T o m (V o lu m e) X X X V — 1965 Z e sz y t (F a s c ic u le ) 2 K r a k ó w 196'5
WIESŁAW BARCZYK
RAMIENIONOGI RODZAJU EPITHYRIS Z KIMERYDU OKOLIC IŁŻY
(Tabl. X X X III i 10 fig.)
Braclnicpodes du genre Epithyris du K im m eridgien des environs d ‘Iłża
(PI. X X X I I I et 10 fig.)
T r e ś ć . Aultor op isał 3 gatunki braichiopodów rodzaju Ep it hyr i s z m arglisto- -oo Litowych w a p ien i dolnego 'kimerydu z okolic Iłży. Są to gatunki Epi t hyr is sub- sella ( L e y na.), Epit hyri s oxonica A r ik e 11 d Ep it hyri s cincta ( C o ( t t e a u). Badaniam i zostały objęte cechy m orfologii zew nętrznej i ich zm ienność, budow a w nętrza m uszli oraz m ikrostruktura skorupki, ze 'szczególnym uw zględnieniem porow atości.
WSTĘP
Podczas p ra c teren o w y ch prow adzonych w północno-w schodniej części obrzeżenia G ór Ś w iętokrzyskich w okolicach Iłży n a tra fiłe m w jed n y m z odsłonięć n a bardzo boigiatą fau n ę brachiopodow ą. F a u n ę tę zn alazłem w m arglisto-oolitow ych w ap ien iach dolnego k im ery d u . W y stęp u jące tu brachiopody, k tó ry c h zeb rałem przeszło 1500 sztuk, n ależą d o ro d z a ju E pi
th y ris z ro d zin y T ereb ratu lid ae.
O pracow any m a te ria ł zelbrałem w te re n ie w sezonach letn ich 1962 do 1963. B adania k a m e ra ln e przeprow adziłem w Zakładzie Geologii D yna
m icznej UW.
Przez cały czas m ych b ad ań k o rzy stałem z cen n y ch w skazów ek d o ty czących lite r a tu ry i m eto d y k i ibadań udzielanych m i p rzez d r G. B i e r n a t i mg r E. B a r c z y k , za k tó re sk ład am im w y razy podziękow ania. Dzię
k u ję rów nież lab o ran to w i H. S i e c h o w i za pom oc p rz y w y k onyw aniu sery jn y ch naszlif ów i fotografii, a stu d e n to w i M. Ż ó ł t o w s k i e m u za pomoc w zb ieran iu m a te ria łu w teren ie.
W praw ym , w ysokim zboczu d o lin y rzek i Iłtżanki w o b ręb ie m iasteczka Iłża, w niew ielk im paro w ie połażonym za boiskiem „ s ta re j” szkoły zn aj
d u je się in te re su ją c e odsłonięcie, siln ie zasypane zw ietrzeliną. W odsło
nięciu ty m znalazłem cienką w arstew k ę w ap ien i z ibardzo b o g atą fau n ą brachiopodow ą. W arstw y w idoczne są n a zboczu m iędzy rum pszem w ap ien ny m n a p rzestrzen i około 10 m, a p ro fil (przedstawia się n astęp u jąco : w arstw a 1 — u dołu w idać w arstw ę w ap ien i m iąższości około 1 m zb u
dow aną z biały ch zlbitych w ap ien i silnie spękanych, o n ie ró w n y m p rzełam ie ibez oolitów , z ubogą fa u n ą m ałżow ą (M odiola sp., Ostrea sp.),
w arstw a 2 — bezpośrednio n ad w ap ien iam i zlbitymi leżą silnie sp ęk an e wątpienie oolitow e, b a rw y rdzawożółttej, ibez, fau n y ; m iąż
szość 80 cm,
w arstw a 3 — w ap ien ie m arglisto-oolitow e b arw y szarożółtej, siln ie sp ę
kan e, z liczną fa u n ą 'brachiopodową, o m iąższości około 20 cm (z w arstw y tej zebrałem około 1500 okazów, z któ
ry c h część została oipraoowana w tej pracy),
w arstw a 4 — d ro bnopłytow e w apienie oolitorwe b a rw y białej z nieliczną fa u n ą brachiopodow ą, m iąższości około 1 m,
w arstw a 5 — w ap ien ie d ro b n o p y laste b arw y jasnokrem ow ej, przy p o m i
n ające w ap ień litograficzny, łupiące się w cien k ie p ły tk i, m iąższości około 1,5 m,
w arstw a 6 — .białe zJbite w apienie, m iejscam i z w kładkam i ooldtów z f auną m ałżow ą (Lopha sp., E xogyra sp., M odiola sp.), m iąższości około 2 m ,
w arstw a 7 — waipienie drobnopylaste, analogiczne d o w ap ien i z w a rs t
w y 5, przechodzące k u górze w ru m o sz w apienny.
O dsłonięcie to opisała uprzed n io Z. D ą b r o w s k a (1953) jak o od
k ry w k ę n r 8. P odała ona p ro fil litologiczny zbliżony do w yżej p rzed sta
w ionego i n a stę p u ją c ą listę fau n y , zeb ra n ą z h a łd y te g o odsłonięcia: T ere- bratula subsella L e y m ,, P erna sp., O strea subrenifom nis E t., A lectryo n ia solitaria E t., E xogyra b ru n tru ta n a T h u r m . , M y tilu s sub p ectin a tu s d ’O r b ., M odiola aeąuiplicata S o w „ Trigonia costata L y c ., Tracia sp., Isocardia sp., P achyerism a sp., o k reślając w iek fau n y n a dolnokim erydzki.
W szystkie b ad an e okazy p o siad ają dość dobrze zachow aną sk o ru p k ę w apienną. S korupka ta je s t bardzo cienka i ta k siln ie spojona z ją d re m w apiennym , że n ie m a p raw ie m ożliw ości jej o d p rep aro w an ia. Chcąc je d n a k uzyskać obraz odcisków m ięśniow o-naczyniow ych o ra z se p tu m zasto
sow ałem m etodę w y p alan ia w prow adzoną p rzez J. M. C l a r k a i S. S.
B u c k m a n a (fide H. M u i r - W o o d , 1936). M etoda ta , pow szechnie dziś stosow ana, ;polega n a ro zp alen iu okazu d o czerw oności i g w ałto w n y m ostudzeniu go w wodzie. Podczas stu d zen ia sk o ru p k a odpada, a n a po
w ierzchni ośrodki m ożna obserw ow ać śla d y odcisków m ięśniow ych i se p tum . M etoda ta je s t (bardzo p racochłonna i w y m ag a dużej ilości okazów, gdyż n ie zaw sze w y p alen ie przeb ieg a p raw id ło w o i w ówczas pow ierzchnia ośródkli n ie je s t czy teln a lu b okaz 'przegrzany w czasie chłodzenia pęk a n a dro b n e kaw ałki, n ie d a ją c żądanego obrazu.
W celu zapoznania się ze szczegółam i b u dow y w e w n ę trz n e j w y k o nałem n aszlify sery jn e, poprzeczne i p o dłużne z dużej ilości okazów, ro biąc rów nocześnie se ry jn e zdjęcia n a taśm ie film ow ej a p a ra te m m ało
obrazkow ym w sp ecjaln ie do teg o celu sk o n stru o w an ej 'przeze m n ie p rz y stawce.
W ykonałem oprócz tego liczne szlify m ikroskopow e poprzeczne i p o dłużne przez skorupę okazów, pozw alające n a poznanie b u d o w y sk o ru p y oraz zb ad an ie jej m ik ro stru k tu ry .
W celu zorientow ania się w zm ienności osobniczej w o b ręb ie g a tu n k u w ykonałem p o m iary długości, szerokości, grubości, w ielkości k ą ta Wierz
chołkow ego o raz w yliczyłem ich zależności procentow e.
N azew nictw o w odniesieniu do k sz ta łtu sk o ru p y i b u d o w y w ew n ętrz
nej ibrachiopodów p rzy jąłem zgodnie z term in o lo g ią stosow aną przez S. S.
B u c k m a n a (1907), J. A. T h o m s o n a (1927), H. M u i r - W o o d (1936), G. B i e r n a t fll953, 1954), B. K L i c h a r j e w a (1960), I. S e i f e r t (1963).
O m aw iana g ru p a te re b ra tu l g ó rn o ju rajsk ich posiada m uszlę n ieró w n o - skorupow ą.
W ym iary m uszli podaję w ich m ak sy m aln ej d la danego okazu długości,, szerokości i grubości.
