ANNA DUSZAK
Centra, hybrydy i zmiana społeczno-dyskursywna
Abstrakt
W artykule podejmuję kwestie ogólne dotyczące funkcji, jaką wizualizacja centrum–peryferie pełni na potrzeby analizy dyskursu, a pośrednio także wielu innych badań nad współczesną komunikacją społeczną. Akcentuję dynamikę wzajemnych relacji centrum–peryferie, w tym niestabilność definicyjną i kategorialną obu pojęć, oraz względność heurystyki badawczej, wykorzystującej tę metaforykę.
Punkt odniesienia stanowi anglojęzyczna literatura przedmiotu. W tekście koncentruję się pokrótce na dwu aspektach zagadnienia: zewnętrznym i wewnętrznym względem analizy dyskursu. W tym pierwszym przypadku przedmiotem moich zainteresowań jest globalizacja, a więc to, jak zachodzące transformacje społeczne, ekonomiczne, kulturowe i technologiczne wpływają na nasze działania społeczne i myślenie o dyskursie, władzy symbolicznej i tożsamości społecznej. W drugim przypadku chodzi o gatunek, w którym postrzegam centrum definicyjne dla lingwistycznej analizy dyskursu, a szczególnie dla krytycznych badań nad dyskursem, mających zaplecze interdyscyplinarne. Celem moich rozważań jest pokazanie, jak zmiany społeczno-dyskursywne, w tym rosnąca hybrydyzacja i multimodalność komunikacji oraz otwartość gatunkowa nowych formacji dyskursywnych, wpływają na destabilizację relacji centrum–peryferie w odbiorze społecznym i na potrzeby analizy dyskursu.
Stoję na stanowisku, iż oba zwroty we współczesnych badaniach nad dyskursem — krytyczny i semiotyczny — stawiają całkiem nowe wyzwania wobec lingwistycznie osadzonej analizy dyskursu, a więc także i wobec lingwistyki jako takiej.
Słowa kluczowe: centrum–peryferie, zmiany społeczne i dyskursywne, gatunek, hybrydy tekstowe, multimodalność.
Wprowadzenie: pole widzenia
Podział centrum–peryferie traktuję jako konstrukcję myślową o charakterze ideolo- gicznym, mającą strategiczne zastosowanie na potrzeby różnych analiz i porównań w językoznawstwie i naukach pokrewnych. Przy badaniu zjawisk oraz procesów ko- munikacyjnych i społecznych metafora ta jest kusząca ze względu na swą obrazo- wość i potencjał interpretacyjny, nawet jeżeli ogranicza ją między innymi nieostrość kategorialna centrum i peryferii czy złożona dynamika ich wzajemnych odniesień i interakcji. W poniższych rozważaniach ilustruję tego rodzaju zjawiska na przykła-
dzie szeroko pojętej analizy dyskursu, a więc opcji metodologicznej, której podsta- wowym celem jest opis i interpretacja zjawisk komunikacyjnych w kontekście spo- łecznym. Skupiam się głównie na sytuacji tego rodzaju podejść we współczesnych badaniach anglojęzycznych1.
Wyznaczając relacje centrum–peryferie, możemy sugerować względną rozdziel- ność obu kategorii, równie dobrze jak postrzegać je jako punkty skrajne na określonej skali wartości. W oddaniu dynamicznych relacji na linii centrum–peryferie pomoc- na może okazać się graficzna forma zapisu. Regułą jest oddziaływanie centrum na peryferie (centrum peryferie), co sugeruje proces upodabniania się peryferii do centrum. Jednakże w rzeczywistości mamy do czynienia z relacjami bardziej złożo- nymi. Mianowicie dochodzi do współoddziaływania na siebie elementów centralnych i niecentralnych, nawet jeżeli siła centrum często okazuje się większa (centrum
peryferie). W teorii stopniowe odwrócenie mocy wektorów nie jest wykluczone (cen- trum peryferie), co może ostatecznie prowadzić do „zamiany” miejsc między obu kategoriami bądź do ich rekonfiguracji, a więc chociażby rozproszenia w nowe kombinacje. Zapis symetryczny zaś (centrum peryferie) z zasady odzwierciedla tylko pewien etap ich wzajemnego oddziaływania. Innymi słowy, zależności na linii centrum–peryferie wymagają spojrzenia ewolucyjnego i relacyjnego, które pozwoli- łoby chociaż częściowo uchwycić procesy, jakie towarzyszą tworzeniu się centrów, ich wygaszaniu, dyspersji czy hybrydyzacji z innymi centrami, nie gubiąc z pola widzenia przekształceń zachodzących na obszarach peryferyjnych. Niestabilność kategorialna centrum i peryferii jest szczególnie istotna, zważywszy na rolę, jaką odgrywają cen- tra „wyłaniające się”, trudno uchwytne momenty zmiany społecznej i dyskursywnej, kiedy to nowe wartości stają się społecznie zauważalne, czytelne, a także zdolne do generowania nowych podstaw kategoryzacji.
Sięgając do metaforyki centrum–peryferie, przyjmujemy jednocześnie określony punkt widzenia, podstawę wartościowania dla tego, co postrzegamy jako centralne, a co jako marginalne, peryferyjne. Nasze wybory mają więc w jakimś stopniu charak- ter ideologiczny, bo wynikają z akceptacji określonego systemu wartości (kulturowych, intelektualnych, estetycznych itp.). Już samo wyjście z pozycji analizy dyskursu może być więc postrzegane jako zamierzona konfiguracja centrum: analiza dyskursu po- zycjonowana jest jako główna opcja metodologiczna we współczesnych badaniach komunikacji społecznej. Jest to rezultat mocy, jaką podejście to zdobyło w lingwistyce po okresie wieloletniej kontestacji „starych” centrów, głównie strukturalistycznych, ale także strukturalistyczno-funkcjonalnych, a nawet tekstologicznych, przy czym nie dla wszystkich badaczy języka jest to stan oczywisty bądź akceptowalny.
Z drugiej strony postawienie analizy dyskursu w pozycji umownego centrum nie oznacza, iż łatwo zdefiniować, co stanowi jego trzon. Hasło analiza dyskursu nie jest jednoznaczne w tym sensie, że obejmuje ono zróżnicowane i dynamicznie rozwija-
1 Z konieczności ograniczam się do wybranej literatury przedmiotu. W sytuacji, kiedy istnieją tłumaczenia/opracowania polskojęzyczne, odsyłam w pierwszej kolejności do nich.
jące się podejścia teoretyczno-metodologiczne. Podstawę stanowi kanon ogólnych założeń o umyśle, języku i kontekście, łączący podejścia kognitywne (reprezentacje mentalne) z interakcyjnymi (język jako współdziałanie komunikacyjne) i aksjolo- gicznymi (praktyki dyskursywne i ich konteksty podlegają wartościowaniu społecz- nemu). Jednakże wśród badaczy dyskursu pojawiają się różnice, chociażby co do stopnia kognitywnego „nasycenia” danego modelu analizy (por. model socjosemio- tyczny w tradycji Hallidaya (1978) oraz Martina, np. Eggins, Martin (1997), a mo- del socjokognitywny w rozumieniu van Dijka (1981; 2006)) czy miejsca krytyki społecznej (tu szczególna rola przypada badaczom spod znaku krytycznej analizy dyskursu, takim jak van Dijk, Fairclough czy Wodak; zob. antologia pod redakcją Duszak i Fairclough (2008)). Istotnym czynnikiem rozróżniającym jest również przestrzeń dyskursywna, a więc także konteksty społeczne (instytucje), jakie an- gażują (zespoły) badaczy. Przyjmując taki punkt widzenia, lepiej mówić o analizie gatunków niż (po prostu) o analizie dyskursu.
