkiem jest tu okres kampanii wyborczej, kiedy naruszenia prawa przez partie rozpatruje Sąd Najwyższy Republiki Litewskiej.

mi innych krajów oraz organizacjami międzynarodowymi (art. 21). Mają prawo do swobodnego informowania o swych ideach, celach i programie, a także mogą w tym celu tworzyć środki publicznego przekazu (art. 18) oraz – nie naruszając przy tym prawa – organizować spotkania, demonstracje i inne zgromadzenia (art. 19).

Dla wypełniania celów statutowych partie mogą posiadać środki bieżące i trwałe (art. 14 ust. 1), które nie mogą być rozdzielane pomiędzy członków (art. 14 ust. 4).

Partie polityczne ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania wynikające z tytułu posiadania własności. Nie ponoszą odpowiedzialności z tytułu zobowiązań członków ani członkowie nie ponoszą odpowiedzialności z tytułu zobowiązań partii (art. 20).

Organy państwa w ramach swych obowiązków mogą kontrolować działalność fi nan- sową partii (art. 15).

Każda partia może na równych prawach uczestniczyć w wyborach na urząd Pre- zydenta Republiki, do Seimasu, rad samorządowych i Parlamentu Europejskiego, ciesząc się nieodpłatnym czasem antenowym w publicznym radiu i telewizji (art. 16).

Szczegółowy tryb przeprowadzania wyborów określa ordynacja wyborcza do parlamentu¹⁵. Wprowadziła ona mieszany system wyborczy, oparty na powszech- nym, równym, bezpośrednim i tajnym głosowaniu, w którym 71 przedstawicieli wy- biera się na zasadzie większościowej w okręgach jednomandatowych, a pozostałych 70 na zasadzie proporcjonalnej w jednym, obejmującym cały kraj, okręgu wielo- mandatowym¹⁶. Wyborca otrzymuje dwie karty do głosowania. Karta przeznaczona dla okręgu jednomandatowego zawiera alfabetyczny spis nazwisk, a wyborca oddaje jeden głos. Na karcie dla okręgu wielomandatowego znajdują się partyjne listy kan- dydatów. Kolejność nazwisk ustala dana partia. Głosowanie odbywa się poprzez za- znaczenie listy, a następnie wyborca może wybrać pięciu kandydatów z listy i każde- mu z nich udzielić jednego głosu preferencyjnego (art. 66). Ordynacja nie przewiduje instytucji zastępstwa członka parlamentu. W wypadku wygaśnięcia pełnomocnictw posła z okręgu jednomandatowego przewidziane są w tym okręgu wybory uzupeł- niające¹⁷, a w okręgu wielomandatowym – mandat obejmuje następna osoba z listy¹⁸. Czynne prawo wyborcze przysługuje wszystkim, którzy cieszą się pełnią praw wyborczych i ukończyli 18. rok życia, a bierne – stałym mieszkańcom Litwy, którzy ukończyli 25 lat. Kandydaci do Seimasu mogą być nominowani w obu rodzajach okręgów przez partie polityczne, a w okręgach jednomandatowych – także przez sa- mych siebie, jeśli uzyskają poparcie co najmniej tysiąca osób głosujących w okręgu (art. 37). Kandydaci w okręgu wielomandatowym są grupowani na liście w kolej- ności wyznaczonej przez partię. Lista musi zawierać od 25 do 141 nazwisk i – jeśli statut partii nie stanowi inaczej – być zatwierdzona przez zjazd partii.

15 Lietuvos Respublikos Seimo Rinkimų Įstatymas, Vilnius, 1992 m. liepos 9 d., „Valstybes ži- nios”, No. I-2721, http://www3.lrs.lt (dostęp: 20 XI 2009 r.).

16 J. Zieliński, Seimas…, op. cit., s. 19.

17 Wybory uzupełniające odbyły się jak dotąd dwa razy: 20 listopada 2005 r. i 19 listopada 2009 r.

18 J. Zieliński, Systemy konstytucyjne Łotwy, Estonii i Litwy, Wydawnictwo Sejmowe, Warsza- wa 2000, s. 31.

W 1996 r. podniesiono próg wyborczy dla partii z 4 do 5%, a dla bloków wybor- czych z 4 do 7%. Obowiązywanie tych progów wyborczych rozszerzono także na partie mniejszości narodowych, których dotąd dotyczył próg 1%¹⁹. Dla ważności wy- borów obowiązują także progi frekwencji: w okręgach jednomandatowych – 40%, a w wielomandatowym – 25%²⁰. Wybory uznaje się za ważne, jeśli zostanie obsadzo- nych trzy piąte wszystkich mandatów²¹.

