Epidemiology of lung cancer in the period from 1993 to 2002 in Konin and Pila, cities with discrete industrial-geographic structure

(1)

W

Wssttęępp:: Złe rokowanie i stały wzrost liczby zachorowań sprawia, że rak płuca jest największym problemem współczesnej onkologii. Z badań wynika, że palenie pa- pierosów jest przyczyną ok. 80% przypad- ków raka płuca. Obserwuje się ciągły wzrost zachorowalności i umieralności z powodu tego nowotworu.

C

Ceell pprraaccyy:: Celem pracy była analiza po- równawcza zachorowalności i umieralno- ści na raka płuca w Koninie i Pile w latach 1993–2002 w miastach o różnych uwarunkowaniach przemysłowo-geograficznych.

M

Maatteerriiaałł ii mmeettooddyy:: Zanalizowano dane dotyczące zarejestrowanych zachorowań i zgonów na raka płuca w Koninie i w Pi- le w latach 1993–2002. Dane zostały uzyskane z trzech różnych źródeł o charakterze wtórnym. Informacje o strukturze ludności Konina i Piły uzyskano z Banku Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Liczbę zachorowań i zgo- nów na raka płuca wśród mieszkańców obydwu miast uzyskano z ogólnodostęp- nych raportów Centrum Onkologii i Wiel- kopolskiego Rejestru Nowotworów w Po- znaniu.

W

Wyynniikkii:: W obu miastach stwierdzono wzrost zachorowalności i umieralności na raka płuca u kobiet. W analizowa- nym 10-leciu (1993–2002) wzrosła zacho- rowalność na raka płuca u kobiet w wieku 65 lat i więcej. Wzrost zachorowalno- ści i umieralności u kobiet wynikał z faktu, że w wiek zwiększonego ryzyka choroby wchodzą kobiety urodzone w latach 1940–1960, które charakteryzowały się największym poziomem ekspozycji na czynnik ryzyka, jakim jest dym nikotynowy. Z analizy zgonów na raka płuca w latach 1993–2002 wynika, że liczba zgonów na 100 tys. mieszkańców w obydwu miastach miała tendencję wzrosto- wą zarówno w podziale na poszczególne grupy wiekowe, jak i na płeć, różnice nie były znamienne statystycznie. W odniesieniu do kobiet zarysowała się wzrostowa tendencja liczby zgonów w Pile oraz odwrotna sytuacja odniesiona do grupy mężczyzn.

W

Wnniioosskkii:: Struktura przemysłowo-geograficzna nie miała wyraźnego wpływu na liczbę zachorowań. Fakt ten pozwala twierdzić, że główną przyczyną zachoro- wań na raka płuca jest dym nikotynowy, a nie uprzemysłowienie. W ostatnim dzie- sięcioleciu (1993–2002) stwierdzono wy- raźny wzrost zachorowalności i umieral- ności na raka płuca w obydwu miastach.

Zdecydowaną większość osób, u których stwierdzono raka płuca stanowili męż- czyźni, głównie po 65. roku życia. Liczba zachorowań i zgonów na 100 tys. miesz- kańców była podobna w obydwu miastach, a różnice nie były znamienne.

S

Słłoowwaa kklluucczzoowwee:: rak płuca, epidemiologia, czynniki ryzyka.

Współczesna Onkologia (2007) vol. 11; 1 (29-36)

Epidemiologia raka płuca

w Koninie i Pile w latach 1993–2002, w miastach o odrębnej strukturze geograficzno-przemysłowej

Epidemiology of lung cancer in the period from 1993 to 2002 in Konin and Pila, cities with discrete industrial-geographic structure

Andrzej Nowicki, Jolanta Kowalska

Zakład Pielęgniarstwa Onkologicznego, Collegium Medicum, UMK w Bydgoszczy

Wstęp

Rak płuca jest jednym z największych wyzwań współczesnej medycyny za- równo w aspekcie epidemiologicznym, jak diagnostyczno-terapeutycznym.

Występuje na całym świecie zarówno w krajach rozwiniętych, jak i w krajach rozwijających się. Rocznie umiera na świecie ok. miliona osób. Zapadalność i umieralność wykazuje w większości krajów tendencje wzrostowe [1]. W krajach rozwiniętych obserwowano 4-krotny wzrost umieralności z powodu raka płuca. W Stanach Zjednoczonych stanowi 15% wszystkich raków i jest przy- czyną 23% zgonów. W 2000 r. odnotowano 164 tys. nowych zachorowań i 15 700 zgonów [2, 3]. W krajach Unii Europejskiej w 2000 r. liczba nowych przypadków raka płuca oceniana była na 241 tys. nowych zachorowań w więk- szości u mężczyzn (192 tys. mężczyzn, 49 tys. kobiet – Europejski kodeks wal- ki z nowotworami złośliwymi i jego przesłani naukowe, wersja trzecia; 2003 r.).

Spadek zachorowalności stwierdzono w latach 1973–1987 w Szwajcarii, Wiel- kiej Brytanii i Finlandii [4, 5]. Polska jest jednym z krajów o znacznym współ- czynniku zachorowalności na raka płuca, wynosi on średnio 56/100 tys. Współ- czynnik zachorowalności na raka płuca w Polsce wzrósł w ciągu ostatnich 30 lat 4,5-krotnie i nadal ma tendencję wzrostową [6, 7].