Zważywszy na sugerowane tu rozwarstwienie badań dyskursywnych (przynaj- mniej w kręgu anglojęzycznym), należy zaznaczyć, iż analizę dyskursu postrzegam jako rodzinę podejść do komunikacji społecznej, której centrum stanowią prace prowadzone pod tym hasłem przez takich autorów, jak van Dijk, Fairclough, Ren- kema, Martin czy Wodak. Dzisiaj wielu badaczy sięga do kategorii i metod anali- zy dyskursu selektywnie, często identyfikując się jednak z innym obszarem badań nad komunikacją językową. Przykładowo, znaczna część pragmatyki jest dzisiaj rodzajem analizy dyskursu. Widać to chociażby w książce Verschuerena Understan- ding Pragmatics (1999), w której spora część rozważań ma charakter dyskursywny i przeprowadzona jest na podstawie metodologii analizy dyskursu, żeby nie powie- dzieć krytycznej analizy dyskursu (por. np. analizę procesu Rodneya Kinga przed sądem amerykańskim). Podobnie podstawowe podręczniki w dziedzinie lingwisty- ki antropologicznej (np. Duranti 1997; Foley 1997) zawierają interpretacje zjawisk o charakterze dyskursywnym. W przypadku teorii uprzejmości (i nieuprzejmości), które dotychczas lokowane były w sferze pragmatyki i/lub retoryki interakcyjnej, mamy do czynienia z wyraźnym nawoływaniem do przyjęcia opcji dyskursywnej jako szansy na wyjście z klinczu, w jakim znalazły się płytko skontekstualizowane analizy ludzkich zachowań (por. Culpeper et al. 2003). Podobnie rzecz się ma z re- toryką kontrastywną (por. Connor 2004), która zresztą od dawna wykazywała na- chylenie tekstowe, preferując modele dyskursywne jako te, które pozwalają najlepiej eksponować i tłumaczyć różnice kulturowe w stylach komunikacji, a więc de facto w gatunkowych realizacjach wypowiedzi.
Można przyjąć, iż porządkowanie współczesnych (anglojęzycznych) podejść do dyskursu w dużym stopniu zależy od rozumienia terminu dyskurs przez różnych autorów oraz, co nawet ważniejsze, od stosowanego przez nich modelu kontekstu:
jego zakresu, głębokości i gęstości. Nie ulega wątpliwości, iż najszersze rozumie- nie kontekstu przyjmuje krytyczna analiza dyskursu, traktując go jednocześnie jako narzędzie badawcze na potrzeby legitymizacji bądź delegitymizacji władzy symbo-
licznej aktorów społecznych. Należy jednak pamiętać, iż dla wielu lingwistów kry- tyczna analiza dyskursu stanowi nadal obszar peryferyjny z punktu widzenia języ- koznawstwa. Zaangażowanie polityczne wielu jej badaczy kłóci się — w rozumieniu niektórych — z etosem nauki bezstronnej. Nade wszystko jednak krytyczna analiza dyskursu budzi kontrowersje ze względu na swą programową interdyscyplinarność i metodologiczny eklektyzm (por. pojęcie triangulacji, Wodak, Krzyżanowski 2008).
Z zasady wkracza ona w obszar chociażby dyskursywnej socjologii czy psychologii, gdzie lingwistycznie fundowane pojęcie dyskursu zderza się z jego filozoficznym, niejęzykowym, rozumieniem (często wiązane z koncepcjami Foucault, np. 1977).
Natomiast coraz częstsze nawoływanie do tego, by mówić o badaniach nad dyskur- sem (discourse studies, np. de Beaugrande 1996; van Dijk 2009) ma na celu integro- wanie analizy językowej (tekstowej) z analizą społeczną, która obejmuje zagadnienia i metody zewnętrzne względem tradycyjnie pojmowanej lingwistyki. Tym samym stopniowe odchodzenie od analizy dyskursu na rzecz badań nad dyskursem wiąże się z koniecznością (dalszej) rewizji priorytetów badawczych oraz z rekonfiguracją tego, co centralne, a co peryferyjne z lingwistycznego punktu widzenia.
Wreszcie, trudno pominąć wymiar ideologiczny w rozwoju i dystrybucji różnych analiz dyskursu. Nie ulega wątpliwości, iż popularność anglojęzycznych badań jest wypadkową mocy angielskiego jako lingua franca współczesnej lingwistyki i nauki w ogóle. Wynika ona pewnie także z historycznego zainteresowania użyciem języko- wym, kontekstem sytuacyjnym i kulturowym czy też zastosowaniami takich analiz na potrzeby praktyczne lub dydaktyczne. W jakimś sensie dyskurs stanowił od dawna przedmiot zainteresowań badaczy anglojęzycznych. Niezależnie od tego, a może właś- nie w rezultacie tego rodzaju nastawienia, na obszarze anglojęzycznym można mówić dzisiaj o dużej różnorodności podejść do komunikacji. Jeżeli mielibyśmy konstruo- wać tu jakieś centrum metodologiczne, to niewątpliwie można by mówić o domina- cji socjosemiotycznego modelu analizy dyskursu, wyrosłego na modelu lingwistyki systemowo-funkcjonalnej w tradycji kontekstualizmu brytyjskiego (szczególnie Hal- liday). O ile jednak jest to model podstawowy na potrzeby analizy językowej (por. Eg- gins i Martin 1997; Fairclough 2003), o tyle na płaszczyźnie gatunkowej i społecznej współzawodniczy on z innymi podejściami (szczególnie socjokognitywnym podej- ściem van Dijka czy historyczno-interdyskursywnym modelem Wodak i innymi).
Rozważyć też można preferencje regionalne (por. szczególnie silną pozycję modelu Hallidaya i Martina w Australii). Generalnie rzecz ujmując, względna centralność (bądź peryferyjność) analizy dyskursu w różnych kontekstach geograficznych, kul- turowych i akademickich zależy od historycznie kształtowanych tradycji badawczych i instytucjonalnych. Jak powszechnie wiadomo, analiza dyskursu w polskim metadys- kursie lingwistycznym ma stosunkowo niedługą historię i zbiera różne recenzje.