Pracę Seimasu reguluje Statut²². Pozwala on posłom na zakładanie grup parla- mentarnych składających się z co najmniej siedmiu posłów (art. 38) i nie wymaga zakładania grup monopartyjnych. Każda grupa posiada przewodniczącego i statut.

Grupy mogą się łączyć, tworząc zarówno koalicje (art. 40), jak i grupy tymczasowe dla realizacji określonych zadań (art. 42). Posłowie nienależący do żadnej grupy są przypisani do mieszanej grupy parlamentarnej.

II. Charakterystyka współczesnego systemu partyjnego

Litewski system partyjny można zaliczyć do kategorii systemów wielopartyjnych z równowagą między partiami politycznymi. Do 2000 r. był to system wielopartyjny z jedną partią dominującą²³, która uzyskiwała w wyborach znaczącą przewagę i two- rzyła rząd: w latach 1992–1996 była to wspominana już Litewska Demokratyczna Partia Pracy (LDDP), a w kolejnej kadencji – Związek Ojczyzny (Tėvynės sąjunga, TS). Jednak tylko wybory z 1992 r. pozwoliły na utworzenie gabinetu monopartyjne- go Adolfasa Šleževičiusa (LDDP). W 1996 r. Związkowi Ojczyzny zabrakło jednego mandatu do osiągnięcia większości w parlamencie, toteż powstał centroprawicowy rząd Gediminasa Vagnoriusa, w skład którego oprócz TS weszli Litewscy Chrześci- jańscy Demokraci (LKD) oraz Litewski Związek Centrum (Lietuvos centro sąjunga, LCS, powstały z LCJ).

Wybory przeprowadzane w ciągu ostatnich dziewięciu lat (2000, 2004 i 2008 r.) utrwaliły przeciwną tendencję: żadna z biorących udział w wyborach partii nie zdołała uzyskać znacznej przewagi nad konkurentami, co powodowało powstawanie wielo- elementowych koalicji. Duże rozdrobnienie jest głównie efektem braku wyrazistości, faktycznego braku dostatecznej odmienności programowej partii i oparcia zróżnico-

19 J. Krawuski, Estonia, Litwa, Łotwa. Przeobrażenia polityczne i gospodarcze, Centrum Badań Wschodnich UW, Warszawa 1996, s. 16.

20 O. Szura, Litwa…, op. cit., s. 128; J. Zieliński, Seimas…, op. cit., s. 21.

21 Jak dotąd tylko w 1996 r. nie udało się wyłonić pełnego składu Seimasu, kiedy to nie wybra- no czterech posłów w okręgach jednomandatowych na Wileńszczyźnie.

22 Lietuvos Respublikos Seimas Statutas, 1994 m. vasario 17 d., „Valstybes žinios”, No. I-399, http://www3.lrs.lt (dostęp: 20 XI 2009 r.).

23 W. Sokół, Charakterystyka systemów partyjnych wybranych państw [w:] W. Sokół, M. Żmi- grodzki (red.), Współczesne partie i systemy partyjne: zagadnienia teorii i praktyki politycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, s. 358.

wania przede wszystkim na – o czym była już mowa – podziale na postkomunistów i antykomunistów²⁴. Co więcej, Sąjūdis pozostał nieformalnym ruchem społecznym – nie przekształcił się w partię polityczną, a zgromadzone przezeń poparcie zostało rozczłonkowane na wiele ugrupowań, często o zbliżonym profi lu ideologicznym.

Tabela 16. Wyniki wyborów do litewskiego Seimasu z 12 i 26 października 2008 r.

