Wobec wolności i króla : działalność polityczna szlachty ruskiej, ukrainnej i wołyńskiej w latach 1673-1683

Wobec wolności i króla

Działalność polityczna szlachty ruskiej, ukrainnej i wołyńskiej

w latach 1673–1683

Rodzinie

Kraków 2007

Wobec wolności i króla

Działalność polityczna szlachty ruskiej, ukrainnej i wołyńskiej

w latach 1673–1683

Jarosław Stolicki

Recenzja: Profesor Marek Wagner

Redakcja: Beata Bania Korekta: Beata Bania

© Copyright by Uniwersytet Jagielloñski

© Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

Ksi¹¿ka sfinansowana przez Dziekana Wydzia³u Historycznego UJ oraz Dyrektora Instytutu Historii UJ

ISBN 978-83-88737-68-8

Projekt ok³adki: Anna Siermontowska-Czaja

Sk³ad i ³amanie:

Studio Poligraficzne AiD s.c.

ul. Lubelska 14-18, 30-003 Kraków, tel. (012) 294-64-21

Druk i oprawa:

Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjañskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. (012) 266-40-00

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

z siedzib¹ w Instytucie Historii UJ ul. Go³êbia 13

31-007 Kraków

www.iagellonica.com.pl

WSTÊP

Panowanie Jana III Sobieskiego zawsze budzi³o du¿e zainteresowanie histo- ryków. Mo¿emy jednak zaobserwowaæ pewn¹ prawid³owoœæ. Osoba króla docze- ka³a siê wielu interesuj¹cych prac, wymienienie których wraz z ich krótk¹ charak- terystyk¹ utworzy³oby odrêbn¹, obszern¹ zreszt¹, ksi¹¿kê. Wynika to z oczywi- stego faktu, ¿e archiwaliów dotycz¹cych Sobieskiego jest bardzo du¿o, zarówno w polskich zbiorach rêkopiœmiennych, jak równie¿ w polonikach przechowywa- nych w innych pañstwach.

Autorów pisz¹cych o Janie III zajmowa³y przewa¿nie najbardziej fascynuj¹ce wydarzenia oraz najwa¿niejsze problemy epoki¹. Dlatego te¿ ³atwe do zrozumienia jest, ¿e pierwszy etap panowania budzi³ wiêksze zainteresowanie historyków ni¿

czasy po 1683 r. Jakkolwiek w jednej z ostatnich syntez Rzeczypospolitej nazwê

„babie lato polskiego sarmatyzmu” autor przypisa³ ca³emu panowaniu Jana III, to

1 Do dziœ ostatnim g³osem polskiej historiografii jest praca Z. Wójcika, Jan Sobieski 1629–1696, Warszawa 1983. Autor przedstawi³ w niej wczeœniejsze dzie³a o królu, co zwalnia mnie od ich omawiania. Znajdujemy tam równie¿ charakterystykê wykorzystanych przez Wójcika archiwów, odnosz¹cych siê do epoki. Ksi¹¿ka ukaza³a siê w czasie obchodzonych uroczystoœci trzechstelecia zwyciêstwa pod Wiedniem, st¹d si³¹ rzeczy nie zosta³y w niej uwzglêdnione wszelkie inicjatywy odbywaj¹ce siê w tym samym czasie. O nich pisze: J. Wimmer, Obchody 300­lecia rocznicy odsie- czy wiedeñskiej. Próba podsumowania ich przebiegu oraz dorobku, SMHW, t. XXXII, s. 3–65.

Warto jeszcze wymieniæ dwa krótsze uzupe³niaj¹ce siê artyku³y, J. Wimmer, Obchody 300 rocznicy odsieczy wiedeñskiej, [w:] Studia i materia³y z czasów Jana III Sobieskiego, pod red. K. Matwijow- skiego, Wroc³aw 1992, Historia CII, s. 5–12; K. Matwijowski, Jeszcze o pok³osiu rocznicy odsieczy wiedeñskiej, [w:] tam¿e, s. 135–141. W póŸniejszym czasie ukaza³y siê jeszcze dwa wydawnictwa, w których zajêto siê epok¹, tj. wspomniany wy¿ej tom wydany we Wroc³awiu oraz Jan Sobieski — wódz i polityk (1629–1696) w trzechsetn¹ rocznicê œmierci, red. J. Wojtasik, Siedlce 1997. Zbiór ten jest w³aœciwie jedyn¹ pozosta³oœci¹ po obchodach trzechsetnej rocznicy œmierci króla. Nale¿y jesz- cze wymieniæ trzy wczeœniejsze artyku³y, w których badacze przedstawili stan badañ historiografii nad panowaniem Jana III: J. Woliñski, Czasy Sobieskiego (1674–1696) w historiografii XX w., PH, t. XXX: 1932/1933, s. 133–145; J. Woliñski, Czasy Sobieskiego (1674–1696) w historiografii ostat- niego czterolecia, (1932–1936), PH, t. XXXIV: 1937/1938, s. 240–244; A. Przyboœ, Przegl¹d histo- riografii okresu Jana Sobieskiego (wydanej w latach 1944–1981), SH, R. XXVI: 1983, s. 487–503.

Zauwa¿yæ mo¿na, ¿e w tym przypadku równie¿ widoczna jest luka od roku 1982 r., a przyjmuj¹c, ¿e Jan Wimmer we wspomnianych wy¿ej artyku³ach uwzglêdni³ prace rocznicowe, to obejmuje ona okres od 1985 r. do dziœ.

mia³ na myœli zw³aszcza jego pierwsz¹ po³owê². Powszechnie przyjmuje siê, ¿e w tym czasie król wyznacza³ ambitne cele, próbowa³ je realizowaæ i w zwi¹zku z tym prowadzi³ politykê, która mog³a powstrzymaæ postêpuj¹cy kryzys pañstwa.

Przeciwstawia siê temu etapowi nastêpny, w którym w³adca nie wysuwa³ ju¿

ciekawych programów i d¹¿y³ do osi¹gniêcia zamierzeñ dynastycznych. Widaæ to zarówno po ocenie polityki zagranicznej, jak i wewnêtrznej. Dzia³ania króla na arenie miêdzynarodowej przed rokiem 1684 s¹ przez badaczy oceniane jako d¹-

¿enia do poszukiwania korzystnych dla Rzeczypospolitej rozwi¹zañ, natomiast te podejmowane póŸniej — zyska³y krytyczn¹ ocenê. Widzi siê w nich jedynie roz- paczliwe próby znalezienia wolty w uk³adach europejskich.

Jeszcze bardziej popularne jest takie stanowisko przy analizie stosunków we- wnêtrznych, np. programów naprawy pañstwa. Historycy przyjmuj¹ powszech- nie, ¿e przed rokiem 1683 Jan III wystêpowa³ z rozmaitymi, pozytywnie ocenia- nymi, postulatami reformatorskimi. Natomiast potem zaniecha³ tych dzia³añ, co umacnia negatywny os¹d tego okresu panowania³. Mo¿e dziœ jeszcze za wczeœnie na wyci¹gniêcie ostatecznych wniosków, ale wydaje siê, ¿e te powszechnie po- wtarzane oceny s¹ w pewien sposób uproszczone. Król zmienia³ koncepcje w po- lityce zagranicznej, zarówno przed rokiem 1683, jak i potem. Plany reformy pañ- stwa, które s¹ pozytywnie oceniane przez badaczy, nie odbi³y siê ¿adnym echem wœród szlachty, st¹d w póŸniejszym czasie ju¿ ich nie podejmowano, poniewa¿

taka taktyka by³aby bezcelowa. Dwór próbowa³ dzia³aæ metod¹ tworzenia faktów dokonanych, poszerza³ uprawnienia rad senatu czy te¿ wykazywa³ szczególn¹ troskê o wojsko. Te ostatnie dzia³ania, z ró¿nych zreszt¹ przyczyn, nie przynosi³y jednak pozytywnych efektów⁴. Warto te¿ zauwa¿yæ, ¿e w os¹dzie panowania Ja- na III, w którym wyró¿nia siê dwa przeciwstawnie oceniane etapy, widaæ konse- kwencje starych, irracjonalnych opinii, nie popartych ¿adnymi badaniami i nie g³oszonych zreszt¹ przez profesjonalnych historyków, ¿e król zniechêcony rz¹da- mi zostawi³ je swojej ¿onie Marii Kazimierze.

Wydaje siê, ¿e w badaniach nad panowaniem Jana III du¿¹ rolê nale¿y przypi- saæ studiom nad szeroko rozumian¹ ideologi¹ szlacheck¹ oraz istniej¹cym w Rze- czypospolitej systemem klientalnym. WyraŸnie jest widoczne umocnienie siê roli

2 J. A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie z³otej wolnoœci (1648–1763), Kraków 2001.

3 Na ten temat kilka osobnych studiów K. Piwarski, Projekty reformy pañstwa za Jana III Sobie- skiego, [w:] Studia historyczne ku czci S. Kutrzeby, t. 1, Kraków 1938, s. 345–370; K. Matwijowski, Czy Sobieski zamierza³ dokonaæ absolutystycznego zamachu stanu, [w:] Studia z dziejów epoki Ja- na III Sobieskiego, pod red. K. Matwijowskiego, Wroc³aw 1984, s. 75–87. K. Przyboœ, Projekty reformy pañstwa za Jana III Sobieskiego, [w:] Studia z dziejów epoki…, s. 63–73 oraz wa¿ne usta- lenia w szerszych pracach przy okazji analizowania zbli¿onych kwestii K. Matwijowski, Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wroc³aw 1976, s. 26–43; Z. Wójcik, Jan Sobieski 1629–1696, Warszawa 1983, rozdzia³ XI.

4 Wskaza³ ten problem jako wa¿ny w dzia³aniach dworu Adam KaŸmierczyk, Dworski projekt reform na sejmie grodzieñskim 1692–1693, [w:] Studia i materia³y z czasów Jana III Sobieskiego, pod red. K. Matwijowskiego, Wroc³aw 1992, s. 63–73. (Acta Universitatis Wratislawiensis Nr 1418).

magnatów pod koniec XVII w. Czêœæ z nich konsekwentnie wystêpowa³a prze- ciwko królowi, inni prowadzili w³asne dzia³ania, które czêsto nie by³y zgodne z interesami w³adcy. St¹d wa¿ne do ustalenia jest, na jak¹ skalê wystêpuje zjawi- sko umocnienia siê magnaterii w ¿yciu pañstwa w³aœnie w okresie po 1683 r.