W 2002 r. najczęściej rejestrowanymi nowotworami złośliwymi u męż- czyzn były nowotwory złośliwe płuca 26,1%, u kobiet stanowiły 7,7% [1]. Struk- tura zachorowania na raka płuca jest różna w poszczególnych wojewódz- twach. Wśród wszystkich nowotworów złośliwych największy odsetek za- chorowalności na raka płuca odnotowano w województwie lubuskim 33,3%

u mężczyzn i zachodniopomorskim 11,7% u kobiet. W województwie wielko- polskim wśród wszystkich nowotworów złośliwych rak płuca występował u 22,8% mężczyzn i 5,8% kobiet.

Struktura zgonów z powodu nowotworów złośliwych w poszczególnych województwach była podobna. We wszystkich województwach pierwsze miejsce u mężczyzn zajmował rak płuca od 37,8%.

Badania etiologiczne wykazują, że podstawowym czynnikiem ryzyka zachorowania na raka płuca jest dym nikotynowy. Szacuje się, że 87–91% no- wotworów płuca u mężczyzn i 57–86% u kobiet wynika z palenia tytoniu (Eu- ropejski kodeks walki z nowotworami złośliwymi; 2003 r.). Przyjmuje się, że spośród osób, które czynnie nie paliły papierosów połowa zapada na nie w wyniku biernego palenia [8–10]. Zależność między paleniem papierosów a rakiem płuca stwierdzono w latach 50. w USA i Wielkiej Brytanii [11]. Ob- serwacje te były wielokrotnie potwierdzane w badaniach epidemiologicznych.

Śmiertelność z powodu raka płuca wśród palaczy jest 8–20 razy większa niż wśród osób, które nigdy nie paliły. Ryzyko zachorowania zwiększa się wprost

(2)

IInnttrroodduuccttiioonn:: Bad prognosis and perma- nent increase in the number of cases makes lung cancer the biggest problem of contemporary oncology. Scientific investigations prove that cigarette smoking is responsible for 80% of all cases of lung cancer. Continuous growth of morbidity and mortality rate of lung cancer is observed commonly.

T

Thhee aaiimm of this paper was the com- parative analysis between morbidity and mortality of lung cancer in Konin and Piła from 1993 to 2002 concerning industrial and also geographical factors.

M

Maatteerriiaall aanndd mmeetthhooddss:: Data were subjected to the analysis of registered diseases and mortality of lung cancer in Konin and Piła from 1993 to 2002. Data were obtained from three different secondary sources. Information about demographic structure in Konin and Piła was received from the Regional Data Bank of the Statistical Office. The number of illnesses and deaths from lung cancer in the population of both cities was received from public accessible reports of the Oncology Center and from the Tumour Register in Poznań.

R

Reessuullttss:: Growing morbidity and cases of death from lung cancer among women was affirmed in both cities. In the analyzed decade (1993-2002) morbidity rate of lung cancer rose among women aged 65 or more. This derives from the fact that women who were born between 1940 and 1960 fall in the age of greater risk of disease, who were exposed to the greatest level of risk from tobacco smoke. Taking into account the number of deaths caused by lung cancer during the period of 1993-2002 it appears that the number of deaths per 100 000 inhabitants was constantly rising in Konin and Piła. The differences were not statistically significant regarding age and sex. In reference to women, an increasing number of deaths was observed in Piła, and the inverse situation was observed when men were considered.

C

Coonncclluussiioonnss:: Neither industrial nor geographic structures had any essential influence on the frequency of disease.

It can be assumed that the major cause of lung cancer is tobacco smoke and not the level of industrialization. In the last decade (1993-2002) a clear rise in morbidity and deaths from lung cancer was observed in both cities. The majority of people who suffered from lung cancer were men older than 65.

The number of diseases and deaths per 100 000 inhabitants was similar in both cities and the differences were not statistically significant.

K

Keeyy wwoorrddss:: lung cancer, epidemiology, risk factors.

proporcjonalnie do liczby wypalanych papierosów [12]. Bardzo istotny wpływ na ryzyko zachorowania ma wiek rozpoczęcia palenia. Ryzyko to jest wyższe u osób, które zaczęły palić wcześniej [13].

Poza ryzykiem związanym z paleniem papierosów istnieje ryzyko związa- ne z zawodem. Uważa się, że od ekspozycji zawodowej zależy ok. 15% raków płuca [14, 15]. Bardzo istotnym czynnikiem przyczynowym raka płuca jest azbest. W przypadku skojarzenia palenia papierosów z ekspozycją na azbest, ryzyko zachorowania na raka płuca wzrasta wielokrotnie. Ryzyko ekspozycji na azbest istnieje również u osób, które mieszkają w pobliżu fabryk przetwa- rzających ten materiał. Rakotwórcze działanie wykazuje również arsen i jego związki. Uzyskane w latach 50. i 70. wyniki badań epidemiologicznych wskazują na zwiększone ryzyko zgonu z powodu raka płuca w populacji osób zatrudnionych przy gazyfikacji węgla [16]. Wyniki badań epidemiologicznych w latach 90. udowodniły wpływ substancji rakotwórczych (tlenku węgla, krze- mionki, amoniaku, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych), powstających podczas produkcji koksu na zachorowalność raka płuca.

U pracowników obsługujących piece koksownicze stwierdza się 2–4-krotnie podwyższone ryzyko [17]. Wyniki wielu badań narażenia zawodowego po- zwalają wnioskować, że w zakładach produkujących aluminium głównym problemem jest ekspozycja na substancje smoliste ze względu na dużą za- wartość WWA (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne).