Partia polityczna lub blok wyborczy Liczba mandatów

W tym:

W okręgu wielomandatowym Liczba mandatów w okręgach jedno- mandatowych Liczba

mandatów

Procent głosów Związek Ojczyzny – Litewscy Chrześcijańscy

Demokraci (Konserwatyści, Polityczni Więź- niowie i Zesłańcy, Narodowcy) – TS-LKD

45 18 19,7 27

Litewska Partia Socjaldemokratyczna – LSDP 25 10 11,7 15

Partia Wskrzeszenia Narodowego – TPP 16 13 15,1 3

Porządek i Sprawiedliwość – TiT 15 11 12,7 4

Ruch Liberalny Republiki Litewskiej – LRLS 11 5 5,7 6

Koalicja Partia Pracy i Młodzi – DP+J 10 8 9 2

Unia Liberałów i Centrum – LiCS 8 5 5,3 3

Akcja Wyborcza Polaków na Litwie – AWPL (LLRA)

3 – 4,8 3

Litewski Ludowy Związek Chłopski – LVLS 3 – 3,7 3

Nowy Związek (Socjalliberałowie) – NS 1 – 3,6 1

Kandydaci niezależni 4 – – 4

Razem 141 70 71

Źródło: Central Electoral Commision of the Republic of Lithuania, Election to the Seimas and the Referendum on Prolonging the Work of the Ignalina Nuclear Power Plant of 12th October 2008, http://www.vrk.lt/2008 (dostęp: 20 XI 2009 r.).

Od połowy lat 90. XX w. rozpoczęła się konsolidacja partii: ugrupowania małe i średnie, nie mając szans na sukces wyborczy, zaczęły zawiązywać koalicje wybor- cze bądź wchodzić w skład nowych, silniejszych partii politycznych, albo po prostu przyłączać się do bardziej znaczących ugrupowań. Efektem tego jest wymiana orga- nizacyjna (ale nie personalna i ideologiczna) głównych aktorów systemu partyjnego Litwy, skutkująca tym, że w 2008 r., w porównaniu z 1992 r., tylko jedna spośród wchodzących do parlamentu partii pozostała przy niezmienionej nazwie – LSDP, choć nie uniknęła przekształceń organizacyjnych. Proces scalania partii nie oznacza

24 Wydaje się, że za zbliżeniem programowym partii litewskich w kwestii integracji z euro- atlantyckimi strukturami politycznymi i gospodarczymi kryją się obawy przed zagrożeniem ze strony Rosji i ponowną utratą niepodległości. Tylko jedna reprezentowana w parlamencie litewska partia polityczna jest otwarcie eurosceptyczna. Jest to partia Porządek i Sprawiedliwość, kierowana przez prorosyjskiego polityka Rolandasa Paksasa.

jednak odchodzenia od zawiązywania wieloczłonowych koalicji rządowych. Bo sko- ro główną rolę na scenie politycznej odgrywać mają partie średnie i małe, a żadna z nich nie osiąga dominującej pozycji w systemie, to dla stworzenia opartego na par- lamentarnej większości gabinetu konieczne jest zawieranie koalicji. Z kolei sojusze polityczne wpływają na niestabilność systemu i wymuszają na rządzie prowadzenie mało wyrazistej polityki nastawionej na przetrwanie koalicji.

W ostatnich wyborach parlamentarnych najwięcej głosów zdobył Związek Oj- czyzny – Litewscy Chrześcijańscy Demokraci (Konserwatyści, Polityczni Więź- niowie i Zesłańcy, Narodowcy) (Tėvynės sąjunga – Lietuvos krikščionys demo- kratai (konservatoriai, politiniai kaliniai ir tremtiniai, tautininkai, TS-LKD), partia założona w 1993 r. przez Vytautasa Landsbergisa, która do 2003 r. funkcjonowała jako Związek Ojczyzny – składała się wówczas z prawego skrzydła sympatyków Sąjūdisu. Ugrupowanie to stopniowo przyciągało mniejsze partie, tworząc dość sze- roki związek sił centroprawicowych (konserwatystów, liberałów, demokratów i cha- deków) oraz nacjonalistycznych. Obecnie w składzie TS-LKD znajdują się m.in.

dawniej istniejące partie: LKD, LPKTS i LTS. W latach 1996–2000 Związek tworzył rząd pod przewodnictwem Gediminasa Vagnoriusa. W kolejnych dwóch kadencjach, zdobywszy tylko dziewięć (w wyborach z 2000 r.) i 25 (w wyborach z 2004 r.) man- datów, znajdował się w opozycji do liberałów, a potem socjaldemokratów. Po wybo- rach z 2008 r. TS-LKD uzyskał 45 mandatów i stworzył koalicję rządową z Partią Wskrzeszenia Narodowego, Ruchem Liberalnym Republiki Litewskiej oraz Unią Li- berałów i Centrum, dysponując w Seimasie 80 mandatami. Premierem został Andrius Kubilius, przywódca Związku.