Dotyczy to nies³ychanie wa¿nego problemu dominacji magnatów w owych „ma-

³ych ojczyznach” i parali¿owania ¿ycia publicznego na forum centralnym. Nie mniej istotny jest problem badañ postaw szlacheckich, aktualny zreszt¹ nie tylko dla tego panowania. W tym jednak czasie nale¿y wyró¿niæ dwie czêœciowo od- rêbne kwestie. Dla lat 1674–1683 kluczowy wydaje siê problem, na ile szlachta popiera³a politykê Jana III. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e w tym okresie monarcha wystê- powa³ do szlachty z konkretnymi postulatami na rzecz wsparcia jego koncepcji politycznych. Natomiast w epoce powiedeñskiej kluczowa wydaje siê tak¿e dru- ga kwestia, jak¹ postawê zajmowa³a szlachta wobec zjawiska pog³êbiaj¹cego siê kryzysu Rzeczypospolitej. Trzeba bowiem pamiêtaæ, ¿e najwa¿niejsze inicjatywy polityczne monarchy wysuwane wobec spo³eczeñstwa to wezwania do popiera- nia wojny i sprawnego wybierania podatków. Nie mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e nie- chêæ szlachty do p³acenia sporych funduszów na wojsko, i to w obliczu ogromne- go regresu gospodarczego, œwiadczy o negatywnej ocenie polityki Jana III. Wa¿- ne s¹ badania, które pomog¹ zrozumieæ owo za³amanie morale spo³eczeñstwa, wyjaœniæ, dlaczego wówczas utrwali³o siê przekonanie o doskona³oœci pañstwa, a szczególnie ustroju. Widaæ to po pobie¿nej analizie materia³ów, pochodz¹cych z ró¿nych ziem, a dotycz¹cych funkcjonowania zjawisk parlamentarnych.

W zwi¹zku z tym wydaje siê, ¿e badania nad postawami szlachty w tej epoce nale¿y prowadziæ raczej oddzielnie dla czasów sprzed roku 1683 i osobno w odnie- sieniu do epoki póŸniejszej. Tak¹ te¿ propozycjê przedstawiono w niniejszej pracy.

Jako przedmiot badañ wybrano dzia³alnoœæ szlachty województw ruskiego, be³- skiego, podolskiego oraz wo³yñskiego, a tak¿e brac³awskiego, kijowskiego i czer- nihowskiego. Wybór tych ziem ma wyraŸne uzasadnienie. Wyró¿niamy wœród nich tereny ruskie, które otrzyma³y prawo koronne w pierwszej po³owie XV w., a nastêpnie przez d³ugi okres nastêpowa³o tam utrwalanie siê polskich wzorców ustrojowych. W 1672 r. niektóre z tych ziem stanê³y wobec zagro¿enia tatarskie- go, a nawet tureckiego. Przez nastêpne lata mieszkaj¹ca tam szlachta musia³a w swoich dzia³aniach uwzglêdniaæ jako najwa¿niejszy problem — niebezpieczeñ- stwo osmañskie. Przy czym dla sejmików wiszeñskiego, halickiego i oczywiœcie podolskiego by³o to bezpoœrednie zagro¿enie dla w³asnych siedzib. W przypadku województwa be³skiego oraz ziemi che³mskiej, terytoriów bardziej odleg³ych od granicy Rzeczypospolitej, obawy najazdu osmañskiego by³y stosunkowo niewiel- kie. Wa¿ny jest jeszcze problem zwi¹zków miêdzy obywatelami ró¿nych ziem.

Nie ulegaj¹ w¹tpliwoœci silne powi¹zania miêdzy sejmikuj¹cymi w Haliczu, Wiszni i egzulantami podolskimi. Jak siê wydaje, znacznie s³absze by³y one miêdzy wspo- mnianymi ziemianami, a mieszkañcami województwa be³skiego i ziemi che³m- skiej, chocia¿ nale¿y wstrzymaæ siê z postawieniem ostatecznych wniosków.

Wyjaœnienie, dlaczego jako podstawowy cel wybrano analizê dzia³añ i postaw szlacheckich, które uwidoczni³y siê w uchwa³ach sejmikowych jest oczywiste.

Ju¿ dawno badacz oceni³, ¿e „¿adne studium nie zaznajamia tak dok³adnie z naj- wa¿niejszymi problemami pañstwa szlacheckiego, jak badanie ¿ycia sejmikowe- go⁵”. Po latach nale¿y zdecydowanie potwierdziæ tê tezê.

Druga grupa sejmików to zjazdy obraduj¹ce na Wo³yniu. Terytoria te zosta³y wcielone do Korony w 1569 r., a województwo czernihowskie utworzono i tak póŸniej, bo w 1635 r. Na skutek wojen oraz ró¿nych zawirowañ w interesuj¹cym nas okresie szlachta województw brac³awskiego, czernihowskiego i kijowskiego, przenios³a swoj¹ dzia³alnoœæ na Wo³yñ i odbywa³a sejmiki we W³odzimierzu. Zie- mianie wo³yñscy zje¿d¿ali siê na swoje zjazdy przede wszystkim do £ucka; jedy- nie niektóre sejmiki deputackie oraz elekcyjne odbywa³y siê w innych miastach.

Nawet pobie¿na lektura dokumentów znajduj¹cych siê w ksiêgach grodzkich wska- zuje na liczne powi¹zania miêdzy rodowit¹ szlacht¹ wo³yñsk¹ a egzulantami z wo- jewództw wschodnich. Wynika³y one z faktu, ¿e przewa¿aj¹ca czêœæ kolonizato- rów Ukrainy wywodzi³a siê z Wo³ynia. Sytuacja szlachty poszczególnych ziem wyraŸnie siê od siebie ró¿ni³a. Obywatele województwa czernihowskiego oraz znacznej czêœci kijowskiego to wygnañcy pozbawieni dóbr w wyniku traktatu andruszowskiego. Województwo brac³awskie po 1672 r. sta³o siê lennem osmañ- skim, oddanym Kozakom, wiêc sytuacja szlachty brac³awskiej by³a doœæ z³o¿ona.

Niewielka czêœæ województwa kijowskiego równie¿ znajdowa³a siê w posiadaniu Kozaków, ale tych wiernych Rzeczypospolitej. Ziemianie wo³yñscy natomiast byli nieco oddaleni, zarówno od ewentualnego zagro¿enia moskiewskiego, jak i nie- nara¿eni na pierwsze uderzenie w przypadku najazdu osmañskiego.

Celem niniejszej pracy jest omówienie dzia³alnoœci politycznej szlachty z te- renów Rusi, Wo³ynia i Ukrainy. Zgodnie z przedstawionymi wy¿ej za³o¿eniami wybrano pierwszy okres panowania Sobieskiego w celu wyjaœnienia, na ile szlachta (oraz oczywiœcie jej przywódcy, czasem wywodz¹cy siê z elit magnackich) po- piera³a dzia³ania Jana III oraz jego zamys³y polityczne, a tak¿e na ile by³a podatna na propagandê obozu dworskiego. Omówiono tak¿e problemy, które znajdowa³y siê w sferze zainteresowañ spo³eczeñstwa. Dla ró¿nych terenów by³y to czêsto inne kwestie. Ziemianie interesowali siê przecie¿ najpierw funkcjonowaniem swojej „ma³ej ojczyzny”, a dopiero w dalszej kolejnoœci — ca³ej Rzeczypospoli- tej. Oczywiœcie czêsto sprawy lokalne ³¹czy³y siê z ogólnopañstwowymi, ale dla ró¿nych województw najwa¿niejsze sfery partykularnych czy prywatnych zainte- resowañ by³y inne.

Nie jest natomiast celem niniejszej pracy przedstawianie sejmików z wy¿ej wymienionych ziem, a tak¿e tworzenia siê systemu klientalnego na tych terenach.

Zwi¹zany jest z tym problem roli magnatów, a zw³aszcza wp³ywu senatorów w wo-

5 J. A. Gierowski, Sejmik generalny ksiêstwa mazowieckiego na tle ustroju sejmikowego Ma- zowsza, Wroc³aw 1948.

jewództwach, gdzie sprawowali urzêdy. Jest to zagadnienie doœæ skomplikowane.

Trzeba pamiêtaæ, ¿e wiêkszoœæ magnatów posiada³a aspiracje ogólnopolskie i nie ogranicza³a swojej dzia³alnoœci jedynie do starañ o osi¹gniêcie dominacji tam, gdzie piastowa³a godnoœci. W Rzeczypospolitej urzêdy by³y nadawane przez kró- lów, czêsto politycy pokonywali wszystkie szczeble drabiny a¿ do osi¹gniêcia ostatniego stanowiska. Te awanse nastêpowa³y w ró¿nym tempie. Nie by³y rzad- kie przypadki, ¿e senatorowie nie zd¹¿yli nawet stworzyæ wokó³ siebie obozu politycznego lub nawet grupy szlachty i awansowali, otrzymuj¹c stanowisko na innym terytorium. Trzeba wiêc mocno podkreœliæ, ¿e nie zawsze to senator jest najbardziej wp³ywow¹ osob¹ w danym województwie. W zwi¹zku z tym w ni- niejszej pracy mniejsz¹ wagê przyk³adamy do analizy dzia³añ ró¿nych senatorów na interesuj¹cych nas terenach. Oczywiœcie uwzglêdniamy najbardziej widoczne przejawy aktywnoœci politycznej magnatów, ale przede wszystkim te zwi¹zane z ich dzia³alnoœci¹ na forum parlamentarnym. Niekiedy uwzglêdniamy ich ak- tywnoœæ dyplomatyczn¹ lub inn¹, ale ma to jedynie pomocnicze znaczenie dla prowadzonych przez nas badañ. Uwagi te w jeszcze wiêkszym stopniu dotycz¹ senatorów duchownych. W³aœciwie nic nie wiemy na temat funkcjonowania tej grupy za panowania Jana III: obejmowania godnoœci biskupiej, mechanizmu awan- sów duchownych na wy¿sze stanowiska itd. W przypadku senatorów duchow- nych jest jeszcze dodatkowy problem, dla nas trudny do dok³adnego ustalenia, mianowicie zwi¹zki ich diecezji z okolicznym sejmikiem. Nie ma w tym czasie zbyt wielu przypadków podobnych do tych, jakie mia³y miejsce w województwie krakowskim, gdzie za panowania Sobieskiego to nie senatorowie œwieccy, ale w³aœnie biskupi, Andrzej Trzebicki i w nieco mniejszym stopniu Jan Ma³achow- ski, byli prawdziwymi przywódcami szlachty, tak¿e w dzia³aniach politycznych.

W³aœciwie znamy tylko jeden — wyj¹tkow¹ rolê wœród Podolan odgrywa³ biskup Wespazjan Lanckoroñski. Powtórzmy wiêc, ¿e rola senatorów, czy to œwieckich, czy duchownych, na forum sejmików i wœród szlachty nie jest przedmiotem na- szych badañ.