Badania środowiska pracy przeprowadzone podczas produkcji aluminium w 1966 r. na Wydziale Elektrolizy Huty Aluminium w Koninie [18] wykazały obecność WWA. Z przedstawionych danych wynika, że na wszystkich stano- wiskach pracy wartości średnich geometrycznych stężeń dla benzopirenu (BaP) przekraczały wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS). Wskazano na istotne statystycznie zwiększone ryzyko wystąpienia zgonu z powodu raka płuca wśród pracowników zakładów produkujących aluminium. W bada- niu przeprowadzonym w Kanadzie wskaźnik zgonów wynosił 1,4 [19]. Zbliżo- ne wartości odnotowano w Norwegii [20]. W odlewniach żelaza i stali wystę- puje również ekspozycja na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne.

Celem pracy była analiza porównawcza zachorowalności i umieralności na raka płuca w Koninie i Pile – miastach o różnych warunkach przemysło- wo-geograficznych.

Materiał i metody

Zanalizowano dane dotyczące zarejestrowanych zachorowań i zgonów na raka płuca w dwóch wielkopolskich miastach – Koninie i Pile – w latach 1993–2002.

Miasta te mają podobną ogólną liczbę mieszkańców, podobną w podziale na płeć, zbliżoną strukturę wiekową, niemal identyczną tendencję starzenie się (ryc. 1. i 2.), ale odmienną strukturę geograficzno-przemysłową.

Dane niezbędne do dokonania analizy zostały uzyskane z trzech różnych źródeł o charakterze wtórnym. Strukturę ludności Konina i Piły przedstawiono na podstawie informacji pochodzących z Banku Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Liczbę zachorowań i zgonów na raka płu- ca wśród mieszkańców Konina i Piły otrzymano z zestawień przygotowanych przez Wielkopolski Rejestr Nowotworów w Poznaniu. Liczbę zachorowań i zgo- nów na raka płuca wśród mieszkańców Konina i Piły uzyskano na podstawie ogólnodostępnych raportów Centrum Onkologii. Informacje zostały zgroma- dzone w styczniu 2006 r., a ich opracowania dokonano w lutym tego same- go roku. W toku prowadzonej analizy wykorzystano przede wszystkim wskaź- niki natężenia, które obliczono w dwóch wersjach, ogólnej i szczegółowej.

Ustalono tzw. współczynnik surowy zachorowalności, zgonów na raka płu- ca – Wz, który określał liczbę zachorowań, zgonów na 100 tys. mieszkańców obu miast oraz współczynniki cząstkowe zachorowań, zgonów na raka płu- ca określające liczbę zachorowań, zgonów na 100 tys. mieszkańców obydwu miast w podziale na poszczególne grupy wiekowe.

W analizie tendencji zachorowań i zgonów na raka płuca w latach 1993–2002 posłużono się w niektórych przypadkach średniookresowym tempem zmian oraz funkcji trendu zarówno w postaci liniowej, jak i parabolicznej.

(3)

3 311

Epidemiologia raka płuca w Koninie i Pile w latach 1993–2002, w miastach o odrębnej strukturze geograficzno-przemysłowej

T

Taabbeellaa 11.. Liczba zachorowań i zgonów na raka płuca w Koninie i Pile w latach 1993–2002 T

Taabbllee 11.. The number of diseases and deaths from lung cancer in Konin and Pila from 1993 to 2002 R

Rookk KKoonniinn PPiiłłaa pp

zzaacchhoorroowwaanniiaa zzggoonnyy zzaacchhoorroowwaanniiaa zzggoonnyy M

M KK rraazzeemm MM KK rraazzeemm MM KK rraazzeemm MM KK rraazzeemm

1993 40 3 43 32 2 34 30 7 37 24 6 30

1994 27 5 32 22 3 25 25 7 32 19 6 25

1995 29 3 32 27 3 30 29 10 39 23 8 31

1996 23 5 28 24 5 29 26 7 33 21 6 27

1997 33 7 40 30 4 34 39 9 48 34 8 42

1998 38 11 49 36 8 44 36 6 42 30 5 35 p>0,05

1999 28 9 37 35 8 43 35 10 45 30 7 37

2000 39 10 49 34 7 41 36 16 52 30 15 45

2001 31 13 44 30 11 41 20 9 29 18 9 27

2002 30 15 45 34 13 47 30 16 46 28 14 42

razem 318 81 399 304 64 368 306 97 403 257 84 341

średnia/rok 31,8 8,1 39,9 30,4 6,4 36,8 30,6 9,7 40,3 25,7 8,4 34,1

W celu ustalenia zależności między liczbą zachorowań a licz- bą zgonów w obydwu miastach, wykorzystano liniową funk- cję regresji oraz podstawową miarę współzależności zjawisk o charakterze ilościowym, a mianowicie współczynnik korela- cji liniowej Pearsona. Otrzymana wartość współczynnika kore- lacji stała się następnie podstawą do wyznaczenia współczyn- nika determinacji, który informował, w jakim stopniu (w pro- centach) liczba zgonów uwarunkowana była liczbą zachorowań.

Badania przeprowadzono po uzyskaniu zgody Komisji Bioety- ki Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy.

Wyniki

Zachorowania na raka płuca w Koninie i Pile w latach 1993–2002

Bezwzględna liczba mieszkańców Konina i Piły, którzy zachorowali na raka płuca zmieniała się z roku na rok i mia-

ła tendencję wzrastającą. Dane dotyczące ogólnej liczby za- chorowań, jak również z podziałem na płeć oraz grupy wiekowe przedstawiono w tab. 1. i 2.

Brakowało wyraźnej tendencji w kształtowaniu się liczby zachorowań w obu miastach w przeliczeniu na 100 tys. miesz- kańców. Poziom współczynników wydaje się raczej być dzie- łem czynnika losowego, wynika to z niewielkiej ze statystycznego punktu widzenia liczby zachorowalności na raka płuca.