Moim celem w tym opracowaniu nie jest poszukiwanie mniej lub bardziej cen- tralnych podejść do analizy dyskursu, jakie funkcjonują na orbicie anglojęzycznych badań nad komunikacją. Zresztą różnice te nie wydają się radykalne, skoro przyj- mujemy, iż analiza dyskursu oznacza interpretację „dłuższych” wypowiedzi w „gęst-
szym” kontekście społecznym, z selektywnym lub kompleksowym uwzględnieniem wymiarów: reprezentacji, działania i ewaluacji ludzkich zachowań. Metaforę cen- trum–peryferie wykorzystuję na potrzeby innej wizualizacji procesów zachodzą- cych wewnątrz i na zewnątrz analizy dyskursu, ale wspólnie wpływających na jej kształt i ewolucję. W pierwszej części wskazuję na geopolityczny wymiar centrum, a mianowicie na społeczno-ekonomiczne i kulturowe aspekty globalizacji jako czyn- nika kształtującego myślenie o strukturze, funkcji i tożsamości różnych dyskursów.
Następnie, w części drugiej, skupiam się na metodologicznym centrum analizy dyskursu, które według mnie stanowi kategoria gatunku. Wreszcie, odnoszę się do roli medium (technik digitalizacji i wizualizacji) jako czynników centralnie zaan- gażowanych w tworzenie nowych przestrzeni komunikacyjnych i nowych wyzwań dla uczestników i badaczy komunikacji. W nowych warunkach rekontekstualizacja i resemiotyzacja znaczeń zaburzają zjawiska tradycyjnie postrzegane jako central- ne w (badaniach) komunikacji społecznej. W rezultacie stawiaja pytania o przyszłą tożsamość analizy dyskursu w świecie lingwistyki i nauk pokrewnych.
Centrum: dominanta zewnętrzna (kontekst globalny)
Trudno mówić o relacji centrum–peryferie, nie odwołując się do skojarzeń, jakie niesie z sobą pojęcie globalizacji. I to właśnie globalny kontekst kulturowy traktuję jako centralny wyznacznik zewnętrzny rozwoju badań nad komunikacją społeczną, jej kierunków i ideologii. Dotyczy to wyraźnie, chociaż nie wyłącznie, anglojęzycz- nej analizy dyskursu, która stała się forum debaty międzykulturowej i interdyscy- plinarnej na temat sposobów i skutków ideologizacji dyskursów we współczesnym świecie.
Z punktu widzenia lingwistyki mamy do czynienia z interwencją zewnętrzną, bo dominującą rolę odegrały (i w znacznym stopniu nadal odgrywają) czynni- ki społeczno-polityczne, potęgowane przez gwałtowny rozwój technologii infor- matycznych i nowych mediów. Szczególna intensywność debaty przypada na lata 90. zeszłego stulecia. Z oczywistych względów ograniczam się tu jedynie do kilku uwag na temat roli angielskiego i anglojęzycznych polemik w kształtowaniu zwrotu dyskursywnego w lingwistycznej krytyce społecznej. W dobie globalizacji angiel- ski został utożsamiony z centrum władzy symbolicznej jako przekaźnik i generator zachodnich (amerykańskich, euroatlantyckich czy anglosaskich) wartości społecz- nych i komunikacyjnych. Wiązane z nim style zachowań były przejmowane, adap- towane, ale też kontestowane przez użytkowników innych języków i przedstawicieli innych kultur. Nade wszystko jednak angielski został włączony w wyznaczanie no- wego porządku świata.
W ramach krytycznej analizy dyskursu, a właściwie krytycznej lingwistyki sto- sowanej, najbardziej skrajne pozycje przypisuje się badaczom, takim jak Phillip- son (1992), którzy potępiają polityczną, kulturową i językową hegemonię. Phil-
lipson mówi o trzonie (core), jaki stanowią kraje anglojęzyczne (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone), oraz o krajach peryferyjnych (periphery-English countries), w których angielski pełni funkcję języka drugiego (np. Indie) albo obcego (interna- tional link language), co można odnieść do znacznej grupy krajów nieanglojęzycz- nych. Nawet jeżeli punktem odniesienia staje się angielski, w tego rodzaju podej- ściach przeważają względy geopolityczne i ekonomiczne.
Model bardziej lingwistyczny, znany jako paradygmat Kachru (Kachru 1985; por.
Bolton 2006), określa podstawę radialnej struktury angielskiego jako wyznacznika kompetencji dyskursywnej, a tym samym względnej konkurencyjności użytkowni- ków tego języka na rynku globalnym. Kachru wychodzi od kompetencji „doskonałej”, przypisywanej rodowitym mówcom w wybranych krajach, a następnie przechodzi do kompetencji funkcjonalnej. W rezultacie mówi o trzech koncentrycznych kręgach an- gielskiego (Three Circles of English). Mianowicie centrum (Inner Circle) obejmuje kraje takie, jak: Stany Zjednoczone, Anglia, Australia czy Nowa Zelandia, natomiast krąg zewnętrzny (Outer Circle) zajmują konteksty postkolonialne (np. Nigeria, Indie) o hi- storycznie utrwalanej znajomości angielskiego. Wreszcie mamy rosnącą grupę krajów, w których angielski jest znaczącym językiem obcym (Expanding Circle). Ten ostatni krąg tworzy zresztą szeroki margines. Mieszczą się w nim kraje o różnych tradycjach historycznych, kulturowych i różnej specyfice regionalnej, w których angielski funk- cjonuje jako środek komunikacji międzynarodowej (np. Chiny, Korea, Grecja, Izrael, ale także Polska, Rosja czy Litwa). Pojęcie funkcjonalnej natywności, dające się anali- zować także w kategoriach (częściowego lub pełnego) bilingwizmu (i bikulturyzmu), stanowi problem definicyjny dla lingwistyki stosowanej i socjolingwistyki, przy za- łożeniu, iż mamy tu do czynienia raczej z różnymi stopniami bliskości lub oddalenia języka względem jakiegoś modelu „pełnej” jego znajomości.
O ile centrum w rozumieniu Kachru daje się w miarę łatwo wyznaczyć, o tyle peryferie stanowią obszar złożony, obejmujący kraje postkolonialne, podobnie jak tzw. Trzeci Świat, czy też kraje rozwijające się, naznaczone przez ekonomiczne za- późnienie albo brak warunków do kontaktu z angielskim czy kulturą zachodnią w ogóle. Stąd poszukiwania innych sposobów wizualizacji przestrzennej dla odda- nia relacji centrum–peryferie. Można tu wymienić chociażby propozycje Bennet (2011), która, podejmując wątek geopolitycznej argumentacji, przyjmuje koncepcję semi-peryferii Wallersteina dla analizy sytuacji językowej Portugalii, Włoch, Grecji i Hiszpanii (tzw. grupa PIGS). Bennet definiuje je jako „drugą ligę”, którą charakte- ryzuje większa bliskość do centrum niż w przypadku krajów peryferyjnych z obsza- ru (dawnego) Trzeciego Świata. W tej bliższej centrum grupie, należy wnioskować, można uplasować także inne „nowe” kraje członkowskie Unii Europejskiej. Jednak- że, analizując praktyki akademickie w tej orbicie wpływów angielskiego, Bennett
— może niezbyt szczęśliwie — mówi o „syndromie kamerdynera” (The buttler syn- drome: Academic practices on the semi-periphery), sugerując postawy podporządko- wania wobec centrum raczej niż twórczej rekontekstualizacji jego wartości. Nato- miast nie ulega wątpliwości, iż względy ideologiczne (np. przywiązanie do własnego
języka, polityka naukowa, polityka dla danej dziedziny wiedzy, rodzaj instytucji akademickiej itp.) odgrywają tu istotną rolę. W rezultacie wagi nabierają także py- tania natury praktycznej w rodzaju: Jak pisać (komunikować się) po angielsku? Jak uczyć takiej komunikacji? Wreszcie, czy komunikować się w tym języku raczej niż w języku ojczystym, a jeżeli tak, to gdzie, kiedy i z kim?