Trzeba zwróciæ tak¿e uwagê na kwestiê u¿ywanych terminów, których dowol- ne stosowanie budzi w¹tpliwoœci i pomy³ki. Przyjêto zasadê, ¿e ziemiami ruskimi okreœlamy tereny, które prawo polskie otrzyma³y w XV w., natomiast ukrainnymi

— terytoria, które zosta³y wcielone do Korony w po³owie XVI w., ale bez Wo³y- nia. Województwo wo³yñskie nie jest zaliczane do Ukrainy, zgodnie z praktyk¹ stosowan¹ przez obecn¹ historiografiê polsk¹. Pojêcie: „sejmiki ukrainne” odnosi siê wiêc do zjazdów szlachty kijowskiej, brac³awskiej, a tak¿e czernihowskiej, bowiem województwo to jak najbardziej nale¿y do tego terytorium. Nie u¿ywa- my w rozprawie terminów: Ruœ Koronna, Ruœ Czerwona czy Ruœ po³udniowa, aby nie prowadziæ rozwa¿añ dotycz¹cych kwestii odnosz¹cych siê do wieku XV i XVI. Nie wystêpuj¹ tak¿e okreœlenia: „ruski” ( wyj¹tkowo — ziemie ruskie, sejmiki ruskie) oraz „ukraiñski”; to drugie odnosi siê bowiem do stosunków naro- dowych wytworzonych na tym terenie w XIX w.

Trzeba zgodziæ siê z twierdzeniem, ¿e wiele kwestii dotycz¹cych najwa¿niej- szych problemów Rzeczypospolitej w okresie panowania Jana III wymaga podjê- cia badañ. Poniewa¿ przedmiotem zainteresowania jest okres 1674–1683 r., st¹d omówiono studia dotycz¹ce tej epoki, a pozosta³e jedynie zasygnalizowano, je¿eli s¹ powi¹zane z okresem wczeœniejszym. £atwo tu mo¿na zauwa¿yæ pewne para- doksy. Wojskowoœæ tej epoki dziêki studiom powsta³ym jeszcze przed II wojn¹ œwia- tow¹, a potem opracowaniom Janusza Woliñskiego, Jana Wimmera, Wies³awa Majewskiego czy Marka Wagnera, ¿eby wymieniæ historyków najbardziej zas³u-

¿onych dla wyjaœnienia tych problemów, nale¿y do dobrze zbadanych zagadnieñ⁶. Z drugiej strony nie dysponujemy jeszcze pe³nym opracowaniem wojny z Port¹ z lat 1672–1676, nie wspominaj¹c ju¿ o tej z lat 1684–1699. Wiele wiemy na temat dyplomacji Rzeczypospolitej oraz stosunków miêdzynarodowych, zw³asz- cza dotycz¹cych spraw moskiewskich, tureckich oraz na zachodzie: brandenbur- skich i francuskich⁷. Niekompletne jest opracowanie obrazu polskiego parlamen-

6 Wczeœniejsze artyku³y J. Woliñskiego zosta³y zebrane w czêœciowo pokrywaj¹cych siê zbio- rach studiów, Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, Warszawa 1960, i Z dziejów wojen polsko­tureckich, Warszawa 1983, s. 163–181, Nale¿y wymieniæ jeszcze serie Ÿróde³ i mate- ria³ów do dziejów wojny polsko­tureckiej 1672–1676 publikowanych w PHW oraz w SMHW. O od- sieczy wiedeñskiej: J. Wimmer, Wiedeñ 1683. Dzieje kampanii i bitwy, Warszawa 1983, tam te¿

pe³na bibliografia do tych wydarzeñ. Jan Wimmer wyda³ drukiem równie¿ wa¿ne materia³y doty- cz¹ce kwestii organizacji armii koronnej, nie tylko zreszt¹ odnosz¹ce siê do tego czasu: J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia organizacji i liczebnoœci armii koronnej w latach 1673–1679, SMHW, t. VII, cz. 2, s. 394–437; J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia organizacji i liczebnoœci armii ko- ronnej w latach 1683–1689, SMHW, t. VIII, cz. 1, s. 243–279; J. Wimmer, Materia³y do zagadnie- nia organizacji i liczebnoœci armii koronnej w latach 1690–1696, SMHW, t. IX, cz. 1, s. 237–275;

Polskie tradycje wojskowe pod red. J. Sikorskiego, Warszawa 1990, r. VII, W. Majewski, Wojny polsko­tureckie 1672–1699, s. 362–428; M. Wagner Kadra oficerska armii koronnej w drugiej po³o- wie XVII wieku, Toruñ 1995. Najnowszym osi¹gniêciem polskiej historiografii jest praca M. Wa- gnera, Stanis³aw Jab³onowski (1634–1702). Polityk i dowódca, t. I–II, Siedlce 1997.

7 Z. Wójcik, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679, Wroc³aw 1976. Praca jest konty- nuacj¹ wczeœniejszych opracowañ tego¿ badacza zg³êbiaj¹cego problematykê relacji miêdzy Rzecz- pospolit¹, Port¹ i Moskw¹ w czasach wczeœniejszych. W kwestiach osmañskich wymieniæ nale¿y usta- lenia Dariusza Ko³odziejczyka, Podole pod panowaniem tureckim. Ejalet kamieniecki 1672–1699, Warszawa 1994; Ottoman­Polish Diplomatic Relations (15^th–18^th Century). An Annotated Edition of ‘Ahdnames and Other Documents, Leiden­Boston­Brill 2000. W kwestiach dotycz¹cych polityki po³udniowowschodniej warto wymieniæ studia Ilony Czamañskiej, z których szczególnie istotny jest artyku³ Oswobodziciel czy najeŸdŸca. Polityka Jana III Sobieskiego wobec hospodarstw Mo³- dawii i Wo³oszczyzny, RH, R. LV­LVI: 1990–1991, s. 153–177. A. Kamieñski, Polska a Branden- burgia–Prusy w drugiej po³owie XVII wieku. Dzieje polityczne, Poznañ 2002, rozdzia³ III. Natomiast je¿eli chodzi o stosunki polsko­francuskie wymieniæ nale¿y przede wszystkim: K. Piwarski, Polity- ka ba³tycka Jana III w latach 1675–1679, w: Ksiêga pami¹tkowa ku czci Profesora dra Wac³awa Sobieskiego, Kraków 1932, s. 197–265, to¿ nadbitka, Cieszyn 1932, s. 69; J. Woliñski, Sprawa pruska 1673–1675 i traktat jaworowski, [w:] tego¿, Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana So- bieskiego, Warszawa 1960, s. 16–56. O póŸniejszych kwestiach K. Piwarski, Polska a Francja po roku 1683, Kraków 1933 (nadbitka), K. Piwarski, Miêdzy Francj¹ a Austri¹. Z dziejów po- lityki Jana III Sobieskiego w latach 1687–1690, Kraków 1933. Wa¿ne miejsce zajmuj¹ tak¿e prace

taryzmu. Dysponujemy dwoma pracami, w których przedstawione jest funkcjo- nowanie sejmu, w obydwu — na tle szerszej epoki⁸. Ustalenia wybitnych znaw- ców problematyki do dziœ zachowuj¹ swoj¹ wa¿noœæ. Badacz panowania Jana III z podziwem patrzy jednak na epokê wczeœniejsz¹, dla której dysponujemy monu- mentalnym studium nad sejmem oraz prac¹ w pe³ni wyjaœniaj¹c¹ nam rolê senatu jako stanu sejmowego⁹.

Ró¿nie wygl¹daj¹ badania nad sejmem, w których g³ównym przedmiotem za- interesowañ historyków by³ sejm jako miejsce walki politycznej rywalizuj¹cych obozów¹⁰. Krystyn Matwijowski analizowa³ trzy pierwsze sejmy za panowania Jana i przedstawi³ wa¿ne ustalenia dotycz¹ce dzia³añ politycznych monarchy do roku 1679. Pozosta³e lata s¹ zbadane znacznie gorzej, a niekiedy wrêcz fatalnie, co odnosi siê szczególnie do niektórych sejmów po roku 1683. Zbigniew Wójcik omówi³ nieco obszerniej te wydarzenia, które wi¹za³y siê ze zmian¹ koncepcji w³adcy, ale nie stawia³ sobie za cel przedstawienia dzia³añ parlamentarnych. Sejm z 1683 r. kilkakrotnie przykuwa³ uwagê historyków, jednak przewa¿nie w zwi¹z- ku z interesuj¹cymi ich problemami¹¹.

Znacznie lepszy jest stan badañ nad sejmikami za panowania Jana III Sobie- skiego, chocia¿ w stosunku do potrzeb i du¿ej iloœci materia³ów Ÿród³owych rów- nie¿ wiele jest do zrobienia. Z oczywistych powodów skoncentrujê siê na opraco- waniach dotycz¹cych województw: ruskiego (wszystkich trzech sejmików), be³- skiego oraz podolskiego, a z drugiej strony — brac³awskiego, czernihowskiego, kijowskiego oraz wo³yñskiego. Antoni Prochaska krótkim wstêpem opatrzy³ wy- dawnictwo akt sejmiku wiszeñskiego. Stefan Sochaniewicz na podstawie tych akt przedstawi³ niektóre problemy dotycz¹ce funkcjonowania sejmiku wiszeñskiego

M. Komaszyñskiego, Polska w polityce gospodarczej Wersalu (1661–1715), Wroc³aw 1968 i Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska, królowa Polski 1641–1716, Kraków 1984.

8 Stan badañ dotycz¹cy interesuj¹cego nas okresu przedstawi³ K. Matwijowski, Badania nad parlamentatyzmem polskim w czasach Micha³a Korybuta Wiœniowieckiego i Jana III Sobie- skiego, [w:] Parlamentaryzm w Polsce we wspó³czesnej historiografii, pod red. J. Bardacha, Warszawa 1995, s. 94–99; H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii 1652–1763. Prawo­prak- tyka­teoria­programy, Poznañ 1966; Historia sejmu polskiego, t. I Do schy³ku szlacheckiej Rzeczypospolitej, pod red. J. Michalskiego, Warszawa 1984, rozdz. IV Sejm w latach 1587–1696 (W³adys³aw Czapliñski). Trzeba te¿ w tym miejscu wymieniæ opracowania dotycz¹ce parlamen- taryzmu litewskiego autorstwa Andrzeja B. Zakrzewskiego, Sejmiki Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego XVI–XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000 i Andrzeja Rachuby, Wiel- kie Ksiêstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763, War- szawa 2002.

9 S. Ochmann­Staniszewska, Z. Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazi- mierza Wazy. Prawo­doktryna­praktyka, t. I–II, Wroc³aw 2000; J. S. D¹browski, Senat koronny.

Stan sejmuj¹cy w czasach Jana Kazimierza, Kraków 2000.

10 K. Matwijowski, Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wroc³aw 1976; K. Matwi- jowski, Sejm grodzieñski 1678–1679, Wroc³aw 1985.