W swym programie²⁵ TS-LKD odwołuje się do tradycji chrześcijańskiej demo- kracji i klasycznego konserwatyzmu, bazującego na wolności i odpowiedzialności człowieka. Dużą wagę przywiązuje do takich wartości, jak: rodzina, ochrona dzie- ci, tożsamość narodowa i sprawiedliwość społeczna. Głównym celem jest rozwój społeczny i gospodarczy Litwy, członka wspólnot euroatlantyckich. Deklarowane są także związki z Europejską Partią Ludową (EPP); program przyjęty przez nią na Kongresie Ateńskim w 1992 r. stanowi kluczowy element defi niowania celów dzia- łania Związku. Po wyborach do PE w 2009 r. czterech deputowanych partii weszło w skład frakcji EPP.

Partia Wskrzeszenia Narodowego (Tautos prisikėlimo partija, TPP) powstała w maju 2008 r. z inicjatywy Arūnasa Valinskasa. Jej przywódca i członkowie są sa- tyrykami i gwiazdami telewizji²⁶, jednak partia powstała dla naprawy państwa, odbu- dowy zaufania społecznego i aktywizacji politycznej społeczeństwa²⁷. Jest to stron- nictwo chrześcijańsko-demokratyczne, którego program opiera się na dekalogu oraz demokracji, wspieraniu społeczeństwa obywatelskiego, równości szans dla obywateli

25 Tėvynės Sąjungos-Lietuvos Krikščionių Demokratų Programa, http://www.tsajunga.lt (do- stęp: 20 XI 2009 r.).

26 W. Janczys, Valinskas wierzy, że utrzyma się na stanowisku, „Kurier Wileński”, 9 IX 2009 r.

27 Od showmana do marszałka, wywiad Mai Narbutt z Arūnasem Valinskasem, „Rzeczpospo- lita”, 10 IV 2009 r.

Litwy i promocji tradycyjnych wartości rodzinnych oraz tożsamości narodowej. Rów- nocześnie TPP deklaruje przywiązanie do wolności sumienia i transparentności²⁸.

Najmniejszym koalicjantem w rządzie TS-LKD jest Unia Liberałów i Centrum (Liberalų ir centro sąjunga, LiCS). To partia centroliberalna, powstała w 2003 r.

z połączenia kilku niewielkich partii liberalnych i chadeckich. W wyborach w 2004 r.

zdobyła 18 mandatów, a w wyborach z 2008 r. tylko osiem, co spowodowane było zapewne odejściem części członków oraz zmniejszeniem popularności, wynikającym z podejrzewania przewodniczącego Arturasa Zuokasa o korupcję. W swym progra- mie LiCS proklamuje rozwój gospodarczy oraz dążenie do budowy społeczeństwa wolnego, wykształconego i aktywnego na arenie międzynarodowej, przy jednoczes- nym rozwoju tożsamości narodowej i poszanowaniu praw mniejszości²⁹.

Kolejnym koalicjantem TS-LKD jest Ruch Liberalny Republiki Litewskiej (Lietuvos Respublikos Liberalų sąjūdis, LRLS), który w 2006 r. założyli secesjoniści z LiCS. Program partii – podobnie jak LiCS – odwołuje się do wolności jednostki i kładzie duży nacisk na kwestie gospodarcze, próbując jednocześnie połączyć war- tości liberalne z tradycją chrześcijańską³⁰. Partia ma po wyborach z 2009 r. jednego przedstawiciela w PE, który wchodzi w skład Grupy Porozumienia Liberałów i De- mokratów na rzecz Europy.

Enfant terrible litewskiej sceny politycznej stanowi prawicowa i eurosceptyczna³¹ partia byłego prezydenta Rolandasa Paksasa Porządek i Sprawiedliwość (Tvarka ir teisingumas, TiT). Powstała w 2002 r. z inicjatywy R. Paksasa, skonfl iktowane- go z przywódcami Litewskiego Związku Liberałów. W wyborach parlamentarnych z 2004 r. partia zdobyła 11 mandatów i weszła do koalicji rządowej premiera Al- girdasa Brazauskasa, składającej się zarówno z socjaldemokratów (LSDP), Nowego Związku (Socjalliberałów), jak i partii centroprawicy (Partia Pracy) oraz konserwa- tystów ze Związku Partii Chłopskiej i Nowej Demokracji (Valstiečių ir Naujosios demokratijos partijų sąjunga, VNDPS). W wyborach z 2008 r. TiT zdobyła 15 gło- sów, jednak nie weszła w skład nowej centroprawicowej koalicji. Przyczyną tego jest zapewne niechęć przywódców prawicy do R. Paksasa, związanego najprawdo- podobniej z rosyjskimi grupami interesu³², oraz zarzucanie jego partii populizmu.