Globalizacja, mówiąc umownie, wprowadziła nowe wątki do lingwistyki, szcze- gólnie ważne dla rozwoju badań dyskursywnych i krytycznych, a mianowicie wie- lofunkcyjność języka w różnych kontekstach społecznych i dla różnych celów ko- munikacyjnych. Szczególnie chodzi tu o redefinicję i rekontekstualizację funkcji identyfikacyjnej języka, co doprowadziło do olbrzymiego zainteresowania proce- sami tożsamości społecznej. Manifestowanie tożsamości, podobnie jak przypisywa- nie identyfikacji innym, traktuje się jako ważny czynnik regulujący przebieg prak- tyk dyskursywnych, w tym wzajemne relacje między uczestnikami komunikacji.
Jednym z elementów dyskusji stał się taktyczny podział na język transakcji (język w funkcji instrumentalnej) oraz język w funkcji identyfikacyjnej, służący wyraża- niu tożsamości społecznej (narodowej, genderowej, zawodowej, kulturowej itp.).
Metadyskursy tożsamości wykraczają dzisiaj poza bezpośrednie odniesienia do procesów globalizacji (por. Joseph 2004) i zajmują rozległy obszar badań o profilu społeczno-krytycznym (por. przegląd Duszak i Okulska 2011; Krzyżanowski 2010).
Zważywszy na profil obecnych rozważań — globalne centrum i peryferie — należy podkreślić, iż tematem szczególnie nośnym okazał się angielski jako lingua franca współczesnej nauki i dydaktyki akademickiej. Nie ma tu miejsca na przybli- żenie tej dyskusji. Chciałabym jedynie wskazać, iż nurt społeczny (tożsamościowy) stał się przeciwwagą dla badań nad wpływem procesów globalizacyjnych na syste- my językowe: zapożyczenia leksykalne i składniowe, neologizmy, interferencje sty- listyczne. Szczególnie należy wziąć pod uwagę purystycznie nastawione diagnozy czynione w ramach poszczególnych języków narodowych („mniejszych”), konku- rujące z postawami liberalizmu lub wręcz permisywizmu językowego. Mitologi- zacji języka jako spoiwa narodowego towarzyszyły tendencje do racjonalizacji za- chodzących kontaktów językowych i kulturowych (np. Daneš 1987). Symboliczna rola przypada tu hybrydzie glokalizacja: globalizacja wymaga zawsze regionalnie usytuowanych odczytań. Innymi słowy, peryferie wykazują mniej lub bardziej ak- tywną rolę w odbiorze, adaptacji czy selektywnym wykorzystywaniu impulsów idących z centrum. Pomijam tu to, iż takie dynamiczne współtworzenie znaczeń wynika już z samej tezy o dyskursie polifonicznym, zgodnie z którą znak rekon- tekstualizowany, podobnie jak znak przekodowany, nigdy nie znaczy „tak samo”.
W dyskusji nad zmianami językowymi pod wpływem globalizacji mamy do czy- nienia z czymś, co określiłabym jako mitologizację angielskiego. Mianowicie ELF
— angielski jako lingua franca — traktowany bywa niekiedy jako nowa odmiana języka, stanowiąca obiekt badań sam w sobie (np. Seidlhofer 2005). Koncepcja ta konkuruje z podejściami dostrzegającymi we współczesnym rozwarstwieniu glo- balnej angielszczyzny jedynie racjonalnie uwarunkowane odmiany specjalistyczne
lub regionalne, będące częściowo wynikiem niedostatków kompetencyjnych mów- ców. Interesujących danych dostarczają analizy gatunków specjalistycznych w kon- tekstach międzynarodowych. Z kolei pokaźnych rozmiarów tom World Englishes (red. Kachru 2006) dokumentuje przykłady dynamicznych relacji na linii angiel- ski–inne języki, pokazując, jak współczesny angielski odbiera impulsy pochodzące z innych języków.
Na czołowe miejsce w debatach o językowej (kulturowej) próbie sił centrum–
peryferie wysuwa się zjawisko tzw. nowej wielojęzyczności (new multilingualism, por. Clyne 2003), a więc umiejętność taktycznego, ale ograniczonego przełączania kodów (rejestrów, stylów, gatunków) w celu akomodacji na potrzeby określonego zadania komunikacyjnego, wspólnoty działania czy sieci społecznej. W sposób oczywisty angielski pełni funkcję podstawowego narzędzia w takim wielozadanio- wym przyborniku mówcy (piszącego). Canagarajah (2002) mówi tu o shuttlingu, a więc „przerzucaniu się” czy też „przeskakiwaniu” z jednego stylu (kulturowego, zawodowego) na inny. Jednocześnie, pisząc z pozycji emigranta ze Sri Lanki, osiad- łego w USA, zwraca uwagę, iż nabywanie tego rodzaju zdolności przez nosicieli języków innych niż angielski jest także sprawą uwarunkowań zewnętrznych, cho- ciażby infrastruktury akademickiej, środków finansowych czy kontaktów między- narodowych. Po części stopień wielojęzyczności danej grupy społecznej jest więc rezultatem uwarunkowań geopolitycznych i polityki naukowej.
W podsumowaniu: w globalizacji widzieć należy umowny wyzwalacz procesów unifikacji, ale de facto także kontestacji i dywersyfikacji społecznej i komunikacyj- nej. Z punktu widzenia nauk o komunikacji procesy globalizacyjne przyczyniły się do zwrotu dyskursywnego i krytycznego. Jednocześnie coraz bardziej akcentowane zjawiska alterglobalizacji wielokulturowości, a także nowej wielojęzyczności i hy- brydyzacji struktur dyskursywnych kwestionują pozycję centrum jako globalnego, w miarę jednolitego systemu wartości.
Centrum: dominanta wewnętrzna (gatunek)
Przyjmuję, iż kluczowym pojęciem dla tożsamości analizy dyskursu jest katego- ria gatunku (genru). Postrzegany jako zdarzenie komunikacyjne o określonych pa- rametrach tekstowych i kontekstowych, gatunek „organizuje” fragment przestrzeni społecznej i dyskursywnej. Wyznacza centrum definicyjne dla jakiejś domeny dys- kursywnej, otwierając jednocześnie pola dla formacji o różnych stopniach pokrewień- stwa gatunkowego. W praktyce nomenklaturę gatunków tworzą hasła z potocznego i specjalistycznego rejestru „zwykłych” użytkowników języka: wiadomość prasowa, nekrolog, artykuł naukowy, ogłoszenie, spot reklamowy itp. W jakimś sensie ludzie
„mówią gatunkami”, idąc za myślą Bachtina.