11 K. Konarski, Polska przed odsiecz¹ wiedeñsk¹ r. 1683, Warszawa 1914, s. 165–190; J. Wim- mer, Wiedeñ 1683…, s. 135–145.

w latach 1673–1732¹². Dla sejmiku halickiego dysponujemy monografi¹ autor- stwa Stanis³awa Œreniowskiego. Jakkolwiek autor by³ przedstawicielem szko³y, która w badaniach nad sejmikami zajmowa³a siê g³ównie kwestiami organizacji i funkcjonowaniem zgromadzeñ szlacheckich oraz analizowa³ tê instytucjê od po- cz¹tku do koñca jej dzia³alnoœci, to pracy tej nie sposób nie doceniæ. W niewiel- kim stopniu odnosi siê do interesuj¹cego nas okresu, ale przedstawia ewolucjê sejmiku¹³. Najlepiej opracowany jest sejmik ziemi che³mskiej, który w ostatnim czasie doczeka³ siê dwóch monografii, czêœciowo pokrywaj¹cych siê, jeœli idzie o omawiany okres dzia³alnoœci¹⁴. Dla sejmiku województwa podolskiego podsta- wowym opracowaniem jest wprowadzenie do wydanych akt tego¿ sejmiku oraz wczeœniejsze rozprawy Antoniego Prochaski i Kazimierza Pu³askiego¹⁵. Najgo- rzej wygl¹da stan badañ nad sejmikiem be³skim, który nie doczeka³ siê nawet przyczynkarskich studiów. Dziejami sejmików ruskich interesowali siê badacze ukraiñscy, ale nie zajmowali siê czasami Jana III Sobieskiego, st¹d prace te nie zosta³y przywo³ane przy omówieniu literatury.

Warto zauwa¿yæ jeszcze szereg innych studiów dotycz¹cych interesuj¹cych nas zgromadzeñ, czêœciowo zwi¹zanych z sejmikami, a w czêœci z ¿yciem poli- tycznym ró¿nych ziem. Adam Lityñski i Wojciech Kriegseisen badali problem rozwoju samorz¹du szlacheckiego w Ma³opolsce, do której zaliczali tak¿e woje- wództwo ruskie¹⁶. Przed II wojn¹ œwiatow¹ we Lwowie prowadzono wa¿ne bada- nia nad niektórymi aspektami dzia³ania sejmików ruskich¹⁷. Dysponujemy cieka- wymi przyczynkarskimi badaniami nad ró¿nymi zjazdami szlacheckimi, zw³asz- cza dotycz¹cymi sejmiku che³mskiego¹⁸. Warto pamiêtaæ o starszych badaniach,

12 Wstêp A. Prochaski jest nieco krótszy ni¿ do poprzedniego tomu. Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tzw. bernardyñskiego we Lwowie; t. XXI–XXII, Lauda sejmikowe, (t. II Lauda wiszeñskie 1648–1673), (t. III Lauda wiszeñskie 1673–1732), oprac.

A. Prochaska, Lwów 1911–1914; S. Sochaniewicz, Z dziejów sejmiku wiszeñskiego (1673–1732), KH, t. XXIX: 1915, nr1/4, s. 17–54.

13 S. Œreniowski, Organizacja sejmiku halickiego, Lwów 1938.

14 J. Ternes, Sejmik che³mski za Wazów (1587–1668), Lublin 2004; R. Kozyrski, Sejmik szla- checki ziemi che³mskiej 1648–1717, Lublin 2006.

15 K. Pu³aski, Szlachta podolska w czasie zaboru tureckiego, [w:] tego¿, Szkice i poszuki- wania historyczne, s. II, Petersburg 1898, s. 201–280; A. Prochaska, Sejmik podolski in hostico,

„Przewodnik Naukowy i Literacki”, R. 48: 1920, s. 804–822; Akta sejmiku podolskiego in hostico 1672–1698, wyd. i oprac. J. Stolicki, Kraków 2002, s. XV–LXXIII.

16 A. Lityñski, Szlachecki samorz¹d gospodarczy w Ma³opolsce (1606–1717), Katowice 1974;

W. Kriegseisen, Samorz¹d szlachecki w Ma³opolsce w latach 1669–1717, Warszawa 1989; Warto jeszcze przywo³aæ wczeœniejsz¹ pracê tego¿ o sejmikach, W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVI i XVII wieku, Warszawa 1991.

17 K. Hahn, Pospolite ruszenie wedle uchwa³ sejmikowych ruskich od XVI do XVIII wieku, Lwów 1928; S. Piotrowski, Uchwa³y podatkowe sejmiku generalnego wiszeñskiego 1572–1772, Lwów 1932; T. Kostkiewicz, Dzia³alnoœæ kulturalna sejmiku ruskiego, Lwów 1939.

18 R. Kozyrski, Pos³owie ziemi che³mskiej, laudum sejmikowe i instrukcja poselska na sejm elek- cyjny 1697, „Rocznik Che³mski” t. 4: 1998, s. 201–213; R. Kozyrski, Pos³owie ziemi che³mskiej na sejmy Rzeczypospolitej w II po³owie XVII wieku, „Rocznik Che³mski” t. 5: 1999, s. 99–111; R. Jop,

w ró¿nej mierze zachowuj¹cych aktualnoœæ oraz nowszych studiach og³aszanych g³ównie w czasopiœmie „Rocznik Che³mski”. Przydatna jest praca Jacka W. Wo-

³oszyna dotycz¹ca spraw wyznaniowych podejmowanych na forum sejmowym i sejmikowym w Rzeczypospolitej¹⁹.

Najgorzej wygl¹daj¹ jednak badania nad sejmikami ukrainnymi oraz wo³yñ- skim w drugiej po³owie XVII w. Instytucje te budzi³y zainteresowanie ró¿nych badaczy, którzy i w obecnym czasie prowadz¹ badania, zw³aszcza nad epok¹ wcze-

œniejsz¹ (Natalia Jakowenko, Natalia Starczenko, Petro Ku³akowski). Paradok- salnie w³aœnie ten okres stanowi bia³¹ plamê w dotychczasowych studiach²⁰.

Warto jeszcze wymieniæ dwie prace; z pewnych wzglêdów posiadaj¹ce doœæ nowatorski charakter w badaniach nad relacjami miêdzy dworem królewskim a szlacht¹²¹. Jolanta Choiñska­Mika przedstawi³a swoje opinie na temat proble- mów komunikacji miêdzy w³adz¹ a spo³eczeñstwem za panowania Jan Kazimie- rza. Przywo³aæ równie¿ nale¿y studium Marcina Sokalskiego z interesuj¹c¹ i bar- dzo udan¹ analiz¹ postaw szlachty ma³opolskiej za panowania króla Micha³a. So- kalski przedstawi³ ciekaw¹ propozycjê badawcz¹; pojawiaj¹ siê tylko w¹tpliwoœci, czy ze wzglêdu na zachowany stan Ÿróde³ bêdzie mo¿na podobne badania prowa- dziæ w odniesieniu do innych czasów oraz terytoriów. Pamiêtajmy, ¿e Ma³opolska w³aœciwa, która znalaz³a siê w krêgu jego zainteresowañ, to tereny, do których zachowa³o siê stosunkowo du¿o Ÿróde³. Wœród prac, w których autorzy zajmuj¹ siê postawami politycznymi szlachty tego okresu, wymieniæ nale¿y tak¿e artyku-

³y Kazimierza Przybosia i Adama Walaszka o województwie krakowskim oraz M. Wagnera dotycz¹cy ziemi liwskiej²².

W badanich nad senatem trzeba wskazaæ prace Jacka Krupy oraz Krystyna Matwijowskiego, z których wynika pe³ny obraz funkcjonowania rad senatu. Mo¿na wprawdzie znaleŸæ jeszcze dodatkowe archiwalia (g³ównie w Archiwum Zamoy- skich w AGAD), które niew¹tpliwie przyczyni¹ siê do pewnego uzupe³nienia pew-

Œrodowisko urzêdnicze kancelarii grodzkich w Che³mie, Lublinie i Krasnymstawie w II po³owie XVII wieku, Lublin 2003.

19 J. W. Wo³oszyn, Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej Rzeczypospolitej w la- tach 1648–1696, Warszawa 2003.

20 Warto tu wymieniæ dwie prace polskich historyków, w których omówiono niektóre problemy dotycz¹ce szlachty z ziem przy³¹czonych do Korony w 1569 r.: H. Litwin, Nap³yw szlachty polskiej na Ukrainê w latach 1569–1648, Warszawa 2000 i najnowsze osi¹gniêcie: K. Mazur, W stronê integracji z Koron¹. Sejmiki Wo³ynia i Ukrainy w latach 1569–1648, Warszawa 2007. W nich tak¿e, zw³aszcza u Mazura, przedstawienie literatury polskiej i ukraiñskiej poruszaj¹cej ró¿ne aspekty badañ nad dzia³alnoœci¹ szlachty z tych ziem.

21 J. Choiñska­Mika, Miêdzy spo³eczeñstwem szlacheckim a w³adz¹. Problemy komunikacji spo-

³ecznoœci lokalne­w³adza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002; M. Sokalski, Miêdzy kró- lewskim majestatem a szlacheck¹ wolnoœci¹. Postawy polityczne szlachty ma³opolskiej w czasach Micha³a Korybuta Wiœniowieckiego, Kraków 2002.

22 K. Przyboœ, A. Walaszek Reprezentacja sejmowa województwa krakowskiego w XVII wieku, SH, R. XX: 1977, z. 3, s. 377–401; M. Wagner, Szlachta ziemi liwskiej w dobie panowania Jana III Sobieskiego (1674–1696), Rocznik Liwski, t. I: 2005/2006, s. 173–183.

nych zagadnieñ szczegó³owych, ale nie zmieni¹ oceny roli senatu jako instytucji, momentami za panowania Jana III odgrywaj¹cej spore znaczenie w systemie po- litycznym Rzeczypospolitej²³. Natomiast Jerzy Maroñ zaj¹³ siê problemem udzia-

³u senatorów w obradach sejmowych.

Studia dotycz¹ce relacji miêdzy królem a elitami litewskimi podejmowali Alek- sander Codello, Jerzy Maroñ, Krzysztof Szwaba i Andrzej Rachuba²⁴.

Dobrze opracowana jest dzia³alnoœæ biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebic- kiego, jednego z najbardziej wp³ywowych polityków w latach siedemdziesi¹tych XVII w.²⁵ Wiele studiów dotycz¹cych polityków duchownych, ale o mniejszych aspiracjach, znaczeniu czy wp³ywach przedstawi³ Krystyn Matwijowski. Dyspo- nujemy równie¿ interesuj¹cymi przyczynkami dotycz¹cymi osoby dla nas wa¿- niejszej, bo znacznie bardziej aktywnej na interesuj¹cych nas terenach, czyli Dy- mitra Wiœniowieckiego²⁶. O monografii innego aktywnego na tych ziemiach ma- gnata Stanis³awa Jab³onowskiego wspomniano ju¿ na pocz¹tku, przy okazji omawiania literatury wojskowej, ale biografia ta wyczerpuj¹co przedstawia nie tylko tê dzia³alnoœæ bohatera.

Interesuj¹ce przyczynki na temat niektórych wydarzeñ lat siedemdziesi¹tych przedstawi³ Henryk Kotarski; z nich najwa¿niejsze dla nas jest studium dotycz¹ce stosunku króla do traktatu Gniñskiego²⁷.