Jednak program TiT³³ sytuuje partię w centrum sceny politycznej, odwołując się do takich wartości, jak wolność człowieka, społeczeństwo otwarte, liberalne idee de- mokratyczne, gospodarka rynkowa, podkreślając jednocześnie znaczenie rodziny i przekazywania przezeń tradycji, obyczajów i norm moralnych. Partia ma dwóch

28 Tautos prisikėlimo partijos įstatai, http://www.prisikelimopartija.lt (dostęp: 20 XI 2009 r.).

29 Liberalų ir centro sąjunga Programa, http://www.lics.lt (dostęp: 20 XI 2009 r.).

30 Lietuvos Respublikos liberalų sąjūdžio programa, http://www.liberalai.lt/programa (dostęp:

20 XI 2009 r.).

31 Rolandas Paksas, obecnie litewski eurodeputowany, w Parlamencie Europejskim jest wice- przewodniczącym frakcji Europa Wolności i Demokracji.

32 Te domniemane powiązania były przyczyną odwołania go ze stanowiska prezydenta w 2004 r.

Por. D. Górecki, R. Matonis, Odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta Republiki Litewskiej Ro- naldasa Paksasa, „Przegląd Sejmowy” 2004, nr 4 (63), s. 43 i nast.

33 Programa, http://www.ldp.lt/programa (dostęp: 20 XI 2009 r.).

przedstawicieli w PE, którzy wchodzą w skład eurosceptycznej frakcji Europa Wol- ności i Demokracji.

Partia Pracy (Darbo partija, DP) jest kolejną litewską partią oskarżaną o popu- lizm. Jej założycielem (w 2003 r.) i przywódcą jest Viktor Uspaskich (Viktoras Us- paskichas), litewski przedsiębiorca pochodzenia rosyjskiego, podejrzewany o prze- stępstwa skarbowe³⁴. DP określa siebie jako partię konserwatywną, jednoczącą uczciwych i aktywnych obywateli Litwy w pracy na rzecz dobrobytu ludności³⁵. Za główne cele uważa budowę nowoczesnego społeczeństwa demokratycznego, posza- nowanie praw człowieka, a szczególnie nietykalności własności oraz członkostwo w Unii Europejskiej i NATO. Partia ma po wyborach z 2009 r. jednego przedsta- wiciela w PE, który – wspólnie z reprezentantem LRLS – wchodzi w skład Grupy Porozumienia Liberałów i Demokratów na rzecz Europy.

Litewski Ludowy Związek Chłopski (Lietuvos valstiečių liaudininkų sąjunga, LVLS) powstał w 2005 r. z połączenia partii agrarystycznych i centrolewicowych.

Jego członkowie obejmowali teki ministerialne w rządach A. Brazauskasa, a obecnie znajdują się w opozycji. W programie LVLS głównym elementem jest zrównoważo- ny rozwój miast i wsi³⁶. Podkreśla się także znaczenie równości kobiet i mężczyzn, zabezpieczeń społecznych, ekologii oraz chrześcijańskiego podejścia do człowieka i jego problemów. Przywódcą Związku jest Kazimiera Prunskienė, dawniej związana z LDDP.

Partią, która wprowadziła do Seimasu w ostatnich wyborach jednego przedsta- wiciela, jest Nowy Związek (Socjalliberałowie) (Naujoji sąjunga [Socialliberalai], NS). Ugrupowanie istnieje od 1998 r. pod przewodnictwem byłego prokuratora ge- neralnego i kandydata w wyborach prezydenckich Artūrasa Paulauskasa. W wybo- rach z 2000 r. przedstawiciele NS osiągnęli drugi wynik wyborczy (29 mandatów) i weszli w koalicję z ugrupowaniami liberalnymi. Rok później, wychodząc z rządu w wyniku konfl iktu o zasady prywatyzacji rafi nerii w Możejkach³⁷, doprowadzili do rozpadu koalicji, by następnie stworzyć nowy rząd z postkomunistami A. Bra- zauskasa. W wyborach z 2004 r. NS wystartował w koalicji z LSDP i zdobył 11 z 31 uzyskanych przez koalicję mandatów. Współpraca z centrolewicowym rządem A. Brazauskasa, a następnie Gediminasa Kirkilasa trwała do 2008 r. z półtorarocz- ną przerwą, spowodowaną koalicyjnym sporem³⁸. Obecnie partia jest w opozycji do rządu Andriusa Kubiliusa. Program Nowego Związku³⁹ opiera się na trzech hasłach:

obywatele, władza, bezpieczeństwo i zawiera wiele odniesień do klasycznych idei

34 R. Mickiewicz, Uspaskich nie wróci do Sejmu, zostaje w areszcie domowym, „Rzeczpospo- lita”, 23 X 2007 r.

35 Darbo partijos statutas, http://www.darbopartija.lt (dostęp: 20 XI 2009 r.).

36 Idėjos, http://www.lvls.lt (dostęp: 20 XI 2009 r.).

37 Litewski rząd się rozpada, „Rzeczpospolita”, 19 VI 2001 r.

38 A. Paulauskas zajmował od wyborów w 2000 r. stanowisko przewodniczącego Seimasu, jednak w wyniku wewnątrzkoalicyjnych tarć został uznany odpowiedzialnym za nadużycia pra- cowników kancelarii Seimasu i odwołany. Litwa: Przewodniczący Sejmu zmuszony do ustąpienia,

„Gazeta Wyborcza”, 11 IV 2006 r.

39 Nowy Związek (Socjalliberałowie), http://www.nsajunga.lt (dostęp: 20 XI 2009 r.).

socjalliberalnych: dążenie do wzmacniania i rozwoju przedsiębiorczości obywateli, przy jednoczesnym zapewnianiu przez państwo bezpieczeństwa socjalnego.

Główną partią lewicową Litwy jest Litewska Partia Socjaldemokratyczna (Lie- tuvos socialdemokratų partija, LSDP), istniejąca nieprzerwanie od 1989 r. Skupiała byłych członków LKP, którzy opowiedzieli się za niepodległością Litwy i uniezależ- nieniem od ZSRR, i przez długi czas pozostawała w cieniu zachowawczej Litewskiej Demokratycznej Partii Pracy, kierowanej przez A. Brazauskasa – pierwszego prezy- denta niepodległej Litwy (1993–1998). W wyborach z 1992 r. LSDP zdobyła osiem mandatów, a cztery lata później – 12, i znalazła się wtedy w opozycji do rządów TS. W wyborach z 2000 r. centrolewica utworzyła Koalicję Socjaldemokratyczną A. Brazauskasa (A. Brazausko socialdemokratiné koalicija, ABSK)⁴⁰ dla stworzenia wspólnej listy w okręgu wielomandatowym, która zdobyła 28 mandatów. Startujące niezależnie w okręgach jednomandatowych partie ABSK zdobyły łącznie 23 manda- ty (LDDP – 14, LSDP – 7, NDP – 2), jednak nie zdołały przejąć władzy. W 2001 r.

doszło do dwóch poważnych zmian: pozostające dotąd w opozycji do rządzących liberałów LDDP i LSDP stworzyły wspólny rząd z NS, a następnie doszło do zjedno- czenia obu centrolewicowych partii; przywódcą ugrupowania został A. Brazauskas.

W wyborach w 2004 r. LSDP (w koalicji z NS) zdobyła 31 mandatów i stworzyła rząd z Partią Pracy, Nowym Związkiem oraz Związkiem Partii Chłopskiej i Nowej Demokracji. Po wyjściu z rządu NS z polityki wycofał się premier A. Brazauskas, a jego miejsce zajął (w partii i rządzie) Gediminas Kirkilas. W ostatnich wyborach LSDP zdobyła 25 mandatów i stała się najsilniejszą partią opozycyjną. Po eurowy- borach z 2009 r. trzej przedstawiciele partii zasiadają w Grupie Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów w Parlamencie Europejskim.

Charakterystycznym elementem dla litewskiego systemu partyjnego są partie mniejszości narodowych. Tworzą one odrębną grupę partii, jednak ideologicznie mieszczą się na lewicy. Pierwszą z nich tworzy Akcja Wyborcza Polaków na Li- twie (AWPL, Lietuvos lenkų rinkimų akcija, LLRA), partia polityczna wywodząca się ze Związku Polaków na Litwie, organizacji społeczno-kulturalnej mniejszości polskiej. W wyborach parlamentarnych w 1992 r. AWPL zdobyła cztery mandaty, w 1996 r. – jeden, w 2000 i 2004 r. – dwa, a w 2008 r. – trzy⁴¹. W 2002 r. część środowisk polonijnych Litwy, niezadowolona z działalności AWPL, założyła Polską Partię Ludową (PPL, Lietuvos lenkų liaudies partija, LLLP), również reprezentującą poglądy lewicowe. Partia ta jednak nie zdobyła jak dotąd licznego poparcia Polaków na Litwie. AWPL zdołała wprowadzić w 2009 r. swojego przedstawiciela do Parla- mentu Europejskiego, który zdecydował się na członkostwo we frakcji Europejskich Konserwatystów i Reformatorów.