F oram en, czyli otw ór n a nóżkę z n ajd u je się w położeniu e p ith y rid o - w y m (S. S. B u c k m a n , 1907).
S topień zakrzyw ienia dzliobu je s t w ażn ą cechą gatunkow ą. U om aw ia
n y c h g atu n k ó w z ro d zaju E p ith yris w y stę p u je zak rzy w ien ie dziobu ty p u suberektaw ego, dejektow ego i predejektow ego. O kreślenie su b erek to w e zak rzy w ien ie dziobu je s t stosow ane, zgodnie z u jęciem I. S e i f e r t (1963), w ta k ic h p rzypadkach, k ie d y w położeniu bocznym k ą t zagięcia dziobu w ynosi m n iej niż 45°, a w ięcej n iż 20°; d ejek to w e — 'kiedy k ą t je s t m n ie j
szy n iż 20°, a predejefctow e, k ie d y szczyt dziobu je s t 'bardzo siln ie zag ięty i n a k ła d a się n a sk o ru p k ę g rzb ieto w ą (fig. 1).
3 N ' V d
Fig. 1. Typy zakrzyw ienia dzdobów u teTebratuli w ed łu g I. S e i f e r t ; a — erek to w e;
b — suberektow e; ic — d ejek tow e; d — predeijektowe
Fig. 1. Types d ’ineurvation d e beos d e T erebratules, selion I. S e i f e r i t ; a — erect;
b — suberect; c — deject; d — predetject
Brzegi boczne u om aw ian y ch okazów w p ro filu bocznym m ogą być p ro ste ta k ja k u n ie k tó ry c h p rzedstaw icieli E p ith yris oxonica A r k e l l (fig. 7 c) albo siln ie pochylone w stro n ę b rzu szn ą lu b g rzb ieto w ą ja k u Epi
th y r is subsella ( L e y m .) (fig. 4c), m ogą te ż m niej lu b w ięcej łagodnie pigzechodzić w b rzeg czołowy.
Brzeg czołow y u om aw ianych brachiqpodów m oże być ty p u re c tim a r- gin atu s, to znaczy, że lin ia sty k u obu sk o ru p je st p ro sta (fig. 7 b). D rugim om aw ian y m ty p em 'brzegu czołowego je s t ty p sulciplicatus (fig. 4 b). T yp te n odnosi się d o m uszli tw o rzący ch w ysokie siodło, przechodzące n a sko
ru p ę grzbietow ą i zaginające się w środkow ej szczytow ej części m uszli w n iew ielk ą zatoczkę. W p rz y p a d k u pogłębienia zatoki, k ied y siodła i za
toki są m n iej w ięcej jednakow ej w ielkości, p o w sta je brzeg czołow y po
dw ójnie sfałdowainy — b iplicatus (fig. 10 b).
Brzeg p rzedni u E p ith yris je st zaw sze w y raźn ie zaokrąglony.
G łów ną uw agę p rz y o m aw ianiu b u d o w y w ew n ętrzn ej zw racałem n a budow ę a p a ra tu zawiasowego, położenie i w y kształcenie foraehidium oraz n a sto p ień w ykształcenia septuim i ślad y odcisków m ięśniow ych. B adając budow ę w e w n ę trz n ą m uszli m u siałem w ykonać liczne naszliify se ry jn e podłużne i poprzeczne. Odległość m iędzy poszczególnym i naszlifam i w ah a się w gran icach od 0,3 do 0,5 mm . S e ry jn e n aszlify p rzed staw io n e n a ry s u n k a c h 2, 5, 8 są zorientow ane w ta n sposób, że sk o ru p k a b rzu szn a z n ajd u je się u góry, a grzb ieto w a u do łu ry su n k u . P rzed staw io n e ry su n k i n ie re p re z e n tu ją całej serii nasżlifów danego okazu, lecz je d y n ie ich n a j
w ażniejsze, w y b ran e elem en ty .
W brzegu zaw iasow ym w id ać w y ra ź n y w y ro stek zaw iasow y (processus cardinalis) w p ostaci m ałej p ły tk i, b ard zo często w y g iętej w sw ej środko
w ej części, o raz z a ry sy zębów zaw iasow ych i odpow iadające im d o łki zę
bowe. W części grzbietow ej m ożna zaobserw ow ać sep tu m położone m iędzy odciskam i m ięśni zw ierający ch (adduclores).
A p a ra t ram ien io w y (brachidium ) u ep ith y risó w sk ład a się z podpór kruralinych i k r u r przechodzących n a stę p n ie dość szeroką w stęgą w po
jedynczą p ę tlę ram ieniow ą, schodzącą m niej wdęcej do połow y długości całego okazu, o stro zaginającą się i w stęp u jącą d o g ó ry d o około 1/4 w y sokości.
CZĘŚĆ SYSTEM ATYCZNA R odzina Terebraitulidae G r e y 1840
Rodzaj Epit hyri s P h i l i p s 1846
G enotyp T erebratula m a xilla ta S o w e r b y
H i s t o r i a : P ierw szy opis Terebratula m a xilla ta podał w 1846 r.
P h i l i p s (fide H. M u i r - W o o d, 1036), w y m ien iając jak o je d n ą z 'istot
n y ch cech „dziób ścięty p e rfo ro w a n y ” . G atunek te n um ieścił w rodzaju C yclo th yris M. C o y 1, k tó ry odznacza się m iędzy in n y m i tym , że p erfo ra c ja sk o ru p y n ie dochodzi d o b rzeg u zanikowego. Rozbieżność ta b y ła pow odem , że imnli a u to rz y o dm iennie p o trak to w ali te n rodzaj, i ta k np.
E. D e s l o n g c h a m p s (1885) w obrębie te re b ra tu i w y ró żn ia k ilk a grup, z k tó ry c h je d n ą n azw ał E pithyris. E. D e s l o n g c h a m p s p rzy jm u je je d n a k za n ajb ard ziej typow ego p rzed staw iciela te j g ru p y linneuszow ski g atu n ek T erebratula (E pithyris) vitrea.
W 1906 r. S. S. B u c k m a n w y o d ręb n ił z p racy P h ilip sa Terebratula m axillata S o w . ja k o genotyp d'la ro d zaju E pithyris. W p ra c y tej jedno
cześnie opisał n o w y ■gaitumek E p ith yris bathonica B u c k m a n z B radford Clay. W 1917 r. (iflide M u i r - W o o d 1936) S. S. ' B u c k m a n p rzep ro w adził rew izję p racy P h i l i p s a z ro k u 1846 i doszedł d o w niosku, że T erebratula m a xilla ta S o w .-odpow iada całej se rii in n y c h gatu n k ó w , a n a j
bardziej typow e fo rm y są analogiczne do opisanych w r. 1906 pod nazw ą E p ith yris bathonica B u c k m a n . J. A r k e l l (1931) i H. M u i r - W o o d (1936), d y sk u tu ją c n a d zagadnieniem g en o ty p u E p ithyris, doszli do stw ie r
dzenia, że T erebratula m a xilla ta S o w . z G reat O olite i E p ith yris batho
nica B u c k m a n z B rad fo rd C lay są ty m sam ym gatu n k iem . P rzy jęli w ięc T erebratula m a xilla ta S o w . za g en o ty p ro d z a ju E pithyris.
W. P. M a k r i d i n (1952), opisu jąc te re b ra tu le ju ra js k ie z donieckiego okręgu, utożsam ił rodzaj E p ith yris P h i l i p s z ro d zajem Terebratula K l e i n .
W p racy z 1907 rofcu S. S. B u c k m a n .przeprow adził ro zw ażan ia nad nazw ą rodzajow ą T erebratula i u stalił, że d la biplifcowanych form ju r a j
skich n ależy stosow ać anazwę rodzajow ą E pithyris. Jednocześnie S. S.
B u c k m a n stw ierdził, że n azw a rod zajo w a T erebratula p o w in n a zostać zachow ana je d y n ie dla form trzeciorzędow ych. P odobne stanow isko zajęli M. R. S a h n i (1928), J. A. T h o m s o n (1927) i H. M u i r - W o o d (1936).
E p ith yris subsella ( L e y m e r i e ) 1846
Rys. 2— 4; tabi. X X X III, fig. 1, 4 1871 Ter ebr at ul a subsella, S t r u<c k m a n n, s. 221'—>227.
1875 Ter eb rat ul a subsella, L o r i o l et P e l a t , s. 236, tab. XXV , fig. 17, 18.
1875 Ter eb rat ul a subsella, D o u v i l l e , s. 124.
Ii8 8 6 Ter eb rat ul a subsella, D a w i d s o n , s. 148—'149, tab. X IX , fig. 10— 11 non 12.