W pracy wykorzystano biogramy z PSB, które czêsto s³u¿y³y pomoc¹ w ustale- niu dzia³añ wielu interesuj¹cych nas przywódców szlacheckich. Trzeba jednak za- uwa¿yæ, ¿e nie wszystkie biogramy zawieraj¹ rzetelne ustalenia. Po przeprowa- dzeniu kwerend Ÿród³owych okaza³o siê, ¿e niektóre z nich nie przynosz¹ ¿adnych informacji na temat dzia³alnoœci interesuj¹cych nas osób na forum parlamentarnym.

23 J. Krupa, Rady senatu za Jana III Sobieskiego (1674–1696), SH, R. XXXV: 1992, s. 307–392;

K. Matwijowski, Senat w czasach Jana III Sobieskiego, [w:] Senat w Polsce, Dzieje i teraŸniejszoœæ.

Sesja naukowa, Kraków 25 i 26 maja 1993, Warszawa 1993, s. 117–124; J. Maroñ, Udzia³ senato- rów w obradach sejmowych za Jana III Sobieskiego, [w:] tam¿e, s. 221–231.

24 A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcj¹ 1672–1676, SMHW, t. XIV, cz. 1, s. 136–159; J. Maroñ, Micha³ Kazimierz Pac a Jan III Sobieski, [w:] Studia z dziejów epoki…, s. 175–182; M. Szwaba, Krzysztof Pac wobec elekcji 1674 roku, [w:] Z dziejów i tradycji srebrnego wieku. Studia i materia³y pod red. J. Pietrzaka, Wroc³aw 1990, s. 63–71 (Acta Universitatis Wratislawiensis Nr 1108) Ostatnio w Instytucie Historycznym UW Konrad Bobiatyñski obroni³ rozprawê doktorsk¹ na temat: „Dzia-

³alnoœæ polityczno­wojskowa hetmana wielkiego litewskiego Micha³a Kazimierza Paca (1624–1682)”.

25 A. Przyboœ, M. Ro¿ek, Biskup krakowski Andrzej Trzebicki. Z dziejów kultury politycznej i artystycznej w XVII stuleciu, Warszawa–Kraków 1989; J. Stolicki, Biskupi krakowscy wobec poli- tyki Jana III Sobieskiego, [w:] Koœcó³ Katolicki w œredniowieczu i we wczesnym okresie nowo¿yt- nym, pod red. W. Kowalskiego, J. Muszyñskiej, Kielce–Gdañsk 2001, s. 367–381.

26 J. Horwat, Ksi¹¿ê Dymitr Wiœniowiecki wobec wojny polsko­tureckiej 1673–1675, „Materia³y i Studia Muzealne”, t. V, Przemyœl 1982, s. 5–35; J. Horwat, Dymitr Wiœniowiecki hetman wielki koronny wobec wydarzeñ 1676 r., „Materia³y i Studia Muzealne”, t. VI, Przemyœl 1987, s. 197–207.

27 H. Kotarski, Jan III Sobieski wobec traktatu Gniñskiego z 1678 r., „Rocznik Naukowo­Dy- daktyczny WSP w Krakowie” zeszyt 109, Prace Historyczne XII pod red. M. Ro¿ka, Kraków 1987, s. 175–186.

Trzeba równie¿ podkreœliæ, ¿e dla ziem ruskich, a czêœciowo te¿ ukrainnych, dysponujemy spisami urzêdników²⁸.

Bardzo ró¿nie przedstawia siê stan wydawnictw Ÿród³owych dla interesuj¹ce- go nas tematu. Niew¹tpliwie najcenniejsze s¹ wydane materia³y sejmikowe dla zgromadzeñ obraduj¹cych w Wiszni i Haliczu oraz szlachty województwa podol- skiego zbieraj¹cej siê na wygnaniu w województwie ruskim²⁹. Akta sejmików wiszeñskiego i halickiego ukaza³y siê drukiem ju¿ doœæ dawno, kiedy w nauce historycznej nie by³o jeszcze wypracowanego stanowiska, w jaki sposób powin- no siê wydawaæ Ÿród³a sejmikowe³⁰. Odbiegaj¹ wiêc one od wspó³czesnych stan- dardów publikowania tych materia³ów. Wydaje siê jednak, ¿e nie obni¿a to przy- datnoœci tych wydawnictw dla naszych badañ. Z kolei akta podolskie zawieraj¹

Ÿród³a do sejmiku funkcjonuj¹cego na wygnaniu. Z tego powodu tamtejsza szlachta nie podejmowa³a takich uchwa³, jak inne sejmiki, np. w sprawach podatkowych, czy te¿ w ogóle nie zje¿d¿a³a siê na pospolite ruszenie. Dla sejmików obraduj¹- cych na Wo³yniu pewna czêœæ Ÿróde³ zosta³a opublikowana w 1888 r.³¹ W tym przypadku najwa¿niejszym problemem nie s¹ zasady edycji oraz odczytanie rê- kopisów, lecz inna kwestia. Wydawnictwo to inspirowane by³o przez w³adze car- skie i powsta³o na zamówienie polityczne. Mia³o bowiem wykazaæ, ¿e na tych terenach ¿ywio³ polski by³ obcy i odgrywa³ drugorzêdn¹ lub negatywn¹ rolê.

Niewiele zosta³o wydanych diariuszy sejmowych³². Na plan pierwszy wysu- waj¹ siê materia³y do bezkrólewia po œmierci króla Micha³a. Diariusze krakow- skie zosta³y wydane przez Franciszka Kluczyckiego, zaœ archiwalia gdañskie przez

28 Urzêdnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku, spisy pod red. A. G¹siorowskiego, t. III Ziemie ruskie, z. 1, Urzêdnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku (ziemia halicka, lwowska, przemyska, sanocka). Spisy, oprac. K. Przyboœ, Wroc³aw 1987; z. 2, Urzêdnicy województwa be³- skiego i ziemi che³mskiej XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygie³, Kórnik 1992;

z. 3, Urzêdnicy podolscy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Janas, W. K³aczewski, J. Kurtyka. A. So- chacka, Kórnik 1998; z. 4, Urzêdnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV–XVIII wieku.

Spisy, oprac. E. Janas, W. K³aczewski, Kórnik 2002. Dla województwa brac³awskiego oraz wo³yñ- skiego korzysta³em z roboczych wersji spisów sporz¹dzonych przez dr Beatê Nykiel oraz dra Ma- riana Wolskiego, którym w tym miejscu sk³adam podziêkowania.

29 Akta grodzkie i ziemskie…, (t. III Lauda wiszeñskie 1673–1732), oprac. A. Prochaska, Lwów 1914; t. XXIV, Lauda sejmikowe halickie 1575–1695, wyd. A. Prochaska, Lwów 1931; Akta sejmi- ku podolskiego in hostico 1672–1698, wyd. i oprac. J. Stolicki, Kraków 2002.

30 O dyskusji na temat wydawania aktów sejmikowych L. £ysiak, W sprawie wydawnictw akt sejmikowych. Uwagi na tle analizy tomu II Akt sejmikowych województwa krakowskiego, CPH, t. IX, z. 1: 1957, s. 255–281; Akta sejmiku podolskiego…, s. XVI–XX.

31 Archiw Jugo­Zapadnoj Rossii, cz. 2, t. II, Akty dlja istorii prowincjalnych siejmikow Jugo­Zapad- nawo kraja wo wtoroj po³owinie XVII wieka, Kijew 1888. Podstaw¹ wydania by³y archiwalia znaj- duj¹ce siê wówczas i obecnie w archiwum w Kijowie (Central’nij Deržavnij Istoriènij Archiv Ukrainy).

32 Diariusze konwokacji i elekcji zosta³y wydane przez Kluczyckiego oraz w wydawnictwie Zur geschichte der polnischen Konigswahl von 1674. Danziger Gesandtschaftsberichte aus den Jahren 1673 und 1674, herausgegeben und erlautert von Ferdinand Hirsch, „Zeitschrift des westpreusis- schen geschichtsvereins“, heft XLIII, Danzig 1901, s. 1–160. Ponadto Teki Pawiñskiego, t. VI Dia- riusze sejmowe, cz.I 1581, 1681, 1726, Warszawa 1900.

Ferdinanda Hirscha. Konstytucje sejmowe znajduj¹ siê w zbiorze przygotowa- nym do druku przez Stanis³awa Konarskiego, który w po³owie XIX w. doczeka³ siê powtórnego wydania³³.

Niektóre fakty, zwi¹zane przewa¿nie z kulisami dzia³añ, znajdujemy w pa- miêtnikach, ale doœæ skromnie informuj¹ one o interesuj¹cych nas problemach³⁴. Bardzo przydatne okaza³y siê zbiory listów i dokumentów, odnosz¹cych siê do epoki Jana III Sobieskiego³⁵. Dotycz¹ one jednak kilku wybranych zagadnieñ i s¹ to wydawnictwa bardzo stare.

Podstaw¹ pracy by³y materia³y rêkopiœmienne. Ich charakterystykê nale¿y roz- pocz¹æ od stwierdzenia, ¿e stan Ÿróde³ odnosz¹cych siê do interesuj¹cych nas sejmików jest bardzo dobry. Dotyczy to szczególnie materia³ów znajduj¹cych siê w archiwum w Kijowie. Czêsto badacze prowadz¹cy tam kwerendê podkreœlali zniszczenia, które spowodowa³y powa¿ne straty w archiwaliach. W tym przypad- ku nie tylko nie potwierdzamy tej opinii, lecz wrêcz odwrotnie, mo¿emy stwier- dziæ, ¿e stan zachowania archiwaliów u³atwia przeprowadzenie badañ i omówie- nie interesuj¹cych problemów.

We Lwowie w Centralnym Pañstwowym Archiwum Historycznym prowadzono poszukiwania w ksiêgach grodzkich lwowskich, halickich oraz trembowelskich.

Nie przynios³y one jednak rezultatu, poniewa¿ nie uda³o siê znaleŸæ archiwaliów, które mog³yby uzupe³niæ wydawnictwa A. Prochaski i W. Hejnosza. Jedynymi dokumentami, które maj¹ jakiekolwiek (chocia¿ w praktyce minimalne) znacze- nie s¹ uniwersa³y (znane tak¿e dla innych ziem), manifestacje egzaktorów i po- borców powo³anych przez sejmiki oraz juramenty, sk³adane przez szlachtê w spra- wach dotycz¹cych p³aconych podatków. Wszystkie materia³y dotycz¹ce sejmiku podolskiego zosta³y oczywiœcie umieszczone w wydawnictwie akt sejmiku.