W kontekście badawczym centralność gatunku wynika z jego „oczywistości”: ga- tunki są społecznie rozpoznawalne, stanowią względnie ustabilizowane i względnie
stabilne schematy zachowań społecznych. Jednocześnie są kulturowo uwarunkowa- ne, wyprowadzane z obserwacji empirycznej i interpretowane względem repertuaru praktyk komunikacyjnych danej wspólnoty i jej systemów wartości. Korelacje cech tekstowych i kontekstowych zespala dominujący cel społeczny gatunku.
Generalnie rzecz ujmując, należy podkreślić dwa aspekty definicyjne w konstru- owaniu gatunkowego centrum: naturalność i normalność. Pierwszy wynika z wyra- zistości cech ustalanych w kategoriach percepcyjno-kognitywnych i interakcyjnych, drugi z legitymizacji takich kombinacji jako społecznie akceptowanych i pożąda- nych. W takim rozumowaniu doszukać się można nawiązań do teorii prototypów i podobieństwa rodzinnego (w tradycji filozoficznej Wittgensteina oraz psychologii eksperymentalnej Rosch). Wydzielanie kategorii centralnych opiera się na skądinąd naturalnych zdolnościach i potrzebach człowieka. Chodzi między innymi o skłon- ność do percepcji, zapamiętywania i przywoływania tego, co wyraziste, typowe, po- wtarzalne, a więc stanowiące w miarę stabilny punkt odniesienia do semantycznej, strukturalnej i aksjologicznej interpretacji świata. Kryterium normalności zaś przy- wołuje pojęcia władzy symbolicznej i jej naturalizacji.
Przyjmuję, iż gatunek jest pojęciem centralnym, stanowiącym ramę interpretacyjną dla analizy dyskursywnej w ogóle, a w szczególności dla podejść o charakterze makro, łączących zatem analizę językową z krytyczną analizą kontekstu społecznego. Tego rodzaju ujęcia są z natury interdyscyplinarne, co widać wyraźnie w przypadku kry- tycznej analizy dyskursu (np. Fairclough, Wodak), jednakże określanie gatunkowych uwarunkowań komunikacji należy do stałego repertuaru celów badawczych w zakresie dyskursu (por. szczególnie Teoria Rejestru i Gatunku, Eggins i Martin 1997).
Takie pozycjonowanie gatunku oznacza de facto, iż dążymy do budowania kon- struktu homogenicznego, relatywnie spójnej, trwałej konstrukcji myślowej i takiej też praktyki społecznej. Nie zmienia to postaci rzeczy, że gatunek jest w rzeczy- wistości formacją dynamiczną, co niekiedy — przede wszystkim za Bachtinem (np. 1986) — wyraża się w mówieniu o gatunku intertekstualnym, czy — szerzej
— o wielogłosowości i dialogiczności dyskursów. Dzisiaj ten tok myślenia znajduje swe rozwinięcie w tezie o interdyskursywności, rekontekstualizacji i resemiotyzacji znaczeń (por. np. Chouliaraki i Fairclough 1999). Szuka się dowodów na to, jak osmotyczny i polifoniczny model gatunku uczestniczy w procesach zmiany dyskur- sywno-społecznej.
Anglojęzyczna analiza dyskursu jest w rzeczywistości analizą gatunków z różnych domen społecznych, w tym komunikacji publicznej (np. media) i specjalistycznej (dyskursy profesjonalne). Szczególnie ten drugi typ analiz wykazuje znaczne rozwar- stwienie instytucjonalne i gatunkowe, podobnie jak wyraźne zróżnicowanie meto- dologiczne. Widać to szczególnie w kontekście badań nad komunikacją akademicką (teksty naukowe i dydaktyczne) w środowisku anglojęzycznym w porównaniu z wzor- cami gatunkowymi dla innych języków, stylów akademickich i kultur. Popularność tego rodzaju analiz pozostaje w związku z historycznym profilem anglojęzycznych za- interesowań komunikacją, a więc empirycznym i praktycznym podejściem do języka.
W anglojęzycznej dyskursywnej lingwistyce stosowanej szczególne miejsce przypa- da pracy Johna Swales’a Genre Analysis (1990). Dzieje się tak z paru względów. W swo- im czasie model Swales’a pełnił funkcję pomostu między tradycją retoryczno-pragma- tyczną a dyskursywnym, socjoretorycznym spojrzeniem na tekst naukowy. W pracy z 1990 roku Swales uzasadnia atrakcyjność kategorii gatunku na potrzeby lingwistyki stosowanej, analizy tekstów akademickich w szczególności. Oznacza to krok naprzód względem bardzo bogatej i wpływowej zresztą literatury z lat 80. zeszłego wieku, in- spirowanej przez koncepcje Kaplana i Clyne’a (por. Clyne 1981). Prace te konotowały wprawdzie pojęcie gatunku, ale skupione były na korelacjach między schematami teks- towymi (językowymi) a schematami myślenia kulturowego. Dominowało poszukiwa- nie międzykulturowych podobieństw i różnic w takich aspektach organizacji tekstu, jak struktura globalna, podstawowy przebieg linii argumentacyjnej (linearność, dygre- syjność, kołowanie), obecność autora czy poziom interakcyjności tekstu.
Swales uczynił artykuł naukowy bezpośrednim przedmiotem swoich zaintereso- wań, ale wychodząc z pozycji teorii prototypów, nie mógł nie dostrzec roli niecen- tralnych form gatunkowych (np. abstrakty, recenzje, wnioski o granty). Konstruuje więc model przestrzenny, osadzony w szerszym pojęciu domeny dyskursywnej (por.
Connor 1996). Przedstawiony przez niego model gatunku zapoczątkował rozwój anglojęzycznej analizy gatunków specjalistycznych (Bhatia 1993). Jednakże podej- ście to spotkało się ze szczególnie żywym odzewem w analizach komunikacji aka- demickiej (zwłaszcza nauka pisania tekstów akademickich) w różnych kontekstach językowych i instytucjonalnych. Ważna jest także krytyka tego modelu w ramach dyskusji wokół miejsca angielskiego w polityce naukowej i edukacyjnej w dobie glo- balizacji, a także zmiany zachodzące w formacie gatunkowym i randze artykułu w świecie nauki (por. Kowalski 2011 dla polskiego i angielskiego).