1 Obecnie rodzaj ten n ależy do rodziny RhyrnahoneMid^e.
1893 T er ebr atul a subsella, H a a s , s. 137, tab. X X I, fig. 1—17.
18&1 Ter eb rat ul a subsella, S i e m i r a d z k i , s. IM.
19C'5 Ter ebr at ul a subsella, S c h m i d t , s. 143, tab. II, fig'. 5=— 10.
1918 T er eb ra tu la subsella, R i o l l i e r , s. 237, 238.
1952 Te r eb r at ul a subsella, M a k r id in , 'fe. 8 8, tab. 10, fig. 2.
H o l o t y p : M iejsce pochodzenia je s t n ie znane. W zastęp stw ie holo- tyipu p rz y jm u ję za R o l l i e r e m okaz p o d a n y p rzez Th. D a w i d s o n a (1886) z w a rstw S u p ra Cotrallina z h rab stw a D orsetshire, s. 148, tab. X IX, fig. 10 i 11 n o n fig. 12.
M a t e r i a ł : 89 d obrze zachow anych okazów różnej w ielkości, p rz y kładow o p rzed staw iam ta b e lk ę p om iarów '10 okazów (tab. 1).
T a b e l a 1
Nr okazu Długość Szerokość Grubość
Wskaźnik Kąt
w ierz
Nr kolekcji mm mm mm
szer. grub. ch oł
kowy
1 2c 34,5 27,9 19,3 81 56 75
2 15c 31,4 25,0 17,3 79 55 75
3 24c 30,6 25,0 16,3 81 54 8 J
4 31c 29,8 23,7 15,0 79 50 80
5 39c 28.8 23,0 16,2 80 56 80
6 49c 28,5 23,5 14,6 82 51 82
7 56c 27,0 2 1 , 2 13,3 79 49 75
8 58c 27,0 2 2 , 6 * 13,5 83 58 79
9 76c 24,2 19,7 12,4 81 51 80
1 0 8 lc 21,9 17,5 1 1 , 2 80 51 80
D i a g n o z a : M uszla d w u w y p u k ła o zary sie sub p en tag o n aln y m . Dziób m asy w n y siln ie zakrzyw iony, d ejektow y. F o ram en o k rąg ły lu b ow alny, często zao p atrzo n y w w argę, 'położony pow yżej sy m p h y tiu m , posiadający kołnierzyk. A rea m ała, z a k ry ta przez dzdób sk o ru p y Ibrzusznej. Brzeg boczny, początkow o w y g in ający się łagodnie w stro n ę grzbietow ą, n a stę p n ie gw ałtow nie sk ręca w k ie ru n k u sk o ru p y 'brzusznej tw o rząc skrzydło siln ie biplikow anego b rzegu czołowego {fig. 4 fo, c). W yraźna p lik acja d o chodzi m n iej w ięcej ido połow y długości okaziu.
O p i s : W ygląd zew n ętrzn y : O kazy są śred n iej w ielkości. N ajw iększe z posiadanych m uszli p osiadają długość 34,5 m m , szer. 27,9 m m , g ru b . 19,3, a n ajm n iejsze 21,0 dł., 18,6 szer., ;lil,6 g ru b . P rzeciętn y w sk aźn ik szeroko
ści odniesiony do długości w ynosi 80, grubości 50, a śred n i k ą t w ierzchoł
kow y około 80°. Z arys m u szli sulbpenitagonainy. M uszla je s t zawsize d łu ż sza niż szersza, d w u w y p u k ła (fig. 4 a). W ypukłość obu sk o ru p je st m niej w ięcej jednakow a. 'N ajw iększa w ypukłość p rz y p a d a zaw sze nieco poniżej brzegu 'zawiasowego. N ajw iększa szerokość je s t w ipołowie długości m uszli lu b nieco bliżej ibrzegu czołowego. Brzeg zaw iasow y k ró tk i, zgięty, ty p u tereb ratu lid o w eg o , przechodzi łagodnie w brzieg boczny. B rzeg boczny p o czątkow o w ygina się łagodnie w stro n ę sk o ru p k i grzbietow ej, a n astęp n ie od połow y m uszli skręca gw ałto w n ie w stro n ę sk o ru p k i b rzu szn ej tw orząc skrzydło boczne brzegu czołowego. B rzeg czołow y ty p u su lcip iicatu s lub b iplicatus (fig. 4 Ib, c). P o w ierzch n ia obu sk o ru p gładka, z w y raźn ie zazna
czającym i się k o n cen try czn y m i lin iam i p rz y ro stu m uszli.
Skoruipka brzuszna je s t w iększa nliż grzbietow a. Dziób d o b rze w y k ształ
cony siln ie zagięty, w części szczytow ej o stro ścięty, zak ry w ający n ie w y raźn e sy m p h y tiu m i w ąsk ą areę. F o ram en ty p u m a rg in a tu m lu b la b ia tu m (fig. 4 a), p ra w ie o k rą g ły lub ow alny, je s t zao p atrzo n y w w y ra ź n y k o łn ie rzyk. S k o ru p a b rzu szn a posiada g łęboką zatokę dochodzącą do połow y d łu gości okazu. W części środkow ej zato k a w y g in a się w stosunkow o głębokie siodło, dochodzące do połow y [lub 3/4 głębokości zatoki. W re z u lta c ie po
w staje w y ra ź n y lbi|plikowamy brzeg czołowy.
Szczyt sk o ru p k i grzbietow ej je s t słabiej zag ięty od dziobu brzusznego i je st zaw sze z a k ry ty przez sk o ru p k ę brzuszną. N a skorupce g rzbietow ej obserw uje się głębokie siodło dochodzące d o 1/3 długości okazu. W części środkow ej w idoczne je st w y raźn e w gięcie tw o rzące m ałą zatoczkę.
O bie sk o ru p k i w szlifach m ikroskopow ych w y k azu ją budow ę w łó k n istą i są silnie porow ate. Ilość p o r je st ró żn a n a obu sk o ru p k ach i m a le je w k ie ru n k u brzegu zaw iasow ego m uszli. U E p ith yris subsella (L e y m.) ilość p o r w 1 m m 2 je s t zestaw iona n a tab . 2.
T a b e l a 2
okolice okolice
brzegu czołowego brzegu zaw iasow ego
skorupka brzuszna 44 i 356
skorupka grzbietowa 500 35'J
0 O . O O ' . O *
Fig. 2. Seria n a szlifó w poprzecznych Ep it hyri s subsella ( L e y m.), X 0,6 Fig. 2. Series de coupes transversales d ’une Ep it hyri s subsel la (L e y m.), X 0,6
B u d o w a w e w n ę t r z n a : W nętrze E p ith yris subsella (L e y m.) je s t b ardzo tr u d n e do zbadania. M ożna je je d y n ie prześledzić n a ma&zlifach sery jn y c h 'poprzecznych i p o d łu żn y ch (fig. 2). S k o ru p k a je s t b ard zo cienka,
grubość je j waiha się w 'granicach 1,5 — 0,8 m m . W szczycie sk o ru p k i
b rzu szn ej w y ra ź n ie zaznacza się zagięcie sk o ru p k i do w n ę trz a foram enu.
tw orzące kołnierzyk. Z ęby zaw iasow e są słab o zaznaczone w p o staci p o je dynczych zg ru b ień n a brzegach sk o ru p k i w okolicach b rzeg u zawiasow ego.
W skorupce grzbietow ej w idać w y ra ź n e do łki zębow e o dpow iadające k sz ta ł
te m zębom sk o rupki brzu szn ej. P ły tk i k ru ra ln e dość szerokie, ustaw ione m niej w ięcej rów nolegle do pow ierzchna w ew n ętrzn ej skorupki, w y g in ają się n astę p n ie do środka przechodząc w k ru ra u staw ione pro sto p ad le do sk o ru p k i. P ę tla zbudow ana je s t z cienkich, dość szerokich blaszek stopniow o zw ężających się i schodzących m niej w ięcej do połow y długości okazu, a n a stę p n ie w stęp u jący ch do góry, rozszerzających się, ab y zam knąć się łukow ato n a w ysokości około 1/3 od b rzegu zawiasow ego (fig. 3). S ep tu m środkow e w yraźne, kończy się w okolicy n ajw iększej szerokości m uszli.