Ogólnie wartość surowego współczynnika zachorowalności na raka płuca w kolejnych latach w Pile kształtowała się na poziomie nieco wyższym niż w Koninie (ryc. 3.).

Podobna sytuacja występowała w odniesieniu do współ- czynnika obliczonego oddzielnie dla mężczyzn i dla kobiet.

RRyycc.. 11.. Struktura mieszkańców Konina i Piły pod względem liczby i płci FFiigg.. 11.. Demographic structure of residents in Konin and Piła according to age and sex

R

Ryycc.. 22.. Struktura liczby mieszkańców Konina i Piły w podziale na grupy wiekowe

FFiigg.. 22.. Demographic structure of residents in Konin and Piła according to age groups

kobietymężczyźniogółem

n-43 004 n-39 324

n-39 382 n-36 567

n-82 836

0–4 5–9 10–14

5,71% 5,62% 6,71% 6,86% 7,96% 8,49% 9,04% 9,68% 15,51% 14,76% 14,19% 14,53% 17,28% 17,55% 11,49% 10,18% 4,14% 3,71% 7,97% 8,62%

p>0,05

15–19

Konin Piła

20–29 wiek

30–39 40–49 50–59 60–64 ≥65 0 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000

20

15

10

5

0 p>0,05

[[%%]]

n-75 891

Konin Piła

(4)

70

50

30

10 wwssppóółłcczzyynnnniikk ssuurroowwyy zzaacchhoorroowwaallnnoośśccii

1993 1994 1995

Konin – zachorowania Piła – zachorowania

Konin – zgony Piła – zgony 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Zachorowania p>0,05, zgony p>0,05

R

Ryycc.. 33.. Zachorowania i zgony na raka płuca w Koninie i Pile na 100 tys. mieszkańców w latach 1993–2002

FFiigg.. 33.. Morbidity and mortality rates of lung cancer in 100 000 residents in Konin and Piła from 1993 to 2002

50 40 30 20 10 0 wwssppóółłcczzyynnnniikk ssuurroowwyy zzaacchhoorroowwaallnnoośśccii

1993 1994 1995

Konin – zgony Piła – zgony

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Zachorowania p>0,05, zgony p>0,05 R

Ryycc.. 55.. Zachorowania i zgony na raka płuca w Koninie i Pile na 100 tys. kobiet w latach 1993–2002

FFiigg.. 55.. Morbidity and mortality rates for lung cancer in 100 000 women in Konin and Piła from 1993 to 2002

120

100

80

60

40 wwssppóółłcczzyynnnniikk ssuurroowwyy zzaacchhoorroowwaallnnoośśccii

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Zachorowania p>0,05, zgony p>0,05 R

Ryycc.. 44.. Zachorowania i zgony na raka płuca w Koninie i Pile na 100 tys. mężczyzn w latach 1993–2002

FFiigg.. 44.. Morbidity and mortality rates for lung cancer in 100 000 men in Konin and Piła from 1993 to 2002

Konin – zgony Piła – zgony T

Taabbeellaa 22.. Liczba zachorowań na raka płuca w Koninie i Pile w latach 1993–2002 wg wieku T

Taabbllee 22.. The number of lung cancer cases in Konin and Piła from 1993 to 2002 according to patient’s age R

Rookk KKoonniinn PPiiłłaa

3

300––3399 4400––4499 5500––5599 6600––6644 6655++ 3300––3399 4400––4499 5500––5599 6600––6644 6655++

1993 0 5 19 3 16 1 1 10 7 18

1994 0 4 8 7 13 1 2 7 8 14

1995 0 4 8 10 10 1 7 6 4 21

1996 1 2 5 7 13 0 3 8 6 16

1997 0 7 7 12 14 0 3 14 9 22

1998 0 3 8 9 29 0 4 9 9 20

1999 0 1 14 7 15 0 5 11 5 24

2000 0 6 12 11 20 0 4 11 10 26

2001 1 5 7 7 24 1 3 3 5 18

2002 0 3 11 5 26 0 5 8 9 24

razem 2 40 99 78 180 4 37 87 72 203

średnia /rok 0,2 4 9,9 7,8 18 0,4 3,7 8,7 7,2 20,3

p p> 0,05

W odniesieniu do kobiet zamieszkałych w obu miastach wy- kazywał on tendencję wzrostową (ryc. 4. i 5.).

Znaczną liczbę zachorowań na raka płuca odnotowano wśród osób w wieku 50–59 lat. Jednak cząstkowy współ- czynnik zachorowalności w tej grupie wiekowej, mimo pew- nych wahań w poszczególnych latach, malał w analizowa- nym okresie. Tendencja ta odnosiła się jednak wyłącznie do mężczyzn, współczynnik zachorowalności w Koninie cha- rakteryzował się średniorocznym spadkiem na poziomie 16%, a w Pile na poziomie 17%. W przypadku kobiet natomiast wzrastał w roku 2002 w porównaniu z rokiem 1993, przy czym jego wartość w niemal całym okresie była wyż- sza w Pile niż w Koninie.

Między liczbą zachorowań mężczyzn w grupie wiekowej 50–59 lat w obydwu miastach nie istniał związek, któ- ry mógłby wnosić istotne wartości do prowadzonej analizy zachorowalności na raka płuca w tej właśnie grupie.