W Bibliotece Ossolineum we Wroc³awiu znajduj¹ siê przygotowane do druku przez Wojciecha Hejnosza odpisy z ksi¹g grodzkich be³skich. Zawieraj¹ one ma- teria³y dotycz¹ce zjazdów odbywaj¹cych siê w tym województwie. Nie prowa- dzono wiêc kwerendy w ksiêgach be³skich, poniewa¿ nie liczono równie¿ na zna- lezienie tam dodatkowych Ÿróde³. Natomiast przejrzano kilka ksi¹g grabowiec- kich, które s¹ przechowywane w Archiwum Pañstwowym w Lublinie. W Grabowcu

33 Volumina legum, Warszawa 1980, t. V.

34 Dla tego okresu nie dysponujemy tak cennym pamiêtnikiem przedstawiaj¹cym ¿ycie wokó³ dworu jak Kazimierza Sarneckiego, Pamiêtniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691–1696, oprac. J. Woliñski, Wroc³aw 1958; oraz wokó³ najbardziej wp³ywowego magnata [Jab³onowski Jan Stanis³aw], Dziennik…, wyda³ i przypisami objaœni³ W. Chomêtowski, cz. I (R.

1694–1695), Warszawa 1865.

35 Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, wyd. F. Kluczycki, t. I, cz. I–II, Kraków 1880;

ród³a do poselstwa Jana Gniñskiego, wojewody che³miñskiego do Turcji w latach 1677–1678, wyd. F. Pu³aski, Warszawa 1907; Akta do dziejów króla Jana III sprawy roku 1683, a osobliwie wyprawy wiedeñskiej wyjaœniaj¹ce, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1883. Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski…, przez A. Grabowskiego, t. I–II, Kraków 1845.

czasami oblatowano niektóre dokumenty dotycz¹ce dzia³alnoœci sejmiku be³skie- go, ale dla interesuj¹cego nas okresu nie znaleziono ¿adnych.

W lubelskim archiwum przeprowadzono dok³adne poszukiwania w ksiêgach grodzkich che³mskich oraz krasnostawskich. Kwerenda ta przynios³a bardzo wy- mierne efekty. Znaleziono niemal komplet materia³ów dotycz¹cych funkcjono- wania sejmiku che³mskiego, najwiêcej w ksiêgach grodzkich w zbiorze: „Ksiêgi, grodzkie che³mskie. Relacje. Manifestacje. Oblaty”, natomiast znacznie mniej i to dotycz¹cych nastêpnego okresu — w aktach luŸnych. Doœæ spore znaczenie mia³ tak¿e zbiór ksi¹g grodzkich krasnostawskich. Czasem bowiem drugi gród w danej ziemi posiada³ znaczenie drugorzêdne i nie oblatowywano tam przewa¿nie uchwa³ sejmikowych. W tym przypadku rola grodu w Krasnymstawie by³a doœæ wa¿na. Dodatkowo wagê tego zbioru podkreœla fakt, ¿e niektóre dokumenty zna- lezione w ksiêgach krasnostawskich nie zachowa³y siê w ksiêgach che³mskich.

Znacznie ³atwiejsze by³y natomiast ustalenia dotycz¹ce sejmików zbieraj¹- cych siê na Wo³yniu. Archiwalia odnosz¹ce siê do dzia³alnoœci sejmików woje- wództw kijowskiego, brac³awskiego i czernihowskiego znajduj¹ siê w ksiêgach grodzkich w³odzimierskich, poniewa¿, jak ju¿ wy¿ej wspomniano, sejmiki te od- bywa³y siê we W³odzimierzu. W tych¿e ksiêgach s¹ tak¿e uchwa³y sejmiku wo- jewództwa wo³yñskiego, jeœli zbiera³ siê on w tym mieœcie. Natomiast zdecy- dowana wiêkszoœæ materia³ów dla tego sejmiku jest przechowywana w ksiêgach grodzkich ³uckich. Ksiêgi te obecnie znajduj¹ siê w Centralnym Pañstwowym Historycznym Archiwum Ukrainy w Kijowie. Dla lat 1673–1683 sprawdzono wszystkie ksiêgi, zarówno z fondu 25 (ksiêgi grodzkie ³uckie) jak i 28 (ksiêgi grodzkie w³odzimierskie). Poszukiwania prowadzono w ksiêgach zapisowych, potocznych, ale tak¿e i dekretowych. W tych ostatnich brak dokumentów doty- cz¹cych ¿ycia sejmikowego, ale sporadycznie i one mog¹ okazaæ siê przydatne.

Zawieraj¹ bowiem publikacje banicji na retentorach, którzy nie p³acili okreœlo- nych podatków. Dostarczaj¹ wiêc informacji o podatkach uchwalanych na okre-

œlonych sejmikach. Dla naszego problemu wiadomoœci te maj¹ znaczenie jedynie uzupe³niaj¹ce. Kwerenda w zbiorach ksi¹g grodzkich ³uckich i w³odzimierskich przynios³a spore efekty. Znaleziono wiele dokumentów o ró¿nym znaczeniu. S¹ to zarówno instrukcje dla pos³ów na sejm, lauda rozmaitych zjazdów, instrukcje dla pos³ów do króla oraz przeró¿ne manifestacje i protestacje, wskazuj¹ce na bo- gactwo ¿ycia szlacheckiego. Trzeba jednak zauwa¿yæ, ¿e nie uda³o siê znaleŸæ wszystkich zgromadzeñ. Sporadycznie niektórych uchwa³ nie wpisywano do ksi¹g (w tym przypadku luki wydaj¹ siê i tak mniejsze ni¿ w ksiêgach lwowskich, gdzie taka praktyka wystêpowa³a czêœciej). Niekiedy jednak fragmenty ksiêgi uleg³y zniszczeniu, czasami nie ma w nich wszystkich dokumentów z ostatnich miesiê- cy, zw³aszcza z grudnia. Na to, ¿e ksiêgi nie zawieraj¹ wszystkich dokonanych wczeœniej wpisów, wskazuj¹ uciête na brzegach kart napisy. Pamiêtajmy, ¿e sej- miki (zw³aszcza przedsejmowe) odbywa³y siê czasem w grudniu.

Spoœród wykorzystanych diariuszów sejmowych najpierw nale¿y wymieniæ te pochodz¹ce z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Wiêkszoœæ z nich znajduje

siê w Tekach Naruszewicza oraz rêkopisie 426. Pojedyncze diariusze ró¿nych sejmów znajduj¹ siê w innych rêkopisach, bêd¹ one wymieniane przy okazji charakterystyki kolejnych sejmów. Wymieniæ trzeba tak¿e niedrukowany jeszcze dziennik wojewody witebskiego Jana Antoniego Chrapowickiego, który znajduje siê w zbiorze Muzeum Narodowego w Krakowie (rkps 169). Autor opisywa³ prze- bieg obrad, w których uczestniczy³. W zbiorach Biblioteki PAU i PAN w Krako- wie znajduj¹ siê cenne diariusze sejmu koronacyjnego oraz nastêpnego, z 1677 r., oraz kilka innych o mniejszym znaczeniu. Pojedyncze diariusze pozostaj¹ tak¿e w zbiorach Biblioteki Jagielloñskiej oraz Archiwum Pañstwowego w Krakowie.

W Bibliotece Ossolineum we Wroc³awiu bardzo cenny jest dobrze znany rê- kopis 247, w którym znajduj¹ siê materia³y do kolejnych sejmów od abdykacji Jana Kazimierza do roku 1677. Materia³y o nieco mniejszym znaczeniu do dzie- jów parlamentaryzmu zawarte s¹ tak¿e w kilku innych rêkopisach tej biblioteki (np. 337) oraz Tekach Lukasa. Wykorzystano rêkopisy Biblioteki PAN w Kórni- ku, gdzie równie¿ znajduj¹ siê diariusze kilku sejmów. Spoœród nich na plan pierw- szy wysuwa siê dok³adne omówienie elekcji i koronacji w rêkopisie 385.

Ze zbiorów warszawskich najcenniejsze okaza³y siê materia³y przechowywane w Archiwum G³ównym Akt Dawnych, a zw³aszcza w Archiwum Publicznym Potockich, pojedyncze — tak¿e w Archiwum Radziwi³³ów. Wartoœciowym materia³em uzupe³niaj¹cym jest spuœcizna Janusza Woliñskiego, przechowywana w Archiwum PAN w Warszawie, dobrze zreszt¹ znana i ceniona przez badaczy epoki Jana III. Jakkolwiek Janusz Woliñski zbiera³ materia³y pod k¹tem opracowania wojen polsko­tureckich w tym czasie, nie zaniedbywa³ tak¿e spraw parlamentarnych. Znajduj¹ siê tam zreszt¹ nie tylko fragmenty diariuszów sejmowych, lecz tak¿e listy wysy³ane z sejmików do króla. Wykorzystano tak¿e archiwalia znajduj¹ce siê we Lwowie i w Kijowie, ale poniewa¿ niedawno zosta³y one obszernie scharakteryzowane, st¹d w tym miejscu jestem zwolniony z ich omówienia³⁶.

Oprócz materia³ów sejmikowych i sejmowych wa¿n¹ rolê odgrywa³a kore- spondencja. Jak ju¿ wspomniano, jej znaczenie w niniejszej pracy jest znacznie mniejsze ni¿ w przytoczonej monografii Marcina Sokalskiego. S³u¿y³a ona po- moc¹ z dwóch podstawowych powodów; po pierwsze — na jej podstawie mo¿e- my wyci¹gn¹æ wnioski dotycz¹ce dzia³añ obozu dworskiego w ró¿nych kwestiach, po drugie — przynosi informacje o natê¿eniu walki politycznej podczas zgroma- dzeñ szlacheckich. Najbardziej przydatne archiwalia znaleziono w Bibliotece Czar- toryskich, szczególnie w Tekach Naruszewicza, Archiwum Publicznym Potoc- kich oraz kilku innych zbiorach z AGAD (Archiwum Radziwi³³ów, Archiwum Branickich z Suchej, Archiwum Zamoyskich) oraz w kolekcji Chreptiowicza w Bi- bliotece Ukraiñskiej Akademii Nauk im. W. Wernadskiego w Kijowie.

36 J. Stolicki, Diariusze i relacje sejmowe do czasów Micha³a Korybuta i Jana III w zbiorach ukraiñskich, CP­H., t. LVI, z. 2: 2004 s, 157–169.