W yraźne odciski m ięśni zw ieraczy, 'położone rów nolegle z oibu stro n sep tu m , tw o rzą n a ośródce w y ra ź n e k lin o w a te w zn iesien ia (PI. X X X III, fig. 4).
Fig. 3. Naiszlify podłużne Ep it h yr i s subsella ( L e y m.). a — w id ok od istrony grzbietow ej; b — od strony brzusznej Fig. 3. Coupes lon gitudinales d ’une Ep it hyr is subsella ( L e y m . ) . ia — vues du cóte dorsal; b — vu es du cóte vemtral
Z m i e n n o ś ć : Z m ienność osobnicza w obręibie teg o g a tu n k u je s t n ie w ielka. W ykonałem p o m iary 89 okazów i stw ierdziłem , że w skaźniki sze
rokości i grubości w y k azu ją n iew ielk ie zm iany. W skaźnik szerokości w ah a się w gran icach 78 do 83, a w skaźnik grubości 49 — 58; w ielkość k ąta w ierzchołkow ego (przeciętnie w ynosi 80°. N ajw iększą zm ienność m ożna za
uw ażyć w rozw oju b ip lik acji b rzeg u czołowego. B rzeg czołow y u osobni
ków dużych je s t w y raźn ie ty p u suldiplicatus, a u osobników śred n iej w ie l
kości —■ bi/plicatus, p rz y czym zatoki i siodła są te j sam ej w ielkości. U osob
nik ó w m ały ch brzeg czołow y je s t praw ie p ro sty (fig. 4 b). To sam o m ożna zaobserw ow ać w rozw oju linii brzegu bocznego, k tó ry je s t silnie w y g ięty u osobników dużych, a p ra w ie p ro s ty u m ały ch (fig. 4 c).
D y s k u s j a : E p ith yris subsella ( L e y m .) została op isan a po ra z pierw szy przez L e y m e r i e g o w 1846 r. N astępnie opisyw ało ją w ielu
Fig. 4. K ształt m u szli Ep it hyr i s subsella (L e y m.). a — w id ok od sitrony grzbieto
w ej; b —■ od brzegu czołowego; c — z profilu. X 0 , 6
Fig. 4. Gomparaison d es d ifferences de form es et de grandeurs des ooquilles d ’E pi
t h y r i s subsella ( L e y m . ) . X 0,6
autorów , m iędzy in n y m i: Th. D a w i d s o n (1886), H. H a a s (1893), P. L o r i o l i E. P e l l a t -(11)875), L. R o 11 ii e r (1918). W. P. M a k r i d i n (1952) p rz y jm u je za holo ty p okaz o pisany przez H. H a a s a i p o d an y w jego pracy n a tab. X X I, fig. 1 uw ażając, że g a tu n e k te n je s t n ajb ard ziej spokrew niony z T erebratula zieten i, od któ rej różni się ty lk o w iększym w ydłużeniem m uszli o raz m niejszym w ygięciem b rzeg u czołowego. P o
przednio L. R o i l i e r (1918) p rzeprow adził rew izję te re b ra tu l ju ra jsk ic h i okaz ilu stro w an y przez H. H a a s a n a tab licy X X I, fig. 1 u z n a ł za ty p o wego przed staw iciela T erebratula suprajurensis. Podobnie ja k W. P. M a k r i d i n , J. S i e m i r a d z k i (1894) uw ażał, że T erebratula subsella je st spó k rew n io n a z T erebratula zieten i z tą różnicą, że g a tu n e k T. zie te n i przyjm ow ał za synonim T. b isu j/ arcinata. L. R o 11 i e r uw aża, że n a jb a r
dziej typ o w y m przed staw icielem T. subsella je s t okaz p rzed staw io n y przez Th. D a w i d s o n a n a tab licy X IX , fig. 10— 12. U w ażam podobnie, że najb ard ziej ty p o w ą form ę .przedstaw ił Th. D a w i d s o n , jed n a k ż e w y kluczam z tab licy X IX , fig. 12, gdyż ilu stro w an y tam okaz posiad a w p ra w dzie pętlę ty p o w ą d la te re b ra tu l, lecz z b y t k ró tk ą d la ro d zaju E p ithyris.
E p ith yris ooconica A r k e 11 1'931
Rys. 5—7; Tabl. X X X III, fig. 2, 5 1931 Epit hyri s oxonica A r k e ll, s. 601, 602, tab. 48, fig. 1.—2.
H o l o t y p : M iejscem pochodzenia są dolne w a rstw y ep ith y riso w e z K ritlingtoin z h rab stw a O xford w A nglii. P o d staw ą m ojego oznaczenia je st p a ra ty p z pracy W. J. A r k e l l a (1931) z taib. X LV III, fig. 2.
M a t e r i a ł : 177 k o m p letn y ch okazów.
W ielkość okazów je s t bardzo różna, od 27,9 do 9,0 m m długości (tab. 3).
T a b e l a 3
Nr Nr okazu Długość Szerokość Grubość
Wskaźnik Kąt
w ierz
kolekcji mm m m mm
szer. grub. choł
k ow y
1 4b 27,9 29,2 16,6 105 59 83
2 1 0b 26,7 26,8 15,2 1 0 0 57 98
3 6(.b 20,'3 2 0 , 6 1 2 , 0 1U1 59 8 8
4 84b 21,4 26,6 1 2 , 0 1 0 1 56 98
5 134b 19,0 19,8 9,8 104 51 95
6 158b 17,8 18,5 9,0 104 51 99
7 198b 15,7 16,5 8 , 0 1U5 53 81
8 260b 12,3 13,5 6,4 109 52 1 0 0
9 268b 1 0 , 8 11,3 5,S 103 49 93
1 0 275b 9,0 9,2 4,1 1 0 2 45 90
D i a g n o z a : M uszla d w uw ypuM a o z ary sie poprzeczno-cw alnym , tr o chę zbliżonym do kulistego. S k o ru p k a g rzbietow a nieco m n iejsza i słabiej w y p u k ła niż sk o ru p k a brzuszna. Dziób siln ie zakrzyw iony, d ejek to w y lub predejektow y. Foramem okrągły. A rea m ała w ąska, częściow o p rz y k ry ta przez sk o ru p k ę brzuszną. Brzegi boczne p raw ie p ro ste przechodzą łagodnie w brzeg czołow y prosty, lu b b ard zo nieznacznie b ip lik o w an y (fig. 7 b, c).
O p i s : W ygląd z ew n ętrzn y — okazy przew ażnie niew ielkie. N ajw ięk szy z posiadanych okazów' m a 27,9 m m długości, 29,2 m m szerokości,
16,6 m m grubości, a n ajm n iejszy dl. — 9,0 m m , szer. — 9,2, gruib. — 4,1 m m . P rzeciętn y w sk aźn ik szerokości odniesiony do długości okazu w y
nosi 104, grubości — 53, a śred n i k ą t w ierzchołkow y w ynosi około 98°.
Z ary s m uszli poprzeczno-ow alny. M uszla d w u w y p u k ła z 'tym, że sk o ru p k a b rzuszna je s t zawsze silniej w y p u k ła niż grzbietow a. N ajw iększa w ypukłość sk o ru p k i odpow iada m aksym alnej grubości i n ajw iększej szerokości m uszli.
Z n a jd u je się ona zaw sze blisko brzegu zawiasow ego. M uszla zaw sze szersza niż dłuższa (fig. 7 a). Brzeg zaw iasow y ty p u tereb ratu lid o w eg o , k ró tszy niż n ajw iększa szerokość m uszli, przechodzi łagodnie w lekko zaokrąglone p ro ste brzegi boczne. B rzeg czołow y zazw yczaj p ro sty , u n ie k tó ry c h w iększych okazów nieznacznie biplikow any (fig. 7 Ib, c). P ow ierzchnia sk o ru p e k je s t gładka, m ożna je d n a k n a n iej czasam i zaobserw ow ać d e lik a tn e k o n c e n try czne linie p rzy ro stu .
S k o ru p k a b rzu szn a je st w iększa n iż grzbietow a i silniej od n iej w y p u kła. Dziób dobrze w ykształcony silnie zagina się n ad brzegiem zaw iaso
w ym . Zagięcie dziobu je st ta k duże, że zak ry w a całkow icie sym iphytium i areę. W szczycie dziobu um ieszczony jesit o k rąg ły foram en, zaw sze zaopa
trzo n y w kołnierzyk. U n ie k tó ry c h okazów po d staw a fo ram en u od stro n y sym iphytium je s t lekko spłaszczona.