(5)

3 33 3

T

Taabbeellaa 33.. Liczba zgonów na raka płuca w Koninie i Pile w latach 1993–2002 wg wieku T

Taabbllee 33.. The number of deaths from lung cancer in Konin and Piła from 1993 to 2002 in relation to age groups R

Rookk KKoonniinn PPiiłłaa

3

300––3399 4400––4499 5500––5599 6600––6644 6655++ 3300––3399 4400––4499 5500––5599 6600––6644 6655++

1993 0 3 14 3 14 1 1 8 6 14

1994 0 2 6 6 11 1 1 5 6 12

1995 0 3 7 8 12 1 4 5 3 18

1996 1 2 5 6 15 0 2 6 5 14

1997 0 4 6 9 15 0 2 11 7 22

1998 0 1 6 8 29 0 4 7 7 17

1999 0 2 10 11 20 0 3 9 6 19

2000 0 5 7 7 22 0 3 8 8 26

2001 1 4 10 7 19 0 2 3 5 17

2002 1 7 10 4 25 0 3 5 9 25

razem 3 33 81 69 182 3 25 67 62 184

średnia/rok 0,3 3,3 8,1 6,9 18,2 0,3 2,5 6,7 6,2 18,4

p p> 0,05

Wahania współczynnika zachorowalności były charakte- rystyczne w grupie wiekowej 60–64 lata dla mieszkańców Konina i Piły ogółem, jak i w podziale na płeć. Względnie sta- łą wartością charakteryzował się współczynnik zachorowal- ności na raka płuca wśród osób powyżej 65. roku życia, a więc osób, u których stwierdzono najwięcej przypadków zachorowań. W Koninie jego wartość kształtowała się na poziomie średnio 270 zachorowań rocznie na 100 tys. miesz- kańców, natomiast w Pile na poziomie 310 zachorowań.

O ile jednak wartość omawianego współczynnika zacho- rowalności była zbliżona w kolejnych latach w przypadku mężczyzn, o tyle w przypadku kobiet zauważyć można by- ło, w szczególności w Koninie, wyraźny wzrost zachorowań poczynając od 1998 r.

W celu podsumowania dotychczasowej analizy porów- nano kształtowanie się współczynnika zachorowalności na raka płuca w kolejnych grupach wiekowych w Koninie i Pile w roku 1993 i 2002. Wartość współczynnika zachoro- walności w 1993 r. w każdej kolejnej grupie wiekowej na 100 tys. mieszkańców Piły była średnio o 89 wyższa. W Koninie nie odnotowano jednokierunkowych zmian, gdyż w grupie osób w wieku 60–64 lat nastąpił istotny spadek współczyn- nika zachorowalności. Określono znamienność statystycz- ną zarówno w przypadku ogółu mieszkańców, jak i w przypadku ich podziału na płeć. Różnice w zachorowaniach na raka płuca w obu miastach nie były znamienne statystycznie (p=0,44).

Wzrost zachorowań wraz z przesuwaniem się do kolejnych grup wiekowych, który zaobserwowano w Pile, był szczególnie wysoki w odniesieniu do mężczyzn i wynosił 176 zachorowań na 100 tys. mężczyzn, natomiast niższy w przypadku kobiet i kształtował się na poziomie niespełna 27 za- chorowań. Podobnie jak w przypadku ogółu mieszkańców, tak i w przypadku ich podziału na płeć, wśród mieszkańców Konina nie odnotowano powyższej tendencji.

Różnice w zachorowaniach dla obu miast w podziale na płeć i poszczególne grupy wiekowe nie były istotne statystycznie (p=0,47 mężczyźni, p=0,161 kobiety). W Pile w 2002 r. nie zanotowano istotnych zmian, jeśli chodzi o współczynnik zachorowalności w kolejnych grupach wiekowych w porównaniu z rokiem 1993. O ile na początku analizowanego okresu przejście do wyższej grupy wiekowej oznaczało wzrost współczynnika zachorowań średnio o 89 na 100 tys. mieszkańców, o tyle na koniec okresu ob- jętego analizą wzrost ten obejmował 92 zachorowania. Wy- raźna tendencja wzrostowa wyodrębniła się natomiast w odniesieniu do mieszkańców Konina w każdej kolejnej grupie współczynnik wzrastał o ok. 75 zachorowań na 100 tys.

mieszkańców więcej niż w grupie poprzedniej. Różnice w zachorowaniach na 100 tys. mieszkańców Konina i Piły w roku 2002 nie były znamienne statystycznie (p=0,353).

Wzrost współczynnika miał niemal liniowy charakter w przypadku kobiet zamieszkałych w Koninie. W grupie wiekowej 40–49 lat odnotowano średnio o 31 zachorowań na 100 tys. kobiet więcej niż w grupie 30–39 lat itd. W przypadku mężczyzn nastąpił wzrost zachorowań powyżej 65. roku życia. Różnice w zachorowaniach w podziale na płeć, jak i w poszczególnych grupach wiekowych nie były znamienne statystycznie (p=0,334 mężczyźni, p=0,176 kobiety).

Zgony na raka płuca w Koninie i Pile w latach 1993–2002

Bezwzględna liczba mieszkańców Konina i Piły, którzy zmarli na raka płuca, podobnie jak liczba tych, którzy zachorowali, zmieniała się z roku na rok (tab. 1.).

Całkowita liczba zachorowań w obydwu miastach, w latach 1993–2002, kształtowała się na zbliżonym poziomie, natomiast całkowita liczba zgonów była o 8% wyższa w Ko- ninie niż w Pile. Sytuacja ta dotyczyła wyłącznie mężczyzn.

W Koninie odnotowano o 18% zgonów więcej niż w Pile, na-

(6)

tomiast w przypadku kobiet występowała sytuacja odwrotna, w Pile zanotowano więcej zgonów wśród kobiet niż w Koninie o ponad 30%. Dane dotyczące zgonów w podziale na poszczególne grupy wiekowe przedstawiono w tab. 3.