Demontaż centrum: gatunek, ideologie, medium
Zmiany zachodzące pod wpływem globalizacji różnią się od przekształceń, jakim podlegały dyskursy przed erą informatyczną. Dyskursy postmodernistyczne cha- rakteryzuje duża dynamika, prowokacyjna kreatywność, otwartość i „zmącenie” ga- tunkowe. Rozsiane i stale pączkujące zacierają granice między dziedzinami wiedzy, przestrzenią publiczną i prywatną. W badaniach nowej dyskursywności dominuje podejście historyczne i krytyczne, skupione na tropieniu relacji między zmianą dys- kursywną a zmianą społeczną. Jeden z centralnych punktów odniesienia stanowią procesy hybrydyzacji i hybrydowe formacje dyskursywne, które analizuje się w kon- tekście dominujących ideologii społecznych i nowych technologii informatycznych (por. np. Chouliaraki i Fairclough 1999).
W rozpadzie, przekształceniach czy wypiętrzaniu się gatunków istotną rolę od- grywają globalne ideologie, rozumiane jako dominujące systemy wartości, budujące podstawy władzy symbolicznej. Z punktu widzenia lingwistycznej analizy dyskursu
chodzi tu o tendencje ponadgatunkowe, wyznaczające makrostyle komunikacyjne, takie jak konwersacjonalizacja, upotocznienie, wizualizacja czy autopromocyjność, których celem jest urynkowienie tekstów i budowanie postaw konsumenckich w in- terakcjach społecznych. Zasięg i moc tego rodzaju oddziaływań globalnych może się różnić w zależności od obszaru językowego czy domeny dyskursywnej. Wy- kształcanie się stylu naukowego sensu largo (Gajda 1999) można uznać za przykład takiego poluzowywania gorsetów gatunkowych czy też spłaszczania różnic pomię- dzy komunikacją naukową, naukowo-dydaktyczną i popularnonaukową — proces bardziej wyrazisty w Polsce niż w kontekście anglojęzycznym, gdzie zawsze domi- nował bardziej egalitarny model komunikacji w ogóle, a komunikacji naukowej w szczególności.
Jednocześnie motorem przekształceń coraz bardziej staje się medium, technolo- giczne możliwości przekodowywania znaczeń w procesach rekontekstualizacji. Py- tania badawcze dla analizy dyskursu nie wynikają już głównie z różnic między tzw.
językiem pisanym a mówionym. Wywołują je złożone modalności współczesnych dyskursów i powstające multisemiotyczne hybrydy. Istotną rolę odgrywa Internet i inne nowe media elektroniczne, które funkcjonują nie tylko jako przekaźnik treści, ale tworzą nowe przestrzenie komunikacyjne, rządzące się własnymi prawami (por.
telefony komórkowe nowej generacji, tablety, sieć, portale społecznościowe). Prze- łączanie kodów off-line–on-line, a także samo funkcjonowanie w cyberprzestrzeni stanowi wyzwanie komunikacyjne dla użytkowników języka, wiąże się z nowym uczestnictwem w kulturze, uprzywilejowuje jednych, marginalizując innych. Bada- czom dyskursu wyznacza nowe zadania.
Porządkowanie przestrzeni dyskursywnej zawsze oznaczało konieczność zmaga- nia się z hybrydami tekstowymi czy też z formacjami przejściowymi o zatartej struk- turze gatunkowej. Chodziło o mniej lub bardziej okazjonalne lub stabilne zjawiska tekstowe, wykorzystujące zapożyczenia materialne (cytowania) z innych tekstów, albo obce schematy strukturalne, czerpane z wewnątrz lub spoza danego uniwersum ję- zykowego. Jednak w badaniach dyskursów w dobie globalizacji i nowych technologii wykraczamy poza mechanizmy intertekstualności typowe dla analiz wcześniejszych.
W szczególności funkcja medium nabiera coraz większego znaczenia wraz z dywer- syfikacją środków przekazu i specyfiki ich oddziaływania społecznego. Przykładowo, w transformacji gatunku, jakim podlegał wykład w naszej kulturze akademickiej wy- dzielić można chociażby ogniwa takie, jak: wykład odczytywany z tekstu pisanego;
wykład mówiony na podstawie napisanego tekstu; wykład mówiony bez (wyraźnej) pomocy tekstu pisanego (w stylu angielskiego talk); wykład jako (szablonowa) pre- zentacja multimodalna (np. w PowerPoincie); wykład na platformie internetowej (moodle) z ewentualnym wykorzystaniem narzędzi interaktywnych itp., natomiast polski życiorys na potrzeby instytucjonalne ewoluował w stronę curriculum vitae (CV), schematu kojarzonego z angielskim wzorem autoprezentacji. W miejsce nar- racyjnej, osobistej autoprezentacji pojawiło się szablonowe listowanie grup tematycz- nych (wykształcenie, historia zatrudnień, zainteresowania itp.).
Z punktu widzenia zmian gatunkowych zachodzących we współczesnych dys- kursach cechę hybrydyzacji daje się odnieść do szerokiego spektrum procesów dyskursywnych. Oprócz hybryd o charakterze centralnym, semiotycznie przejrzy- stych, czyli postrzeganych jako skrzyżowanie dwu schematów gatunkowych (np.
dokument fabularyzowany; konwersatorium jako forma komunikacji akademickiej łącząca elementy wykładu/prezentacji oraz dyskusji/ćwiczeń), pojawiają się także struktury amorficzne, wielowymiarowe, o zatartych centrach gatunkowych, poszu- kujące swego miejsca w rejestrach gatunków. Pojawiają się nowe nazwy, które wy- magają wypełnienia treściami gatunkowymi, lub nowe formacje dyskursywne, dla których nie ma (dobrego) nazewnictwa w bieżącej nomenklaturze gatunków. Takim przykładem może być article-cum-comments, co pokazuje Cambria (2011) na przy- kładzie wiadomości prasowej współtworzonej przez odbiorców poprzez komento- wanie na bieżąco doniesień w brytyjskiej prasie elektronicznej. Tytuł tekstu, Opin- ions on the move: An exploration of the ‘article-cum-comments’ genre, zawiera hasło wywoławcze dla całego tomu: Genre(s) on the Move. Hybridization and Discourse Change in Specialized Communication (Sarangi, Polese, Caliendo 2011). Książka jest jednym z przykładów lawinowo rosnącego zainteresowania dynamiką zmian spo- łecznych i dyskursywnych we współczesnym świecie, które to zjawiska każą stawiać pytania nie tylko o nowe formy uczestnictwa w kulturze, ale także o nowe narzędzia badawcze i reprezentatywność pozyskiwanych obserwacji.
Częścią zmiany dyskursywnej jest wymuszana przez ideologie globalizacji wie- lofunkcyjność form komunikacyjnych, z reguły zacierająca dominantę gatunkową tekstu lub odkształcająca ją, co widać z perspektywy analiz historycznych i porów- nawczych. Blog akademicki (weblog) można postrzegać jako przykład stabilizowa- nia się gatunkowego nowej formacji dyskursywnej, której źródła leżą w tradycyjnym pamiętniku, równie dobrze jak w całkiem współczesnym modelu tzw. personal home pages (por. Herring 2012). W oglądzie gatunkowym blog pełni dzisiaj różne funk- cje: jest formą autoprezentacji i promocji naukowców; platformą do publikacji wyni- ków badań oraz zapowiedzi prac powstających; forum interaktywnej wymiany my- śli w środowisku; pozwala manifestować postawy ideologiczne (np. realizować etos nauki otwartej, a więc „darmowej” i/lub „popularnej”); w sumie jest jednak przede wszystkim elementem budowania tożsamości akademickiej, społecznej (por. Sokół 2012). Z drugiej strony nie należy zapominać, iż jest to forma komunikacji powszech- nie praktykowana przez innych aktorów społecznych (np. polityków), co komplikuje sytuowanie tego gatunku w obrębie jednej (centralnej) domeny dyskursywnej, a więc także jego definiowanie względem jakiegoś konkretnego centrum gatunkowego.