S korupka g rzbietow a m a dziób słabo w ykształcony, częściowo p rz y k ry ty dziobem sk o ru p k i b rzu szn ej. O bie sk o ru p k i w szlifach m ikroskopow ych w y k azu ją budow ę w łó k n istą i są silnie porow ate. Ilość p o r je s t ró żn a n a obu skorupkach i zawsze w zrasta w k ie ru n k u brzegu czołowego m uszli.
U E p ith yris oxonica A r k e 11 ilość p o r w 1 m m 2 je s t zestaw iona n a tab. 4.
T a b e l a 4
okolice okolice
brzegu czołow ego brzegu zaw iasow ego
skorupka brzuszna 425 320
skorupka grzbietowa 440 300
Fig. 5. Seria n aszlifó w poprzecznych Epit hyri s oxonica A r k e 11 Fig. 5. S erie de couipes tramsversales d ’une Epit hyri s oxonica A r k e 11
B u d o w a w e w n ę t r z n a : ObserW acja budow y w ew n ętrzn ej je s t bardzo u tru d n io n a, poniew aż sk o ru p k a je s t b ard zo cienka i w n ętrze m ożna jed y n ie badać n a n aszlifach poprzecznych i podłużnych (fig. 5). W sko-
ruipce brzusznej słabo zaznaczają się zęiby zawiasow e. W skorupce g rzb ie
towej w idać w y ra ź n e dołki zębowe. P ły tk i kiruralne płaskie, dość szerokie, rów noległe do w n ę trz a sk o ru p k i grzbietow ej. R ru ra , u staw ione pod k ą te m rozw artym , do p ły te k k ru raln y ch , ,przechodzą w zstęp u jące blaszki p ę tli a p a ra tu brachialnego sięgające d o 1/2 długości okazu, n astęp n ie zag in ają się i w stę p u ją do 1/3, gdzie tw o rzą p łask ie połączenie (jugum ), (fig. 6).
S ep tu m środkow e p ra w ie niew idoczne. S iady se p tu m długości około 1 — 2 m m m ożna zaobserw ow ać w części szczytow ej sk o ru p k i g rzbietow ej.
M iejsca p rzy czep u m ięśni zw ieraczy położone są sy m etry czn ie w p rzed łu żeniu osi septum , są o n e w ąskie, w ydłużone i (lekko tr ó jk ą tn e (tasb. X X X III, fig. 5).
Fig. 6. N aszlify podłużne Ep it hyri s oxonica A r i k e l l . a — w id ok od stron y grzb ieto w ej; b — od stron y brzusznej Fig. 6. Coupes longiitudinales d ’une Ep it hyri s oxonica n h A r k e l l . a — vues du cóte dorsal; b — vu es du cóte veintral
a - 1cm.
Z m i e n n o ś ć : Zm ienność in d y w id u a ln a teg o g a tu n k u je s t bardzo niew ielka. P o m iary w ykonałem n a 177 okazach i stw ierdziłem , że k ształt m uszli praw ie zu p ełn ie n ie w y k azu je zm ian. W skaźnik szerokości w ah a się w g ran icach 105— 99, a w sk aźn ik grubości 45—59, w ielkość k ą ta w ierz
chołkow ego w ah a się m iędzy 80° a 100°. Różnice k sz ta łtu m uszli są n ie w ielkie. N ajw iększym zm ianom podlega brzeg czołow y m uszli, k tó ry u form w iększych w y k azu je n iew ielk ą biplikację, a u form m ały ch je s t zaw sze p ro sto lin ijn y (fig. 7 b).
Fig. 7. K ształt m u szli Ep it hyr i s oxonica A r k e l l . a — w id o k od strony grzbietow ej; b —
od brzegu czołow ego; c — z profilu. X 0 , 6
Fig. 7. Carmparaisoin des d ifferen ces de form ę et de grandeur des couilles d ’Ep it hyri s oxonica
A r k e l l . X 0 , 6
D y s k u s j a: O pisane okazy E p ith y ris oxonica odpow iadają w zu p eł
ności okazom z doln y ch w a rstw G reat O olit z O xfordshire, k tó ry c h opis podał J. A r k e l l (1931), zw łaszcza p rzed staw io n y m n a planszach p a ra - typorn. J. A r k e l l uw aża, że g a tu n e k te n je s t n ajb ard ziej sp o k rew n io n y z T. in term ed ia (S o w .).
E p ith yris cincta ( C o t t e a u ) 1857
Rys. 8—il'0; Tabi. X X X III, fig. 3, 6
1875 Terebratul a cincta, D © u v i 11 e, s. 132.
1893 T er ebr atul a cincta, H a a s , PI. X X , fig. 3 i 5.
1905 Ter ebr atul a cincta, S c h m i d t , s. 148, PI. IV, fig. 1.
1918 Ter ebr atul a cincta, R o l i i e r , s. 236.
1952 Ter ebr atul a cincta, M a k r i d i-n, s. 97, tab. X I, fig. 3—'5, tab. XII, fig. 1.
H o l o t y p : M iejsce pochodzenia holo ty p u je s t n ie znane. W zastęp stw ie p rz y jm u ję za p o d staw ę m ojego oznaczenia oikaz pod an y przez H. H a a s a (1893, taib. XX, fig. 3 i 5), a o pisany p rzez R o 11 i e r a (1918).
M a t e r i a ł : 430 okazów dobrze zachow anych. O kazy są różnej w iel
kości, od fo rm dużych 33,5 m m długości do fo rm m ały ch 12,2 m m (tab. 5).
T a b e l a 5
Nr Nr okazu Długość Szerokość Grubość
Wskaźnik Kąt
w ierz
kolekcji mm mm mm
szer. grub. choł
kow y
1 2a 33,5 29.5 17,6 8 8 53 98
2 3a 31,4 30,0 15,8 95 50 95
3 18a 27,4 26,0 14,6 95 53 96
4 63a 25.2 ' 24,2 14,0 96 55 93
5 134a 23,5 21t4 1 2 , 0 91 51 90
6 229y 2 0 , 2 18,8 10,3 92 51 103
7 189a 18,7 16,5 1 1 , 1 8 8 59 85
8 2 2 1a 15,5 14,6 8 , 2 94 53 8 8
9 304a 13,3 1 1 , 8 7,3 8 8 55 8 6
1 0 326a 1 2 , 2 1 1 , 0 6 , 2 90 54 8 8
D i a g n o z a : M uszla d w u w y p u k ła o zary sie sulbpentagonalnym , tr o ch ę zbliżonym do kulistego. S k o ru p k a brzuszna silniej w y p u k ła n iż g rzb ie
tow a. Dziób dobrze w ykształcony, k ró tk i, silnie zagięty, dejdktow y. F o ra- m en okrągły. A rea m ała, z a k ry ta przez w y g iętą część dziobow ą skoruipki brzusznej. Brzeg boczny w y g ię ty początkow o w stro n ę grzbietow ą, a n a stę p n ie g w ałto w n ie załam any w stro n ę sk o ru p k i b rz u sz n e j, tw o rz y siodło boczne brzegu czołowego (fig. 10 b). Brzeg czołow y w y ra ź n ie biiplikowany (fig. 10 c). N a pow ierzchni zaznaczają s'ię bardzo w y raźn e k o n cen try czn e linie przyrostu.
O p i s : W ygląd zew n ętrzn y . Okazy śred n iej w ielkości. N ajw iększy z po siad an y ch okazów m a 33,5 m m dł., 29,5 m m szer. i 17,6 m m grub., a n ajm n iejszy — dł. 112,2 m m , szer. 11,0 m m , grub. 6,2 m m . P rzeciętn y w skaźnik szerokości w ynosi 95, 'grubości 53, a śred n i k ą t w ierzchołkow y
•około 96°. Z arys m uszli su b p en tag o n aln y lu b czasam i zbliżony do kulistego.
M uszla dw uw ypukła. S k o ru p k a brzuszna je s t zaw sze silniej w y p u k ła od sk o ru p k i g rzb ieto w ej. N ajw iększa grubość p rzy p ad a w połow ie długości okazu, je s t to zarazem p u n k t n ajw iększej szerokości m uszli. B rzeg zaw ia
sow y k rótki, lekko zagięty, ty p u terebratulidow ego, łagodnie przechodzi w w y p u k łe brzegi boczne. L inia sty k u obu s k o ru p w zdłuż b rzegu bocznego przebiega początkow o łagodnym lulkiem w y g ięty m w k ie ru n k u grzbietu,
‘a. n astęp n ie gw ałto w n ie sk ręca w stro n ę brzuszną tw o rząc boczne sk rzy d ła brzegu czołowego (fig. 10 b). Brzeg 'czołowy w y raźn ie bip lik o w an y o m niej w ięcej ró w n y ch siodłach i zatokach .(fig. 10 c). P ow ierzchnia obu sk o ru p ek w y k azu je w y raźn e k oncentryczne lin ie przy ro stu .