Także mniejszość rosyjska stworzyła w 1995 r. własną reprezentację polityczną – Związek Rosjan Litwy (Союз русских Литвы, СРЛ; Lietuvos rusų sąjunga, LRS).

40 W jej skład weszły LDDP, LSDP, Partia Nowej Demokracji (Naujosios demokratijos partija, NDP), obecnie część LVLS i Związek Rosjan Litwy.

41 Tylko w pierwszych wyborach AWPL zdobyła dwa mandaty w okręgu wielomandatowym.

Po nowelizacji ordynacji wyborczej w 1996 r. nigdy nie przekroczyła pięcioprocentowego progu wyborczego.

Partia ta, kierowana od początku istnienia przez Siergieja Dmitrijewa (Sergejusa Dmitrijevasa), opowiada się za integracją mniejszości narodowych Litwy, prowa- dzącą do „organicznej solidarności narodów Litwy” i budowy społeczeństwa w peł- ni demokratycznego oraz podniesienia standardu życia⁴². W latach 2000–2004 LRS współpracował z LSDP, a obecnie jest związany z AWPL.

Partie pozaparlamentarne nie stanowią znaczącego składnika litewskiego syste- mu partyjnego. Są to głównie partie odnoszące się do ideologii narodowej, odwołu- jące się do działającego w dwudziestoleciu międzywojennym Związku Litewskich Narodowców, poszerzając jego program o hasła antykomunistyczne i dekomuniza- cyjne. Wyniki tych partii w wyborach parlamentarnych, a nawet lokalnych, oscylują z reguły wokół progu błędu statystycznego. Najsilniejsza z nich – „Młoda Litwa”

(„Jaunoji Lietuva”, JL, do 2000 r. funkcjonujca jako LNP JL) – zdołała w latach 90.

XX w. wprowadzić przedstawicieli do Seimasu, jednak w ostatnich wyborach zdo- była niecałe 2% poparcia. Sytuacja taka może być wynikiem konsolidacji litewskich partii politycznych i skupiania przez najsilniejsze partie różnych frakcji tych samych nurtów ideologicznych. Pozostające poza nimi ugrupowania nie znajdują dla siebie miejsca na scenie politycznej i są spychane na margines. Co więcej, litewski system wyborczy promuje ugrupowania na tyle duże, by przygotować ogólnokrajową listę dla okręgu wielomandatowego. Wydaje się, że głosowania w systemie większościo- wym nie decydują o zwycięstwie, a jedynie przypieczętowują sukces danej partii:

we wszystkich dotychczasowych wyborach partia, która osiągnęła najlepszy wy- nik w wyborach proporcjonalnych, zdobywała też najwięcej mandatów w okręgach większościowych.

* * *

Analiza przeprowadzonych w XXI w. wyborów wskazuje na rosnącą stabilizację li- tewskiego systemu partyjnego po przekształceniach organizacyjnych z lat 90. XX w.

Po prawej i lewej stronie sceny politycznej ukształtowały się silne – jak na specyfi kę litewską – partie polityczne (odpowiednio Związek Ojczyzny – Litewscy Chrześci- jańscy Demokraci i Litewska Partia Socjaldemokratyczna). Pomiędzy nimi, w cen- trum, znajduje się gros partii centrowych, które mogą wchodzić w koalicje z którąś z dużych partii dla realizacji własnych interesów. Całości dopełniają partie mniejszo- ści narodowych, pozostające z reguły poza koalicją rządową, ale mogące oczekiwać profi tów za udzielenie poparcia w ważnych dla rządu głosowaniach.