Na uwagę zasługują stopnie uzależnienia nowych form dyskursywnych od tech- nologii informatycznych i ingerencji innych niż język systemów semiotycznych.
Trudno przecenić wpływ cyberprzestrzeni na zachodzące zmiany gatunkowe, po- dobnie jak semiotyki alternatywnej (obrazu). Przykładowo, Crowston i Williams (2000 w: Herring 2012) analizują relacje międzygatunkowe na linii off-line–on-line.
Mamy więc rekonstrukcje „starych” gatunków oraz ich adaptacje do potrzeb przeka-
zu elektronicznego, ale także konstytuujące się nowe formacje gatunkowe (emergent genres). Jednak tego rodzaju podziały są niekoniecznie przejrzyste, a ich ilustracje jednoznaczne (por. Herring 2012), czemu trudno się dziwić, zważywszy na złożo- ność i elastyczność materii. Niewątpliwie wiele z obserwowanych zjawisk ma status on the move, a więc jest na tyle „w ruchu”, iż pozostają one trudno uchwytne na po- trzeby klasyfikacji i eksplikacji. Niektóre zjawiska są (już) w miarę ustabilizowane:
gazety tradycyjne (w wersji papierowej) mają swe odpowiedniki w wersji on-line;
artykuły opublikowane tradycyjną metodą są wklejane do sieci, ale jednocześnie pojawiają się e-czasopisma, które konstruują własną strukturę gatunkową. W kate- gorii gatunków „wyłaniających się” (emergent), powoli rozpoznawanych społecznie, ale nadal o niejasnym trzonie gatunkowym, pojawiają się chociażby tzw. wikis czy YouTube videos. Przybierają one postać nowego hipertekstu o charakterze multise- miotycznym, interaktywnym, zacierającym rozkład ról: autor–odbiorca.
Podsumowanie
Po zwrocie kognitywnym w lingwistyce (szczególnie w pragmatyce) dał się zauwa- żyć zwrot dyskursywny i krytyczny. Kumulacja obu tendencji widoczna jest zwłasz- cza w krytycznej analizie dyskursu, ale obejmuje także część lingwistyki stosowanej (retoryki, analizy gatunków), o czym była mowa powyżej. Obecnie daje się zauwa- żyć zwrot semiotyczny, związany z rosnącą multimodalnością komunikacji. Wy- korzystaniu intersemiotycznych technik wizualizacyjnych towarzyszy dążenie do wzmożonej perswazji i interaktywności przekazu. W jakimś sensie można więc mó- wić także o skupianiu się na działaniu językowym, jego rytualizacji w określonych przestrzeniach i kontekstach, stąd chociażby rekontekstualizacja porządku interak- cyjnego w ujęciu Goffmana (por. Scollon, Wong Scollon 2003).
Dynamika dyskursów, w tym rosnąca hybrydyzacja zjawisk komunikacyjnych, narusza dotychczasowe podstawy ich kategoryzacji i społecznego wartościowania.
W polskim kontekście przykładem tego rodzaju procesów może być promowanie komiksu na potrzeby narracji historycznej przez instytucje takie, jak Muzeum Po- wstania Warszawskiego, a więc zwyczajowo łączone z wysoką kulturą przekazu.
Podobnie powstaje pytanie o rolę praktyk niedyskursywnych, de facto gatunków niedyskursywnych (np. rekonstrukcje historyczne), które odgrywają ważną rolę na poziomie metadyskursywnym, prowadząc do powstawania dyskursów i kontrdys- kursów językowych w debacie o pamięci narodowej.
Od strony metodologicznej kwestionowanie logocentryzmu współczesnej lin- gwistyki (por. Kress, Leite-Garcia, Leeuwen van 1997; Leeuwen van 2005) wobec okulocentryzmu współczesnej kultury (ostatni termin za: Jaye 1993 w: Rose 2010) można rozumieć jako podważanie tradycyjnego centrum badawczego, jakim był język (dyskurs) na rzecz formacji semiotycznie niejednorodnych. Czasem stawia się tezy o marginalizacji języka wobec nie-językowych, z reguły wizualnych form in-
terakcji społecznej. Pokazując ewolucję formatu instrukcji komputera firmy Apple w ostatnich latach, Iedema (2003) sugeruje kierunek zmian w strukturze gatun- kowej (amerykańskiej) instrukcji obsługi. Rzecz polega głównie na decentralizacji statusu języka, ale także na innych — w stosunku do grafiki — funkcjach opisu werbalnego. Nie wdając się tu w szczegóły, można rozważać, jakie wnioski rzeczy- wiście płyną z tego rodzaju eksploracyjnych obserwacji. Jedno jest pewne, iż pytania z perspektywy semiotyki alternatywnej (język czy obraz) należą dzisiaj do głównych wyzwań analizy dyskursu, semiotyki społecznej i teorii komunikacji w ogóle.
Obecnie (anglojęzyczna) analiza dyskursu wykazuje znaczną fragmentaryzację i specjalizację pól badawczych. Oprócz podejść, o których była już mowa, należy wskazać na takie nowo promowane hasła, jak multimodalna analiza dyskursu (np.
O’Halloran 2004), Discourse 2.0., Web 2.0 lub CMCMDA (convergent media computer- mediated discourse analysis) (np. Herring 2012). Uczestnictwo w kulturze globalnej i jej dyskursach wymaga rekontekstualizacji wcześniejszych sprawności komunika- cyjnych, podobnie jak nabycia nowych. W efekcie zmiana dyskursywno-społeczna staje się często podstawą nowego rozdania władzy symbolicznej, a więc także wyklu- czenia społecznego. Podobnie badanie współczesnych dyskursów wymaga od lingwi- sty rewizji dotychczasowych metakompetencji i zdobywania nowych. Skąd wiadomo, chociażby, jak ludzie „faktycznie” odbierają czy koordynują słowo z obrazem w prze- kazie intersemiotycznym? W rezultacie lingwistyczna analiza dyskursu staje przed pytaniem o swoją własną tożsamość naukową. To z kolei oznacza konieczność wycho- dzenia poza tradycyjne ramy lingwistyki i włączania innych dziedzin wiedzy i meto- dologii badawczych. Jednocześnie istotą sprawy są tu nie tylko takie dyscypliny, jak socjologia, historia, ekonomia czy politologia, tradycyjnie przywoływane w polemi- kach wokół krytycznej analizy dyskursu, lecz także eksperymentalne nauki o mózgu.