S korupka brzuszna w iększa niż grzb ieto w a z m ocnym , d obrze w yikształ-
12 R o c z n ik P T G t. X X X V /2
tego dzioba, zaopatrzony w e w n ą trz w m ały kołnierzyk. Z akrzyw ienie dzioba p rzy k ry w a m ałą w ąską areę. B rzeg przedni posiada dw ie w y raźn e zatoki i jedno siodło dochodzące do 1/3 długości okazu, tw orzące, w y ra ź n ie biipli- k ow any brzeg skoruipki. S korupka grzbietow a posiada bardzo słabo za ry sow any szczyt, p rz y k ry ty przez zag iętą część skorupki brzusznej. Na b rzegu czołowym skoruipki grzbietow ej w idać dw a siodła i je d n ą zatokę położoną m iędzy n im i oraz. sk rzy d ła boczne. W szystkie te elem en ty są w ykształcone m niej w ięcej jednakow o i dochodzą do połow y długości okazu. W szlifie m ikroskopow ym obie sk o rupki wykazrują budow ę w łóknistą i są silnie po
row ate. Ilość p o r w zrasta od brzegu zaw iasow ego k u brzegow i czołow em u m uszli (tab. 6).
T a b e l a 6
okolice okolice
brzegu czołowego brzegu zaw iasow ego
skorupka brzuszna 460 320
skorupka grzbietowa 450 301)
Fig. 8. S eria n a szłifó w poprzecznych E pit hyri s cincta (C o 't t e a u) Fig. 8. S erie d e coupes ltransvensalleis d’une Epi t hyri s cincta (C o t t e a u)
B u d o w a w e w n ę t r z n a : Biadania w n ę trz a sk o ru p y zostały p rze
prow adzone je d y n ie n a ipodstawie naszłifów se ry jn y c h poprzecznych i po
d łu żn y ch (fig. 8). N a p rzek ro jach ty c h w idać w foiramemie w y ra ź n e zagięcie sk o rupki do środka tw orzące kołnierzyk. Zęby są słabo zaznaczone w po
staci zgrubień n a końcach sk o ru p k i brzusznej. Zęby te są pojedyncze i w y ra ź n ie od g ięte d o w n ę trz a m uszli. W sk o ru p ce girzlbieltowej w idać dobrze zaznaczone głębokie dołki zębowe. Są o n e d eb rze ro zw in ięte i odpow iadają zębom sk o ru p k i brzusznej. P łask ie listew kow ate pod p o ry kruraline, u sta w ione m niej w ięcej rów nolegle do pow ierzchni w ew n ętrzn ej skorupki, przechodzą w d o b rze ro zw in ięte kruira, u staw ione m niej w ięcej p ro sto p ad le do p o d p ó r k ru raln y c h . R am iona zstępujące p ętli są cienkie i początkow o w ąskie, n a stę p n ie b ardzo się rozszerzają dochodząc d o 1/3 grubości okazu i ponow nie się zw ężają. Długość ram ien ia zstępującego p ę tli dochodzi do 1/2 ilub 2/5 długości mulszli. W stępujące rairrikma p ę tli, początkow o dość
w ąskie rozszerzają się znacznie i kończą p łask ą szeroką listew k ą (fig. 9).
S ep tu m środkow e w yraźne, dość krótkie, dochodzi do 1/3 długości m uszli.
Odciski m ięśni zw ieraczy w ąskie, rozszerzające się k u środkow i m uszli i o b ejm ujące łukow ato sep tu m środkow e (tabl. X X X III, fig. 6).
Fig. 9. Naiszlify p odłużne Ep it hyri s cincta ( C o t l e a u ) . a — w idok od strony grzbietowej; b — w idok od strony
brzusznej
Fig. 9. Coupes longitudinales d’une' E pit hyri s cincta (C o t- t e a u ) . a — vu es du cóte dorsal; b — vu es du cóte ventral
Zm ienność osobnicza w o b ręb ie g a tu n k u E p ith yris c i n c t a ( C o t t e a u ) je s t dość duża. W ykonałem p o m iary 430 okazów i stw ierdziłem , że w skaź
n ik szerokości w ah a się m iędzy 96 a 79, a w sk aźn ik grubości m ięd zy 65 i 40.
P rzeciętn y w skaźnik szerokości u osobników n ajb ard ziej ty p o w y ch w y nosi 95, a w skaźnik grubości — 53. Dość znacznie zm ienia się k sz ta łt m u szli. U osobników dużych zary s je s t w y raźn ie suibipen tag o n ałn y . m uszla silnie bipliikowana z w y raźn ie w y g iętą lin ią brzegu bocznego. U osobników śred n ich su b p en tag o n aln y ch brzeg czołow y je s t słabiej biplikow any. Osob
niki m ałe p o siad ają zary s m uszli ow alny, a oba brzegi, boczny i czołow y, praw ie p ro ste (fig. 10).
A o o
0
Fig. 10. K ształt m uszli Epi t hyri s cincta ( C o t t e a u ) . a — w id ok od strony grzbie
tow ej; b — od brzegu czołow ego; ic — z p rofilu
Fig. 10. Compara i son des differences de form ę et de grandeur d es coquilles d’Epi t hyr is cincta (C o 11 e a u)
D y s k u s j a : E p ith yris cincta ( C o t t e a u ) została opisana p o ra z pierw szy w 1857 r. przez C o t t e a u (fide W. P. M a k r i d i n , 1952). N a
stęp n ie opisyw ało ją w ielu au to ró w : H. D o u v i l l e (1875), M. S c h m i d t (1905), L. R o i l i e r (1918), W. P. M a k r i d i n (1952) i inni. W. P. M a k r i d i n (1952) p rz y jm u je zć l holotyp okaz o p isan y przez W. A. N a l i w - k i n a , w y ró żn iając za mim k ilk a odm ian T erebratula cincta var. a, var. c, var. d oraz tw orzy now e odm iany. Na p o d staw ie an alizy opisów M a k r i- d i n a i w oparciu o w łasn y m a te ria ł uw ażam , że w szy stk ie te w y ró żn io n e odm iany zupełnie dobrze m ieszczą się w gran icach zm ienności osobniczej E p ith yris cincta ( C o t t e a u ) . E p ith yris cincta je s t p o k rew n y E p ith y ris
1 2*
subsella i E p ith y ris oxonica. E p ith yris cincta w edług D o u v i l l e g o (1875) je st n a jb ard ziej spo k rew n io n a z T erebrałula in term ed ia S o w . , a jednocześnie p rzez te n g a tu n e k i z E p ith yris oxonica A r k e l l .
Za k ła d Geologii D y na mi c zn ej U n i w e r s y t e t u W ar sz a w s k i e g o W arszawa, m arzec 1964 r.
WYKAZ LITERATURY BIBLIOGRAPHIE
A r k e l . l W. J. (1931), T he Upper Great Oolite-, Bradford Beds, and Forest M arble o f South O xfordshire, and the Succession o f Gastropod Faunas in the Great Oolite. Quart. J. Geol. Soc., 87, p. 4. London.
B i e r n a t G. (1953), -O itrzech n ow ych brachiopoda'oh z tzw. w apien ia s'tringocefa- low ego Gór Św iętok rzysk ich (Sur trois esp eces n o u v elles de brachiopodes du
„calca'ire ä Strin gocep h alu s” des Mts. de Ste'.-Croix). Ac t a geol. pol., 3, W arszawa.
B i e r n a t G. (1954), R am ienkm ogi z eiflu Grzegorzow ie (Braiohiopods from the Couviinian of Grzegorzowice). A c t a geol. pol., 4, W arszawa.
В u c k m a n S. S. (1906), Brachiopod Nomenclature'. Ann. Mag. Nat. Hist, seria 7, 18, London.
B u c k i m a n iS. S. (1907), Brachiopod N om enclature: th e Genotyp o f Terebratula.
Ann. Mag. Nat. Hist. Seria 7, li9, London.
D a w i d s o n T. (1886), Supplem ent to the B ritish Jurassic and Triassic Braichio- poda. Paleont. Soc. 6, p art 3, London.