Podobnie jak w przypadku analizy zachorowań, również tutaj, w celu porównania obu miast pod względem liczby zgo- nów na raka płuca, ustalono surowe i cząstkowe współczyn- niki zgonów w kolejnych latach. Wartość współczynnika wy- kazywała w kolejnych latach tendencję wzrostową (ryc. 3.).

Uwzględniając podział na płeć można zauważyć, że w niemal całym badanym okresie surowy wskaźnik zgonów obliczony dla mężczyzn zamieszkałych w Koninie kształto- wał się na poziomie wyższym niż dla mężczyzn z Piły (ryc. 4.).

Wspomniana wzrostowa tendencja liczby zgonów w Ko- ninie wynikała przede wszystkim z przyrostu liczby zgonów na 100 tys. kobiet. W zasadzie żadnych prawidłowości nie można było odnotować, jeżeli chodzi o liczbę zgonów w pierwszej grupie wiekowej, tj. wśród osób w wieku 30–39 lat. Poziom cząstkowego współczynnika zgonów w tej grupie wiekowej zarówno ogółem, jak i w podziale na płeć by- ła dziełem czynnika losowego.

O ile w przypadku osób w wieku 40–49 lat zamieszka- łych w Pile współczynnik zgonów na 100 tys. kształtował się w latach 1993–2002 na względnie zbliżonym poziomie ok. 20, o tyle w przypadku mieszkańców Konina wskaźnik ten, począwszy od 1999 r., szybko wzrastał. Wzrost był szcze- gólnie wyraźny w odniesieniu do kobiet zamieszkałych w Ko- ninie. W roku 1997 wartość cząstkowego współczynnika zgonów wynosiła ok. 12–13, natomiast w roku 2002 ukształ- towała się już na poziomie blisko 30 zgonów na 100 tys. kobiet w wieku 40–49 lat.

Cząstkowy współczynnik zgonów w grupie wiekowej 50–59 lat wykazywał tendencję spadkową. Średniorocz- ny spadek w Koninie kształtował się na poziomie 9%, natomiast w Pile był nieco większy i wynosił 11%. Podobnie, jak w przypadku cząstkowego współczynnika zachorowal- ności przedstawiona wyżej tendencja odnosiła się wyłącz- nie do mężczyzn w Koninie. Liczba zgonów na 100 tys. męż- czyzn w wieku 50–59 lat z roku na rok była niższa średnio o 15%, a w Pile o 18%. W przypadku kobiet współczynnik wzrastał z roku na rok zarówno w Koninie, jak i w Pile.

Liczba zgonów na raka płuca na 100 tys. mieszkańców Konina i Piły w wieku 60–64 lat wykazywała na przemian wzrosty i spadki. Sytuacja ta dotyczyła również mieszkań- ców w podziale na płeć.

W przypadku kobiet zamieszkałych w Pile cząstkowy współczynnik zgonów w tej grupie wiekowej w niemal ca- łym okresie był wyższy niż wśród kobiet zamieszkałych w Koninie. Nieznaczny wzrost, w granicach 5% rocznie w Ko- ninie i 3,5% w Pile, zanotowano w odniesieniu do cząstko- wego współczynnika zgonów w grupie osób powyżej 65. roku życia. Na koniec analizowanego okresu, tj. w roku 2002 ukształtował się on na poziomie 307 zgonów na 100 tys.

mieszkańców Konina (w wieku powyżej 65 lat) i 336 zgo- nów w przypadku Piły.

Przyczyną wzrostu liczby zgonów na 100 tys. mieszkań- ców w obydwu wielkopolskich miastach był przede wszystkim przyrost liczby zgonów wśród kobiet. Średnio wynosił on 12% rocznie w Koninie i 8% w Pile. W przypadku męż- czyzn natomiast wartość cząstkowego współczynnika zgo- nów w tej grupie wiekowej kształtowała się na zbliżonym

poziomie w kolejnych latach. Do dokonanej wyżej analizy liczby zgonów na raka płuca dodatkowo wprowadzono po- równanie wartości współczynnika zgonów w kolejnych grupach wiekowych w Koninie i Pile w pierwszym i ostatnim roku. Otrzymane wartości świadczą, że współczynniki zgo- nów na raka płuca w obu miastach nie różnią się znamien- nie (p>0,05). W 1993 r. liczba zgonów na 100 tys. mieszkań- ców Piły była w każdej kolejnej grupie wiekowej średnio o 71 wyższa niż w grupie poprzedniej. W Koninie natomiast po znacznym spadku współczynnika zgonów ze 194 w grupie wiekowej 50–59 lat do 102 w grupie 60–64 lata nastą- pił wzrost liczby zgonów do 268 wśród osób w wieku po- wyżej 65. roku życia. Uwzględniając podział na płeć wśród mężczyzn zamieszkałych w Pile w każdej kolejnej, wyższej grupie wiekowej współczynnik zgonów wzrastał o 140 w po- równaniu z grupą poprzednią, natomiast wśród kobiet wzrost ten wynosił 22. W Koninie z kolei trudno było uchwy- cić jakąkolwiek tendencję z uwagi na wspomniany już spadek liczby zgonów wśród osób z przedziału wiekowego 60–64 lata. Różnice w odniesieniu do współczynników zgonów w obydwu miastach zarówno w podziale na po- szczególne grupy wiekowe, jak i na płeć nie były znamienne statystycznie (p=0,395 mężczyźni, p=0,063 kobiety).