Bibliografia
Bachtin M. (1986): Estetyka twórczości słownej, Warszawa.
Beaugrande de R. (1996): New Foundations for a Science of Text and Discourse, Norwood, NJ.
Bennett K. (2011): The buttler syndrome: Academic discourse on the semi-periphery. [Referat wygłoszony na konferencji PRISEAL 2, Sosnowiec, 9–11 czerwca].
Bhatia V. (1993): Analysing Genre: Language Use in Professional Settings, New York.
Bolton K. (2006): World Englishes today, [w:] B.B. Kachru, Y. Kachru i C.L. Nelson (red.), The Hand- book of World Englishes, Malden, s. 240–269.
Cambria M. (2011): Opinions on the move: An exploration of the ‘article-cum-comments’ genre, [w:]
S. Sarangi, V. Polese, G. Caliendo (red.), Genre(s) on the Move. Hybridization and Discourse Change in Specialized Communication, Neapol, s. 135–150.
Canagarajah S. (2002): A Geopolitics of Academic Writing, Pittsburgh.
Chouliaraki L., Fairclough N. (1999): Discourse in Late Modernity. Rethinking Critical Discourse Analy- sis, Edinburgh.
Clyne M. (1981): Culture and discourse structure, „Journal of Pragmatic” 5, s. 61–66.
Clyne M. (2003): Dynamics of Language Contact, Cambridge.
Connor U. (1996): Contrastive Rhetoric, Cambridge.
Connor U. (2004): Intercultural rhetoric research: Beyond texts, „Journal of English for Academic Pur- poses” 3, s. 291–304.
Culpeper J., Bousfield D., Wichmann A. (2003): Impoliteness revisited: With special reference to dy- namic and prosodic aspects, „Journal of Pragmatics” 35, s. 1545–1579.
Daneš F. (1987): Values and attitudes in language standardization, [w:] J. Chloupek, J. Nekvapil (red.), Reader in Czech Sociolinguistics, Amsterdam, s. 206–245.
Dijk van T. (1981): Studies in the Pragmatics of Discourse, The Hague.
Dij van T. (2006): Discourse, context and cognition, „Discourse Studies“ 8(1), s. 159–177.
Dijk van T. (2009): Society and Discourse. (How Social Contexts Influence Text and Talk), Cambridge- -New York.
Duranti A. (1997): Linguistic Anthropology, Cambridge.
Duszak A., Fairclough N. (red.) (2008): Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków.
Duszak A., Okulska U. (2011): Age and language studies, [w]: A. Duszak i U. Okulska (red.), Language, Culture and the Dynamics of Age, Berlin-New York, s. 3–25.
Eggins S., Martin J. (1997) [2001]: Gatunki i rejestry dyskursu, [w:] T. van Dijk (red.), Dyskurs jako struktura i proces, przeł. G. Grochowski, Warszawa.
Fairclough N. (2003): Analysing Discourse. Textual Analysis for Social Research, London.
Foley W. (1997): Anthropological Linguistics. An Introduction, Oxford.
Foucault M. (1977): Archeologia wiedzy, Warszawa.
Gajda S. (1999): Współczesny polski dyskurs naukowy, [w:] S. Gajda (red.), Dyskurs naukowy — trady- cja i zmiana, Opole, s. 7–17.
Halliday M.A.K. (1978): Language as a Social Semiotic. The Social Interpretation of Language and Meaning, London.
Herring S. (2012): Discourse in Web 2.0: Familiar, reconfigured and emergent, [w:] D. Tannen, A.M. Tester (red.), Discourse 2.0: Language and New Media, Washington DC.
Iedema R. (2003): Multimodality, resemiotization: extending the analysis of discourse as multi-semiotic practice, „Visual Communication” 2(1), s. 29–57.
Joseph J. (2004): Language and Identity: National, Ethnic, Religious, Houndmills.
Kachru B.B. (1985): Standards, codification and sociolinguistic realism: The English language in the outer circle, [w:] R. Quirk, H. Widdowson (red.), English in the World: Teaching and Learning the Lan- guage and Literatures, Cambridge, s. 11–30.
Kowalski G. (2011): Pragma-rhetorical strategies of claim-making and claim-challenging in Polish and English scientific discourse. [Niepublikowana praca doktorska], Warszawa.
Kress G., Leite-Garcia R., Leeuwen van T. (1997): Discourse semiotics, [w:] T. van Dijk (red.), Discourse as Structure and Process, London, s. 257–290.
Krzyżanowski M. (2010): The Discursive Construction of European Identities, Frankfurt am Main.
Leeuwen van T. (2005): Introducing Social Semiotics, London.
O’Halloran K.L. (red.) (2004): Multimodal Discourse Analysis. Systemic Functional Perspective, London.
Phillipson R. (1992): Linguistic Imperialism, Oxford.
Rose G. (2010): Interpretacja materiałów wizualnych. Krytyczna metodologia badań nad wizualnością, Warszawa.
Sarangi S., Polese V, Caliendo G. (red.) (2011): Genre(s) on the Move. Hybridization and Discourse Change in Specialized Communication, Neapol.
Scollon R., Wong Scollon S. (2003): Discourses in Place. Language in the Material World, London-New York.
Seidlhofer B. (2005): English as a Lingua Franca, „ELT Journal” 59(4), s. 339–341.
Sokół M. (2012): Discoursal Construction of Academic Identity in Cyberspace, Newcastle.
Swales J. (1990): English in Academic and Research Settings, Cambridge.
Verschueren J. (1999): Understanding Pragmatics, London.
Wodak R., Krzyżanowski M. (red.) (2008): Qualitative Discourse Analysis in the Social Sciences, Hound- mills [Jakościowa analiza dyskursu w naukach połecznych, 2011, Warszawa].
Centres, hybrids and socio-discursive change
Summary
In the article I examine general issues concerning the function of the centre-periphery visualisation in discourse analysis and, indirectly, in many other studies into modern social communication. I emphasise the dynamics of mutual relations between the centre and the peripheries, including the definitional and categorial instability of both concepts as well as the relativity of research heuristic using this kind of metaphor. The point of reference is the English-language literature on the subject. In the article I focus briefly on two aspects of the problem: external and internal with regard to discourse analysis.
In the case of the former, my interest focuses on globalisation, i.e. how social, economic, cultural and technological transformations influence our social actions and thinking about discourse, symbolic power and social identity. The latter case is about the genre which for me is the definitional centre for linguistic discourse analysis, especially for critical discourse studies with an interdisciplinary background. The aim of my reflections is to show how socio-discursive changes, including the growing hybridisation and multimodality of communication as well as the generic openness of new discursive formations, influence the destabilisation of the centre-periphery relations in social perception and discourse analysis. I believe that both turns in contemporary discourse studies — the critical and the semiotic — pose completely new challenges to linguistically-based discourse analysis and, consequently, to linguistics itself.
Keywords: center-periphery; social and discursive change; genre; textual hybrids, multimodality.