D ą b r o w s k a Z. <1953), Kiimeryd pod Iłżą. Biul. Inst. Geol., W arszawa.
D e s I o n g c h a m p s E. E. i(196l3—'85), Paileoinltoilo@ie franęaiise. Terrain jurassique.
6, Brachiopodeis, Paris.
D o u v i l l e M. H. (1975), N ote sur lie Juraisisique M oyen de Berry. Bull. Soc. geol.
France, seria 3, 3, Paris.
H a a s J. M. ;(1889), K ritisch e Beiträge' zur K enntnis der jurassdischen Brach'iopo- d en fau na des schw eizerischen Juragebirges und seiner angrenzenden L an d es- th eile. Abh. Sch wei z. Paläont. Ges. Bd. 16, Zürich.
L i k h a r e v V. K. — Л и х а р ь е в Б. K. (1960), Основы палеонтологии. Москва.
L o r i o 1 P. & P e l l a t E. (1874— 75), M onographie paleontolog) que et geologique des etages superie'urs d e la form ation Jurassique des en virons d e B oulogne-su r -
-m er. Mem. Soc. Phys. Hist. Naturelle de Geneve. G eneve.
M a k r i d i n V. P. — M а к р и д и н В. П. (1952), Брахиотюды верхнеюреких отло
жений донецкого края. Изд. Харк. Гос. Универс. им. А . М. Гор кого. Харкое.
M u i r - W o o d Н. (1936), A m onograph on the Brachiopoda o f the B ritish Great Oolite. Paleont. Soc., 6 part 1, London.
R o l l i e r L. (1918), Synopsis des Spiroibranches (Brachiopodes) Jurassiques celto - souabes. Part. 3 Mem. Soc. paleont. Suisse 43, Geneve.
S a h n i M. R. (1928), M orphology and E volution of certain Jurassic Terebratulids.
Ann. Mag. Nat. Hist., seria 12, 2, London.
S c h m i d t M. <(1006), Über Oberen Jura in Pom m ern. Beitr. Stratigr. Pal. Berlin.
S e i f e r t I. (1'9Ш), D ie Brachiopoden d es Oberen Dogger der S chw äbischen Alb.
Pal eontographi ca Bd. 121 Abt. A. Lif. 4—6. Stuttgart.
S i e m i r a d z k i J. (1894), Fauna kopalna w a rstw oksfordzkich i kim erydzkich w okręgu krakow skim i przyległych częściach K rólestw a Polskiego. Pam. A k a d . Um. W y d z . Ma t. -Przyr. , 18, Kraków.
S t r u c k m a n n (1871), D ie P terocerasschichten bei A hlem . Z. Dtsch. Geol. Ges.
Bd. 23, Berlin.
T h o m s o n J. A. <1927), Brachiopod M orphology and Genera (Recent and Tertiary).
N e w Zeal and Board of Science and Art. Manual No 7. W ellington N. Z.
RESUM E
D u ra n t des rechetrches geologiques faites d an s la p a rtie n o rd -e s t de la b o rd u re des M ontagnes -de S a in te Croix, d a n s les env iro n s d ’llza, I’a u te u r a re n c o n tre dans uin affle u re m e n t u n e fau n e tre s rich e de B rachiopodes.
C ette fau n e se tro u v a it dans des calcaires m a rn e u x oolithiques d u K im m e- rid g ie n in ferieu r. Les B rachiopodes qua s ’y tro u v aien t, p lu s d e 1500 pieces, appartiemnerut a n g e n re E p ith y ris d e la famil'le des T ereb ratu lld ae.
E p ith yris subsella ( L e y m e r i e ) 1846
fig. 2—4; ipl. X X X III, fig . 1, 4
La synonym ie, les fig u res e t les ta b le a u x des m esures o n t ete donnes dans le te x te polonais.
D e s c r i p t i o n . C aracteres e x te r n e s : S pecim ens d e g ra n d e u r m o y en - ne, coquille d e form e subpentagonale, to u jo u rs p lu s lo n g u e q u e large, bd- oon vexe (fig. 4 a). La co n v ex ite ides deux valves est plus o u m eins id e n ti- que. La oonvexite m a x im u m se tro u v e to u jo u rs u n ipeu au-dessous d u ibord card in al. La la rg e u r m ax im u m se tro u v e a u m ilieu d e la lo n g u e u r d e la oo- q u ille o u u n peu p lu s p re s d u bond fro n tal. Le bord c a rd in a l d u ty p e ,,tere- b ra tu iid e ” passe doucem ent dans le b o rd la te ra l incurve en ondulations.
L e bond fro n ta l e st d u ty p e sulciplicate, ou tre s fortem em t b ip licate (4 lb, c).
La su rface de d e u x valves e st lisse e t leu rs lignes co n centriques d e crois- sance s ’y d essin en t n ettem en t.
La v alve v e n tra le e st p lu s g ran d e que la valve dorsale, le cro c h e t est.
b ie n form e, fo rte m e n t inourve, itironque a a n g le aigu d an s sa p a rtie te r m i
nale. La eourlbure d u cro ch et caiche e n tie re m en t un sym ipbytium p e u d i
stin c t (fig. 4 a), p re sq u e ro n d ou ovale, possede u n m an ch o n ibien, visible..
La valve v e n tra le possede u n sinus p ro fo n d qui a tte in t la m oitie d e la lo n g u e u r d e re c h a n tillo n . Dans sa p a rtie c e n tra le le sinus s ’a rro n d it en u n b o u rre le t re la tiv e m e n t bas a tte ig n a n t la m oitie ou m em e les tro is q u a rts de sa profondeur. Le cro ch et de la v alv e dorsale est p lu s faiblem enit in cu rv e que celui d e la valve v e n tra le e t e s t to u jo u rs re c o u v e rt p a r c e tte d e r- niere. Les deux valves so n t p o u rv u es d e n o m b reu ses po res d o n t la q u a n tite n ’e s t p a r la m em e s u r les d e u x eoquiilles e t v a e n s ’am o in d rissa n t d an s la d irectio n d u b o rd cardinal.
C aracteres in te rn e s: Les d e n ts d e la valve v e n tra le sont p e u v isible e t ap p araissen t sous form e d e p reem in en ces se p a re es s u r le b o rd d e la valve dans le voisinage du bord cardinal. S u r la valve d o rsale o n v o it n e tte m e n t les fossettes d en tales d o n t la form e re p o n d a celle des dents d e la v alv e ven trale. Les p laq u es cru rales, assez larges, placees plus ou m oins p a ra lle - lern en t a la su rface in te rn e d e la coquiHe, s ’in c u rv e n t e n su ite vers son cen
tr e e n se p a ssa n t e n cru ra s dresses penpend'iculairem ent a c e tte surface. La bouele e st faite d e fines lam elles, assez larges, qui se re tre c is se n t g ra - d u ellem en t et desicendent ju s q u ’a la m oitie a p e u p re s d e la lo n g u eu r d e I’echantillon p o u r re m o n te r e n s’elarg issan t e t se ferm e r en a rc a u n tie rs
de la h a u te u r d u ibord ca rd in a l (fig. 3). Le se p tu m m ed ian se te rm in e n e tte - m e n t dans la reg io n d u m ax im u m de la rg e u r de la coquille. Les em p rein tes des m uscles ad d u cteu rs, placees p a ra lle le m e n t des d e u x cotes d u septum , fo rm e n t B'ur le mouile iiriteirne nine bosse e n foirme d e coin (PI. X X X III, fig. 4).
V ariab ilite: On p e u t o b serv er la p lu s g ran d v a ria b ilite dans la b ipli- eatio n d u b o rd fro n tal. Ce d ern ier, clhez les grainids specim ens e st nettem eint du ty p e suloijplicate e t chez les su je ts d e g ra n d e u r m oyenne — biplicate.
C hez les p e tits specim ens, lie bond fro n ta l e s t pneisque rectiiligne (fig. 4).
On p e u t o b se rv er la m erne chose dans le d eveloppem ent d e la ligne, du b o rd la te ra l qui e st fo rte m e n t in cu rv ee chez les g ra n d s specim ens e t p re s - q u e droi'te chez les p e tits (fig. 4 c).