Ostatnimi Ÿród³ami zas³uguj¹cymi na podkreœlenie s¹ relacje przedstawicieli obcych pañstw. Byli nimi pos³owie cudzoziemscy zarówno rezyduj¹cy w Rze- czypospolitej, przybywaj¹cy do Warszawy podczas bezkrólewia oraz po prostu bywaj¹cy w pañstwie (w Gdañsku, we Lwowie, na dworach magnackich). W³a-

œciwie do koñca nie wiadomo, jak nale¿y oceniæ wspomniane relacje. Przynosz¹ one wprawdzie wiele cennych informacji, szczególnie o elitach, z którymi dany ambasador prowadzi³ rokowania. Z drugiej strony jednak czêsto rezydentami zo- stawali ludzie nie do koñca zorientowani w miejscowych uk³adach, którzy w do- datku starali siê o jak najlepsze przedstawienie swojej dzia³alnoœci i realizowanej misji. St¹d w ich relacjach znajdujemy wiele informacji zaskakuj¹cych, by nie powiedzieæ nierealnych, czy ukazanych tendencyjnie. Czasem wynika³y one ze s³abej orientacji ambasadora, czasem z chêci pomniejszenia w³asnych b³êdów i przypodobania siê zwierzchnikom. Druga grupa materia³ów pochodz¹cych od cudzoziemców to opinie przedstawicieli prasy, które wydaj¹ siê bardziej obiek- tywne i realistyczne. W niniejszej pracy zatem relacjom cudzoziemskim przypi- sano jedynie rolê uzupe³niaj¹c¹ i siêgano po nie, kiedy by³y Ÿród³em wa¿nym, przynosz¹cym wiadomoœci cenne, zaskakuj¹ce lub potwierdzaj¹ce w¹tpliwe przy- puszczenia. Najwiêcej relacji przechowuje Biblioteka PAU i PAN w Krakowie (Teki Rzymskie, Teki Londyñskie), Archiwum Pañstwowe w Krakowie (wypisy z relacji Stoma) oraz Biblioteka Ossolineum we Wroc³awiu (Teki Lukasa).

Z niewymienionych dotychczas bibliotek i archiwów, w których prowadzono poszukiwania, ale znaleziono materia³y o mniejszej przydatnoœci dla poruszanych problemów lub nie znaleziono ich wcale, nale¿y wymieniæ Archiwum PAU i PAN w Krakowie (spuœcizna Zygmunta Abrahamowicza), zbiór mikrofilmów w Biblio- tece Narodowej, Bibliotekê Stefanyka we Lwowie, fondy Ossoliñskich (fond 5), Dzieduszyckich (fond 45), Baworowskich (fond 4), Czo³owskiego (141), Jab³o- nowskich z Bursztyna (fond 145), Cetnerów (fond 137) i Archiwum Sapiehów (fond 103).

Powy¿ej wymieniono zbiory ksi¹g, które by³y podstaw¹ do opracowania ni- niejszego tematu, pochodz¹ce z archiwów we Lwowie i w Kijowie. Kwerendê w tamtejszych zbiorach przeprowadzono tak¿e w innych fondach, znajduj¹cych siê w tych instytucjach. W archiwum lwowskim nale¿y wymieniæ fond Lancko- roñskich (181) oraz kolekcjê listów (fond 132). W archiwum kijowskim wyko- rzystano ponadto nastêpuj¹ce fondy: ksiêgi grodzkie latyczowskie (40), s¹d ko- misarski województwa podolskiego (36), Tar³owie (254), Potoccy (49), Rzewu- scy (259), Sapiehowie (48) Lubomirscy (236) Zamoyscy (256) ró¿ne kolekcje dokumentów (220, 221, 222, 223) oraz kilka innych o mniejszym znaczeniu.

Praca sk³ada siê z czterech rozdzia³ów. Pierwszy ma charakter wstêpny, omó- wiono w nim najwa¿niejsze aspekty sytuacji Reczypospolitej, szczególnie pod koniec panowania króla Micha³a. Starano siê zwróciæ uwagê na te wydarzenia, które w najwiêkszym stopniu wp³ynê³y na losy kraju po œmierci w³adcy. Rozdzia³ drugi zawiera omówienie sytuacji Rzeczypospolitej podczas bezkrólewia. Jako

cezurê zamykaj¹c¹ okres bezkrólewia przyjêto datê rady senatu, podczas której nowy monarcha zadecydowa³ o zwo³aniu sejmu koronacyjnego. Przedstawiono tu uchwa³y sejmików, analizê postaw szlacheckich w tym czasie, stanowiska inte- resuj¹cych nas sejmików przed sejmami konwokacyjnym i elekcyjnym oraz dzia-

³alnoœæ wybranych przez nie pos³ów podczas obu tych sejmów. W miarê mo¿li- woœci, poniewa¿ nie zawsze pozwala³ na to materia³ Ÿród³owy, zasygnalizowano tak¿e dzia³ania interesuj¹cej nas szlachty na rzecz poparcia wojny po elekcji. W roz- dziale trzecim omówiono starania w³adcy o przeforsowanie nowych zamiarów politycznych w czasie od sejmików przed koronacj¹ do za³amania polityki ba³tyc- kiej. Jako cezurê zamykaj¹c¹ ten okres przyjêto wydarzenia z kwietnia 1678 r.

Wówczas w Lublinie odby³a siê rada senatu, podczas której podjêto decyzjê o za- akceptowaniu dyktatu narzuconego przez Portê Gniñskiemu. Rada ta symbolizu- je niew¹tpliwie niepowodzenie polityki, któr¹ król próbowa³ realizowaæ od elek- cji. W rozdziale tym omówione zosta³y dwa sejmy o du¿ym znaczeniu; podczas których monarcha podj¹³ aktywne dzia³ania na rzecz zakoñczenia wojny z Port¹ i przygotowywa³ siê do nowej akcji politycznej. Przeanalizowano wiêc postawy interesuj¹cej nas szlachty wobec d¹¿eñ proponowanych przez Jana III. Ostatni rozdzia³ obejmuje najd³u¿szy etap, ale stanowi¹cy zamkniêt¹ ca³oœæ. S¹ to lata 1678–1683. Przedstawiono w nim, wed³ug okreœlenia Z. Wójcika, fiasko wiel- kich planów, a nastêpnie rezygnacjê z obranego kierunku i zwrot w polityce kró- lewskiej. Obejmuje on trzy sejmy; od grodzieñskiego, który by³ pierwszym sy- gna³em reorientacji polityki monarchy, przez nastêpny warszawski, podczas któ- rego dwór otwarcie wzywa³ do podjêcia dzia³añ zaczepnych wobec Porty, a¿ do pamiêtnego sejmu z 1683 r., kiedy dosz³o do podpisania przymierza polsko­habs- burskiego. W tym rozdziale zamkniêciem ka¿dego podrozdzia³u nie s¹ sejmiki relacyjne, lecz zakoñczenie obrad sejmu. Ka¿dy sejm koñczy³ bowiem pewien etap w polityce króla.

Przy cytowaniu tekstów Ÿród³owych zosta³y zastosowane zasady instrukcji wydawniczej dla nowo¿ytnych Ÿróde³ historycznych³⁷.

W tym miejscu chcia³bym wyraziæ podziêkowania osobom, które udzieli³y mi pomocy w trakcie przygotowywania tej rozprawy. Dziêkujê Recenzentowi Panu Profesorowi Markowi Wagnerowi, którego recenzja umo¿liwi³a mi dokonanie nie- zbêdnych poprawek. Jestem tak¿e zobowi¹zany za wiele rad odnosz¹cych siê zw³aszcza do spraw wojskowych. Podziêkowania chcia³em z³o¿yæ Panu Profeso- rowi Kazimierzowi Przybosiowi, za liczne uwagi i sprostowania dotycz¹ce szcze- gólnie kwestii parlamentarnych. Za pomoc w wydaniu ksi¹¿ki dziêkujê Panom Profesorom, Dziekanowi Wydzia³u Historycznego UJ Andrzejowi Banachowi i Dy- rektorowi Instytutu Historii UJ Piotrowi Franaszkowi. Dziêkujê mojemu koledze,

37 Instrukcja wydawnicza dla Ÿróde³ historycznych od XVI do po³owy XIX wieku, Wroc³aw 1953.

Doktorowi Witalijowi Michaj³owskiemu z Kijowa za rozmaite informacje, doty- cz¹ce wielu kwestii przydatnych podczas pisania tej rozprawy.

Jestem zobowi¹zany wobec pracowników instytucji, z których zasobów archi- walnych korzysta³em. Powinienem wymieniæ tu Bibliotekê Czartoryskich w Kra- kowie, Bibliotekê PAU i PAN w Krakowie, Archiwum Pañstwowe w Krakowie, Archiwum Pañstwowe w Lublinie i Archiwum G³ówne Akt Dawnych. Dziêki ich pomocy mog³em tak¿e korzystaæ z mikrofilmów znajduj¹cych siê w ró¿nych zbio- rach polskich. Szczególnie chcia³em podziêkowaæ by³emu dyrektorowi archiwum w Lublinie Panu Mgr Ludwikowi Zabielskiemu za wiele u³atwieñ podczas korzy- stania z tamtejszych materia³ów. Du¿a czêœæ kwerendy by³a prowadzona w Cen- tralnym Pañstwowym Archiwum Historycznym Ukrainy w Kijowie. Za ¿yczli- woœæ i pomoc dziêkujê Pani Dyrektor Oldze Muzyczuk oraz Zastêpcy Dyrektora Pani Ludmile Demczenko.

Szczególne podziêkowania chcia³bym przekazaæ mojej Rodzinie; dziêki po- mocy i wsparciu mojej ¯ony i Syna uda³o mi siê ukoñczyæ tê ksi¹¿kê.

Ostatnie s³owa pragnê poœwiêciæ pamiêci Profesora Józefa Andrzeja Gierow- skiego. Jesieni¹ 2001 r., kiedy przygotowywa³em do druku akta sejmiku podol- skiego, poprosi³em Profesora o rady i napisanie recenzji wydawniczej. Ta pomoc okaza³a siê nieoceniona. Równoczeœnie Profesor zachêca³ mnie do podjêcia na szersz¹ skalê kwerendy w archiwum w Kijowie. Uwa¿a³ bowiem badanie zaso- bów na Ukrainie, w Rosji i Bia³orusi jako jedno z najwa¿niejszych zadañ polskiej nauki historycznej. Czêœæ kwerendy, jak¹ przeprowadzi³em w Kijowie, by³a wy- nikiem realizacji projektu badawczego, który powsta³ w wyniku inicjatywy Pro- fesora J. A. Gierowskiego.

Rozdzia³ pierwszy

Sytuacja Rzeczypospolitej przed œmierci¹ Micha³a Korybuta Wiœniowieckiego

Panowanie Micha³a Korybuta Wiœniowieckiego up³ynê³o pod znakiem kon- fliktów wewnêtrznych w Rzeczypospolitej oraz pogarszaj¹cej siê sytuacji miê- dzynarodowej. Bezkrólewie poprzedzaj¹ce wybór króla Micha³a oraz jego elek- cja uwidoczni³y silne napiêcia w pañstwie, rozkwit ideologii z³otej wolnoœci, a tak¿e narastanie niechêci do Francji, któr¹ zdecydowana wiêkszoœæ szlachty obci¹¿a³a win¹ za niepowodzenia kraju w czasie panowania Jana Kazimierza i zamachy na wolnoœci szlacheckie. W latach 1669–1673 procesy te znacz¹co siê pog³êbi³y¹. Zerwanie sejmu koronacyjnego nowego w³adcy oraz posejmowa rada senatu, podczas której doradcy królewscy, nowi kierownicy polityki pañstwa, zadecydo- wali o ma³¿eñstwie Wiœniowieckiego z arcyksiê¿niczk¹ austriack¹ Eleonor¹ do- prowadzi³y do skonsolidowania opozycji.