W 2002 r. liczba zgonów na 100 tys. mieszkańców Piły wzrastała wraz z przechodzeniem do kolejnych grup wiekowych średnio o 96 zgonów, dla porównania – w 1993 r.

wzrost ten wynosił 71. Różnice współczynnika zgonów w obydwu miastach w 2002 r. w podziale na poszczególne grupy wiekowe, jak również na płeć nie były znamienne statystycznie (p=0,346 mężczyźni, p=0,067 kobiety).

Wzrost cząstkowego współczynnika zgonów w obydwu miastach w każdej kolejnej grupie wiekowej w roku 2002 w stosunku do roku 1993 dotyczył zarówno mężczyzn, jak i kobiet.

Omówienie

Rozwój przemysłu, procesy urbanizacyjne, niewystarcza- jąca troska o ochronę środowiska powodują zagrożenie dla zdrowia człowieka. W Koninie zjawiska te przybierają szcze- gólnie duże rozmiary z powodu emisji zanieczyszczeń z Ze- społu Elektrowni Pątnów-Adamów-Konin, Huty Aluminium Konin oraz degradacji środowiska wynikającej z działalno- ści kopalni węgla brunatnego. Mieszkańcy Piły ze względu na inną strukturę przemysłowo-geograficzną są mniej na- rażeni na toksyczne działanie czynników chorobotwórczych.

Struktura zgonów z powodu nowotworów złośliwych w poszczególnych województwach jest podobna. We wszystkich województwach pierwsze miejsce u mężczyzn zajmu- je rak płuca z udziałem od 30,8% (województwo śląskie) do 35% (województwo kujawsko-pomorskie). Wśród kobiet największy odsetek zgonów na raka płuca odnotowano w województwie zachodniopomorskim 16,5% i dolnoślą- skim 13,8% [21].

Zanalizowano zachorowania i zgony na raka płuca w dwóch wielkopolskich miastach – Koninie i Pile. Miasta te są bardzo podobne, jeśli chodzi o ogólną liczbę miesz- kańców, podział na płeć oraz strukturę wiekową.

W latach 1993–2002 całkowita liczba zachorowań w obydwu miastach kształtowała się na zbliżonym poziomie ponad 300 przypadków. Zarówno w Koninie, jak i Pile zdecy- dowaną większość osób, u których stwierdzono raka płuca

(7)

stanowili mężczyźni, jednak w Koninie przewaga ta była nieco wyższa.

Zważywszy na fakt, że w grupie osób w wieku 30–39 lat przypadki zachorowań na raka płuca były sporadyczne (Ko- nin 2, Piła 4 zachorowania) trudno mówić o jakichkolwiek prawidłowościach w kształtowaniu się cząstkowego współ- czynnika zachorowalności w tej grupie wiekowej, zarówno ogółem, jak i w podziale na mężczyzn i kobiety.

W przypadku osób w wieku 40–49 lat prawdopodobień- stwo zachorowania na raka płuca było wyższe, to również w tej grupie trudno było uchwycić wyraźne tendencje oraz przewagę zachorowań w którymś z miast. Dużą liczbę za- chorowań na raka płuca odnotowano wśród osób w wieku 50–59 lat. Przedział wiekowy 60–64 lat charakteryzował się zbliżoną liczbą zachorowań w obydwu analizowanych miastach. Najwięcej zachorowań na raka płuca odnotowano w grupie wiekowej powyżej 65. roku życia.

W poszczególnych grupach wiekowych w ciągu 10 lat w Koninie odnotowano więcej przypadków raka płuca u osób w wieku 50–59 lat niż w Pile. Sytuacja odwrotna wy- stępowała natomiast w odniesieniu do osób z ostatniego przedziału wiekowego powyżej 65. roku życia.

Analizując dane trudno dostrzec jakąkolwiek tendencję w kształtowaniu się liczby zachorowań w obydwu miastach.

Poziom współczynników wydaje się raczej być dziełem czynnika losowego, co zresztą jest sprawą naturalną, zważyw- szy na stosunkowo niewielkie ze statystycznego punktu widzenia liczby bezwzględne, jeśli chodzi o zachorowalność na raka płuca. Niemniej jednak w tych przypadkach, w któ- rych można było uchwycić trend wskazano podobieństwa i różnice w kształtowaniu się współczynników w Koninie i Pile. Porównując wartość surowego współczynnika zacho- rowalności na raka płuca w kolejnych latach w Pile kształ- tował się on na wyższym poziomie niż w Koninie.

Podobna sytuacja występowała w przypadku współczyn- nika obliczonego oddzielnie dla mężczyzn i kobiet, przy czym w odniesieniu do kobiet zamieszkałych w Koninie zaryso- wała się wyraźna tendencja wzrostowa. Tendencję tę moż- na opisać za pomocą parabolicznej funkcji trendu, która pozwala na przewidywanie liczby zachorowań na 100 tys. kobiet w Koninie w przyszłości. I tak, np. w roku 2006 surowy współczynnik zachorowalności może wynosić ok. 55,14.

Wzrost zachorowalności na raka płuca u kobiet wynika z faktu, że w wiek zwiększonego ryzyka wchodzą kobiety urodzone w latach 1940–1960, które były narażone w naj- wyższym stopniu na czynnik ryzyka jakim jest dym nikotynowy. Z danych z 2002 r. wynika, że już w 6 województwach rak płuca jest pierwszą przyczyną umieralności u kobiet [21].