Klarowne spojrzenie na perspektywy rozwoju litewskiego systemu partyjnego utrudniają fl uktuacje sympatii wyborców, które wprawdzie w niewielkim stopniu dotyczą dwóch głównych partii, ale przyniosły nowo powstałej Partii Pracy zwycię- stwo w wyborach z 2004 r. (39 mandatów) i daleko idące osłabienie (10 mandatów) w wyborach z 2008 r.; podobny los spotkał Nowy Związek. Wydaje się jednak, że jest to charakterystyczny element litewskiego systemu politycznego, gdzie około połowa wyborców stanowi „twardy elektorat” TS-LKD i LSDP oraz AWPL, a reszta to nie-

42 Программа Союза русских Литвы, http://www.sojuzru.lt (dostęp: 20 XI 2009 r.).

zdecydowani, podejmujący decyzje wyborcze pod wpływem impulsu. Powodować to będzie nadal częste alternacje władzy, jako że wyborcy będą przerzucać poparcie od partii rządzących ku opozycyjnym, pozwalając tym ostatnim odnieść zwycięstwo w kolejnych wyborach. Jedynie socjaldemokraci pod wodzą A. Brazauskasa zdołali utrzymać się przy władzy po wyborach i rządzić od 2001 do 2008 r. Znajdowali się jednak w wyjątkowej sytuacji: wprowadzili Litwę w roku wyborczym do Unii Euro- pejskiej i NATO i po prostu skonsumowali ten sukces w wyborach.

Wykaz skrótów:

ABSK – A. Brazausko socialdemokratiné koalicja, Koalicja Socjaldemokratyczna A. Brazauskasa

AWPL (LLRA) – Akcja Wyborcza Polaków na Litwie, Lietuvos lenkų rinkimų akcja СРЛ (LRS) – Союз русских Литвы, Lietuvos rusų sąjunga, Związek Rosjan Litwy DP – Darbo partija, Partia Pracy

JL – „Jaunoji Lietuva”, „Młoda Litwa”

KDS – Krikščionių demokratų sąjunga, Związek Chrześcijańskich Demokratów LCJ – Lietuvos centro judėjimas, Litewski Ruch Centrum

LCS – Lietuvos centro sąjunga, Litewski Związek Centrum

LDDP – Lietuvos demokratinė darbo partija, Litewska Demokratyczna Partia Pracy LDP – Lietuvos demokratų partija, Litewska Partia Demokratyczna

LiCS – Liberalų ir centro sąjunga, Unia Liberałów i Centrum

LKD – Lietuvos krikščionys demokratai, Litewscy Chrześcijańscy Demokraci LKP – Lietuvos komunistų partija, Litewska Partia Komunistyczna

LLS – Lietuvos liberalų sąjunga, Litewski Związek Liberałów

LNP JL – Lietuvių nacionalinė partija „Jaunoji Lietuva”, Litewska Partia Nacjona- listyczna „Młoda Litwa”

LPKTS – Lietuvos politinių kalinių ir tremtinių sąjunga, Litewski Związek Więź- niów Politycznych i Zesłańców

LRLS – Lietuvos respublikos liberalų sąjūdis, Ruch Liberalny Republiki Litewskiej LSDP – Lietuvos socialdemokratų partija, Litewska Partia Socjaldemokratyczna LTS – Lietuvių tautininkų sąjunga, Związek Litewskich Narodowców

LVLS – Lietuvos valstiečių liaudininkų sąjunga, Litewski Ludowy Związek Chłopski LVS – Lietuvos valstiečių sąjunga, Litewski Związek Chłopski

LŽP – Lietuvos žaliuju partija, Partia Zielonych Litwy

NDP – Naujosios demokratijos partija, Partia Nowej Demokracji

NS – Naujoji sąjunga (Socialliberalai), Nowy Związek (Socjalliberałowie) PPL (LLLP) – Polska Partia Ludowa, Lietuvos lenkų liaudies partija

Sąjūdis – Lietuvos persitvarkymo sąjūdis, Litewski Ruch na rzecz Przebudowy TiT – Tvarka ir teisingumas, Porządek i Sprawiedliwość

TPP – Tautos prisikėlimo partija, Partia Wskrzeszenia Narodowego TS – Tėvynės sąjunga, Związek Ojczyzny

TS-LKD – Tėvynės sąjunga – Lietuvos krikščionys demokratai (konservatoriai, politi- niai kaliniai ir tremtiniai, tautininkai), Związek Ojczyzny – Litewscy Chrześcijań- scy Demokraci (Konserwatyści, Polityczni Więźniowie i Zesłańcy, Narodowcy) VNDPS – Valstiečių ir naujosios demokratijos partijų sąjunga, Związek Partii

Chłopskiej i Nowej Demokracji