Zdecydowana wiêkszoœæ stronnictwa profrancuskiego, stworzonego przez kró- low¹ Ludwikê Mariê dla realizacji jej zamys³ów politycznych, dynastycznych oraz tak¿e reformatorskich zorganizowa³a siê ponownie, tym razem w celu prze- ciwdzia³ania prohabsburskiej polityce dworu. Obóz ten, który uleg³ znacz¹cej dekompozycji po œmierci swojej patronki, w du¿ym stopniu zosta³ odnowiony na pocz¹tku panowania króla Micha³a. Oczywiœcie ró¿ni³ siê nieco od grupy, która wspiera³a dzia³ania Jana Kazimierza. Trzon nowego stronnictwa stanowi³y te same osoby; czêœæ magnatów porzuci³a jednak opcjê profrancusk¹, staj¹c siê oparciem nowego monarchy (Pacowie). Na ich miejsce przyszli natomiast inni, czêsto wcze-

œniej wystêpuj¹cy z krytyk¹ planów Ludwika XIV (K. Grzymu³towski), do³¹czy-

³y siê te¿ nowe postacie, które dopiero pojawi³y siê na scenie politycznej. Do najwa¿niejszych przywódców stronnictwa malkontentów nale¿eli: prymas Miko-

³aj Pra¿mowski, podskarbi koronny Jan Andrzej Morsztyn, wojewoda krakowski Aleksander Lubomirski, stolnik koronny Jan Wielopolski, a przede wszystkim hetman i marsza³ek wielki koronny — Jan Sobieski.

1 Najwa¿niejsze prace, w których przedstawiono sytuacjê wewnêtrzn¹ Rzeczypospolitej w tym czasie: A. Przyboœ, Konfederacja go³¹bska, Tarnopol 1936 oraz A. Przyboœ, Micha³ Korybut Wi-

œniowiecki 1640–1673, Kraków–Wroc³aw 1984.

W czasie panowania nowego w³adcy hetmanowi Sobieskiemu uda³o siê zneu- tralizowaæ wp³ywy swoich przeciwników w wojsku². Niemal wszyscy dowódcy wy¿szego i œredniego szczebla udzielali mu poparcia w dzia³aniach politycznych.

Najwa¿niejsi z nich to: wojewoda ruski Stanis³aw Jab³onowski, wojewoda kijow- ski Andrzej Potocki, kasztelan sanocki Mariusz Jaskólski, chor¹¿y koronny Mi- ko³aj Hieronim Sieniawski oraz kawaler maltañski Hieronim Augustyn Lubomir- ski. Do wyj¹tków nale¿eli spokrewniony z monarch¹ hetman polny Dymitr Wi-

œniowiecki oraz mianowany ju¿ przez nowego w³adcê pisarz polny Stefan Stanis³aw Czarniecki.

Micha³ Korybut móg³ liczyæ jedynie na niewielkie wsparcie wœród magnaterii koronnej. Nie mo¿na nawet pokusiæ siê o stwierdzenie, ¿e posiada³ jakieœ stron- nictwo magnackie. Trafniejsze bêdzie okreœlenie, ¿e mia³ zwolenników spoœród ró¿nych wp³ywowych polityków koronnych. Wymieniæ nale¿y podkanclerzego Andrzeja Olszowskiego, wojewodê sieradzkiego Feliksa Potockiego oraz wspo- mnianego ju¿ hetmana polnego Dymitra Wiœniowieckiego. Spore wp³ywy posia- da³ król wœród duchownych, gdzie móg³ liczyæ na ¿yczliwe poparcie. By³a wresz- cie grupa senatorów, przewa¿nie w podesz³ym wieku, zachowuj¹cych neutral- noœæ, lecz nale¿¹cych do zwolenników monarchy (Jan Leszczyñski, Stanis³aw Warszycki).

Nie senatorowie jednak byli oparciem dla w³adcy, lecz szlachta. W zdecydo- wanej wiêkszoœci jednoznacznie popiera³a politykê dworu i wystêpowa³a prze- ciwko malkontentom. Przewa¿nie postêpowa³a tak w³aœnie z inspiracji magna- tów. Szlachta koronna wystêpowa³a w obronie wolnej elekcji, króla Micha³a, któ- ry tê wolnoœæ uosabia³, oraz przeciwko obcym intrygom, o które oskar¿ani byli magnaci. Siln¹ pozycjê posiada³ monarcha na Litwie, gdzie popiera³a go rodzina Paców, która osi¹gnê³a wyraŸn¹ przewagê w tej prowincji, niemal monopolizuj¹c wp³ywy wœród szlachty³. Konkurenci Paców (Radziwi³³owie, Sapiehowie) nie mieli nawet mo¿liwoœci rywalizowania z nimi.

Dwukrotnie za panowania Wiœniowieckiego narasta³y konflikty wewnêtrzne.

Pierwszy, jak ju¿ wy¿ej wspomniano, rozpocz¹³ siê po zerwaniu sejmu korona- cyjnego i posejmowej radzie senatu. Napiêcia wewnêtrzne trwa³y prawie rok, a pró- ba si³ miêdzy królem i opozycj¹ zakoñczy³a siê sukcesem obozu dworskiego.

Konfrontacja mia³a momentami dramatyczny charakter, czego najlepszym przy- k³adem by³y wydarzenia na sejmiku œredzkim 20 V 1670 r., gdzie dosz³o do zde- cydowanych wyst¹pieñ antymagnackich. Szlachta wykaza³a przywi¹zanie do majestatu i nie uleg³a doœæ urozmaiconej propagandzie malkontentów. W czasie

2 O dzia³alnoœci Jana Sobieskiego podczas panowania króla Micha³a pisa³ w klasycznej ju¿

pracy T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, t. I–III, Kraków 1898. Pewne nowe opinie A. Przyboœ, Jan III Sobieski w obozie malkontentów (1669–1673), Sobótka, R. XXXV (1980) nr 2, s. 191–200 oraz Z. Wójcik, Jan Sobieski 1629–1696, Warszawa 1983, rozdz. IX.

3 O sytuacji na Litwie: A. Codello, Hegemonia Paców na Litwie i ich wp³ywy w Rzeczypospoli- tej 1669–1674, SH, R. XIII: 1970, z. 4, s. 25–56.

kolejnego zaostrzenia konfliktu we wrzeœniu 1670 r. król Micha³ odwo³a³ siê do mas szlacheckich i zagrozi³ zwo³aniem pospolitego ruszenia, które mia³o rozpra- wiæ siê z opozycj¹. Sterroryzowani przeciwnicy dworu nie oœmielili siê zerwaæ sejmu zwyczajnego. Konstytucje tego sejmu usankcjonowa³y panowanie pary królewskiej na tronie, a groŸba u¿ycia pospolitego ruszenia przeciw opozycji zmusi³a j¹ do kapitulacji. Zawieszenie broni trwa³o niewiele ponad rok. Podczas kolejnego sejmu w Warszawie zim¹ 1672 r. spory od¿y³y, malkontenci uznawali monarchê za niezdolnego do prowadzenia polityki, ten zaœ ponownie poczu³ siê zagro¿ony na tronie. Tym razem stron¹, która inspirowa³a konflikty, by³ oœmielo- ny poparciem rzesz szlacheckich dwór, który jednak nie by³ w stanie sk³oniæ tych-

¿e mas do udzia³u w dzia³aniach zbrojnych z Kozakami i Tatarami, co udowodni-

³y wydarzenia z 1671 roku. Spory zaostrzy³y siê po zerwaniu sejmu zimowego.

Wiœniowiecki zdecydowa³ siê na zwo³anie nowego sejmu, ale bynajmniej nie myœla³ o pogodzeniu siê z opozycj¹. Wrêcz odwrotnie, celem stronnictwa dwor- skiego by³o zaostrzenie napiêcia w stosunkach wewnêtrznych i zmuszenie opozy- cji do kapitulacji pod groŸb¹ u¿ycia pospolitego ruszenia. Kolejny sejm min¹³ ju¿

zdecydowanie pod znakiem narastania ostrego konfliktu. Obóz zwi¹zany z kró- lem d¹¿y³ do zerwania obrad, by skompromitowaæ opozycjê i wezwaæ szlachtê do obrony majestatu. Malkontenci tym razem nie ugiêli siê pod naciskiem dworu i równie¿ podjêli dzia³ania, w których otwarcie d¹¿yli do detronizacji Micha³a Korybuta. Po zerwaniu sejmu Wiœniowiecki 5 VII 1672 r. wyda³ wici zwo³uj¹ce pospolite ruszenie. Sejmiki relacyjne, które odby³y siê jeszcze w tym miesi¹cu wy- raŸnie popar³y starania króla. Zgodzi³y siê na udzia³ w pospolitym ruszeniu, ale odk³ada³y podjêcie wi¹¿¹cych decyzji. Pospolite ruszenie by³o dla szlachty dzia-

³aniem na rzecz obrony w³adcy, a w znacznie mniejszym stopniu udzia³em w obro- nie Ojczyzny przeciwko nieprzyjacielowi zewnêtrznemu. By³o jasne, ¿e ostry konflikt wewnêtrzny bêdzie narasta³ i mo¿e doprowadziæ do wojny domowej.

Panowanie Micha³a Korybuta to okres pogarszaj¹cej siê sytuacji miêdzynarodo- wej. Na zachodzie Europy co jakiœ czas odnawia³y siê spory francusko­cesarskie.

Obydwie strony szuka³y sojuszników dla swych dzia³añ, tak¿e w Europie Œrodko- wej. Habsburgowie d¹¿yli do odsuniêcia od swych granic agresji tureckiej i dzia³ali na rzecz skierowania jej przeciwko innemu pañstwu. Umacnianie siê pozycji Ho- henzollernów w Prusach Ksi¹¿êcych oraz wzrost znaczenia Brandenburgii w poli- tyce ogólnoeuropejskiej by³ kolejnym negatywnym zjawiskiem dla Rzeczypo- spolitej. Po zawarciu traktatu andruszowskiego nie nast¹pi³y pozytywne zmiany w stosunkach polsko­moskiewskich⁴. Korzystne by³o niew¹tpliwie rozwi¹zanie wielu drobnych, acz uci¹¿liwych kwestii, ale wyraŸnie brakowa³o dzia³añ na rzecz podpisania porozumienia militarnego przeciw Porcie. Dzia³ania takie niby by³y podejmowane, ale w³aœciwie nie przynios³y konkretnych efektów, a rozmowy mia³y

4 Relacje miêdzy Rzeczpospolit¹ a Moskw¹ zosta³y omówione w pracy: Z. Wójcik, Miêdzy traktatem andruszowskim a wojn¹ tureck¹. Stosunki polsko­rosyjskie 1667–1672, Warszawa 1968.