D i s c u s s i o n : E p ith yris subsella ( L e y m . ) a eite decriite p o u r Ha p rem iere fois ipar L eym erie e n 1846. W. P. M a k r i d i n (1952) reco n n ait com m e holotype le sp ecim en d e e rit p a r H. H a a s e t re p re s e n te d an s son o uv rag e s u r le ta b le a u X X I fig. 1 e n c o n sid eran t c e tte espeee oom m e la plus apparenitee ä T erebratula zie te n i d o n t eil'le n e diiflfere se u le m e n t q u e p a r u n p lus g ran d allom gem ent d e sa coquille e t u n e in c u rv a tio n m oins prononcee d e son b a rd fro n tal. A u p arav an t, L. R o i l i e r (19tl8), a y a n t fa it u n e rev isio n des T ereh ratu les du Ju ra , a v a it reco n n u le sp ecim en r e p resen te p a r H. H a a s s u r la p lan ch e X X I fig. 1 oom m e u n re p re s e n ta n t ty p iq u e de la T erebratula suprajurensis. De m erne q u e W. P. M a k r i d i n , J. S i e m i r a d z k i (1894) considera it q u e la T erebratula subsella etadt aipiparentee a T. zie te n i avec cetrte seule d iffe re n c e q u ’il reconniaissait l ’es- рёсе T. zie te n i oom m e syn o n y m e d e T. bisufjarcinata. L. R о 1 l i e r consi
dere q u e le re p re s e n ta n t le ,plus ty p iq u e d e T. subsella est le specim en p resen te p a r Th. D a w ' i d s o n s u r la planche 19, fig. 10— 12. J e consi
d e re eg alem en t q u e e ’e s t Th. D a w i d s o i n qui a d o n n e la fo rm e la p iu s typique, cep eh d an t j ’e x d u s d e la p la n c h e 19 la fig u re 12, c a r le specim en qui у e st re p re se n te possede u n e boucle ty p iq u e p o u r les T ereb ratu les, m ais tro p eounte p o u r le g e n re E p ith yris.
E p ith yris oxonica A r к e 11 1931
fig. 5—7; pi. X X X III, fig. 2, 5
La synonym ie, les figures e t les ta b le a u x des m esures o n t ete donnes dans le te x te polonais.
D e s c r i p t i o n . C araoteres e x te r n e s : Specim ens g e n e ra le m e n t p lu tö t p e tits. C oquille de form e ovale dans la d ire c tio n d e sa larg eu r, biconvexe, la valve v e n tra le e ta n t to u jo u rs fo rte m e n t p lu s co n v ex e que la dorsale. La plus g ra n d e oonvexite d e la coquille correspond ä son m a x im u m d e la rg e u r e t d ’ep aisseu r e t se tro u v e to u jo u rs p res d u bond cardinal. La coquille est to u jo u rs plus larg e q u e longue. Le bord ca rd in a l d u ty p e „ te re b ra tu lid e ” passe d o u cem en t dans les b ard s la te ra u x qud s ’elev en t verticalem an t. Le b o rd fro n tal, d ’h a b itu d e reotilignie, e s t le g e re m e n t bipüicate, chez certain s
specim ents pilus g ran d s (fig. 7 b, c). La su rface des valves e s t lisse.
La v alv e v e n tra le est p lu s g ran d e e t beauooup p lu s oonvexe q u e la valve dorsale. Le crochet, b ie n form e, s ’in c u rv e fo rte m e n t a u - dessus d u bord -cardinal. D ans sa pantie te rm in a le se tro u v e u n fo ram en trond to u jo u rs
poutrvu d ’u n m anchon. Les d e u x valves p o ss id e n t d e nombreuises pores.
C araoteres in te rn e s: Dans la v alv e v en trale, des d e n ts d e la v alv e v e n tr a le se m a rq u e n t faiiblement. A l ’enoontre, d an s la v alve dorsale, les fossettes d en tales so n t n e tte m e n t visibles. Les p laq u es c ru rales so n t plaites,
assez larges, p a ra lle les ä la su rface in te rn e d e la v alve dorsale. L eV cruras fo rm e n t u n an g le ob tu s av ac les p laq u es c ru rales pu'is p assen t en lam eiles de la boucle d e l ’ap p areil b rach ial qui a tte in t la m oitie d e la lo n g u eu r d u specim en (fig. 6). Le sep tu m m ed ian e st p resq u e invisible. Les p o in ts d ’a tta c h e des m uscles ad d u o teu rs so n t places sy m e triq u e m e n t d an s le p ro long em en t d e l ’a x e d u septum , ils sont etroits, allonges e t le g e re m e n t tr ia n - g u laires (PI. X X X III, fig. 5).
V a ria b ilite : Les differen ces d an s les form es des valves so n t fadtoles.
Ce so n t leu rs bords fro n ta u x qui v a rie n t le p lu s: d an s les form es p lu s g ran d es iis o n t ten d an ce ä u n e legere b iplication, ta n d is q u e chez les p e tits specim ens ils so n t to u jo u rs rectilig n es (fig. 7).
D i s c u s s i o n : Les specim ens d ’E p ith yris oxonica decxits correspon
d e n t p a rfa ite m e n t ä ceu x des ©ouches in ferieu res d u G re a t Oolitte d e 1’O x fo rd sh ire d o n t la descriiption a ete donnee p a r J. A r k e l l (1931) et s u rto u t a u x specim ens com m e p a ra types s u r les planches. J. A r k e l l (1931) considere q u e c e tte fo rm e e st la p lu s a p p a re n te e ä T. in term edia (S o w.).
E p ith yris cincta ( C o i t t e a u) 1857
fig. 8— 10; ipl. X X X III, fig. 3, 6
La synonyrriie, les fig u res e t les ta b le a u x ides m esures o n t ete donnes dans le te x te ipolonais.
D e s c r i p t i o n . C aracteres e x te r n e s : Specim ens ide g ra n d e u r m o y en - ne. Coquille d e fo rm e subpentaigonale ou p arfo is se ra p p ro c h a n t de la form e spherique, bioonvexe. La co n v ex ite d e la v alv e v e n tra le est to u jo u rs p lu s m arq u ee q u e celle d e la vailve dorsale. L ’epaisseur m ax im u m d e la coquille se tro u v e to u jo u rs a u m ilieu d e sa lo n g u e u r et coincide egalemeint avec .le m ax im u m d e sa larg eu r. Le ibord ca rd in a l d u ty p e ,.te re b ra tu lld e ’’ passe doucem ent dans les b o rd s la te ra u x incurves e n ondulaitions (fig. 10 e).
Le ,bord fro n ta l esit n e tte m e n t b ip lic a te (fig. 10b). S u r la su rfa c e des d e u x valves on voit n e tte m e n t les lignes co n cen triq u es d e croissance.
La valve v en trale, p lu s g ra n d e q u e la valve dorsale, a u n cro ch et fort, b ien form e, tro n q u e, court. Le fo ram en ronld, p lace au m ilieu d u cro ch et tro n q u e, possM e ä l ’in te rie u r u n peittit m anchon, Le board fro n ta l p ossede d eu x siinus n e tte m e n t dessines e t u n b o u rrele t. Les d e u x valves o n t d e nomlbreuses ipores.
C aracteres in tern es: D ents isolees, faib lem en t m arquees. D ans la valve dorsale o n voit, b ia n dessinees, les fossettes den tales. Les bases cru rales applaties, siituees ä p e u p re s p a ra lle le m e n t p a r ra p p o rt ä su rface in te rn e d e la valve, p a sse n t e n c ru ra s b ien form es, plaices p e rp en d icu lairem en t p a r ra p p o rt ä eux. Les b ras d e la Iboucle, m inces e t etroi'ts, a tte ig n e n t la m oitie ou les d e u x cinquiem es 'de la lo n g u eu r idu specim en (fig. 9). Le sep tu m m edian, b ien visible, assez court, a tte in t le tiers d e la lo n g u eu r d e la co- quilie. Les empreinites des m uscles adduciteurs so n t etroiiltes. Elies s ’elar- gissemt vers le m ilieu d e la coquille e t em lbrassent dans u n a rc le sep tu m m ed ian (pi. X X X III, fig. 6).
V ariab ilite: D ans l ’espeee E p ith yris cincta ( C o t t e a u ) , c ’e st la form e d e ooquilles q.u'i ch an g en t le plus. Chez les g ran d s specim ens la fo rm e est n e tte m e n t subpentagonale, la ooquille e st fo rte m e n t b ip lic a te e t la ligne du bond la te ra l n e tte m e n t incuirvee. Chez les echantillons de g ra n d e u r m oyenne d e fo rm e subpentagonale, le bond fro n ta l est p lu s faib lem en t biplicate. Les p etite specim ens o n t des ooquilles d e fo rm e ovale e t leu rs bords, le la te ra l e t le fro n ta l, so o t 'presque rectilig n es (fig. 10 a, b, c).