Podsumowując wyniki analizy w zakresie zgonów spo- wodowanych rakiem płuca należy stwierdzić, że nie są one optymistyczne. Z analizy tej wynika, że w latach 1993–2002 liczba zgonów na 100 tys. mieszkańców w obydwu miastach miała tendencję wzrostową. Różnice, jakie dzieliły obydwa miasta polegały na tym, że w Koninie liczba zgonów wyka- zywała stały średnioroczny przyrost, natomiast w Pile pod- legała znacznemu wahaniu. Poza tym wyraźnie zarysowała się wzrostowa tendencja liczby zgonów kobiet w Pile w stosunku do Konina oraz odwrotna sytuacja w grupie mężczyzn.

Pozytywnym zjawiskiem w ramach prowadzonej analizy jest

niewątpliwie fakt, że mimo znacznej liczby zachorowań i zgo- nów wśród osób w wieku 50–59 lat cząstkowy współczyn- nik zgonów wykazywał tendencje spadkową. Negatywnym zjawiskiem w zakresie analizy dotyczącej ogółu mieszkań- ców Konina i Piły jest wzrost cząstkowego współczynnika, który obserwujemy porównując lata 1993 i 2002.

Uwzględniając podział na wiek można stwierdzić, że w obydwu wielkopolskich miastach na raka płuca umiera- ły przede wszystkim osoby w wieku 50–59 lat oraz powy- żej 65. roku życia, a więc z tych grup, w których odnotowano najwięcej zachorowań.

Analizując wpływ liczby zachorowań na liczbę zgonów można stwierdzić, że był on znacznie większy w Pile niż w Koninie i to zarówno ogółem, jak i w podziale na płeć i wiek. Bezwzględny wzrost liczby zachorowań w latach 1993–2002 o 100 prowadził do wzrostu liczby zgonów o 92 w przypadku mieszkańców Piły, natomiast powodo- wał wzrost zgonów o 78 w Koninie.

Uwzględniając podział na płeć można stwierdzić, że każ- de 100 kolejnych zachorowań wśród mężczyzn oznaczało zwiększenie liczby zgonów o 88 w Pile i o 55 w Koninie, natomiast każde 100 dodatkowych zachorowań wśród kobiet prowadziło do wzrostu liczby zgonów o 93 w Pile i o 85 w Koninie.

Wszystkie niekorzystne czynniki występujące w rejonie Konina mają niewątpliwie ujemny wpływ na nasze zdrowie, jednak dokonana analiza zachorowalności i umieralności na raka płuca w latach 1993–2002 wykazała, że struktura przemysłowo-geograficzna nie miała istotnego wpływu na zachorowalność i umieralność spowodowaną rakiem płu- ca. W obu miastach mimo odmiennej struktury przemysło- wo-geograficznej wyniki analizy uwzględniające zachoro- walność i umieralność na raka płuca są bardzo zbliżone.

Wynika z tego, że kwestie związane z etiologicznymi przy- czynami wzrostu zachorowalności i umieralności na raka płuca badanej populacji w wymienionych miastach głów- nie mogą być związane z inhalacją dymu nikotynowego. Aby powstrzymać rozwój negatywnych trendów w analizowa- nym zakresie niezbędne jest podjęcie na szeroką skalę dzia- łań, które umożliwią coraz lepszą kontrolę nad czynnikami kształtującymi ludzkie zdrowie. Przykładem takich działań jest zainicjowana na początku lat 90. przez Fundację Pro- mocja Zdrowia, akcja adresowana do wszystkich palaczy chcących zerwać z nałogiem. Patronat nad akcją objęła Mię- dzynarodowa Unia Walki z Rakiem (UICC). Od 1992 r. akcja przebiega pod hasłem Rzuć palenie razem z nami i organi- zowana jest w Światowym Dniu Rzucania Palenia.

Jednodniowe akcje powtarzane każdego roku spełniają rolę czynnika mobilizującego, który ma wzbudzić i utrzymać zainteresowanie problemem palenia tytoniu wśród opinii pu- blicznej. Celem akcji jest zapewnienie palaczom rzetelnych informacji na temat konsekwencji palenia tytoniu, a osobom chcącym rzucić palenie pomoc fachowców, którzy dysponu- ją wiedzą i doświadczeniem w leczeniu uzależnień.

Wnioski

1. Zdecydowaną większość osób, u których stwierdzono raka płuca w obu miastach stanowili mężczyźni, głównie powyżej 65. roku życia.

3 35 5

(8)

2. W ostatnim 10-leciu stwierdzono wyraźny wzrost zacho- rowalności i umieralności na raka płuca u kobiet w obydwu miastach, a współczynnik zachorowań i zgonów na 100 tys. mieszkańców był podobny.

3. Nie stwierdzono wpływu struktury przemysłowo-geograficznej różniącej miasta Konin i Piłę na zachorowania i zgony na raka płuca.

Piśmiennictwo

1. Wojciechowska U, Didkowska J, Tarkowski W, Zatoński W. Nowo- twory złośliwe w Polsce w 2002. Centrum Onkologii Warszawa 2003.

2. Parkin DM. Trends in lung cancer worldwide. Chest 1989; 96: 5-8.

3. Zatoński W, Didkowska J. Epidemiologia nowotworów złośliwych.

W: Krzakowski M (red.). Onkologia Kliniczna. Borgis Warsza- wa 2001; 22-50.

4. Spiro SG, ed. Lung Cancer. Vol. 17. Huddersfield, The Charlesworth Group 2001; 17: 6.

5. Wiliams MD, Sandler AB. The epidemiology of lung cancer.

Can Tre Res 2001; 105: 31-52.

6. Zatoński W, Tyczyński J. Epidemiologia nowotworów złośliwych w Polsce w piętnastoleciu 1980-1994. Centrum Onkologii, Warsza- wa 1997.

7. Roszkowski K. Rak płuca – aspekty epidemiologiczne i diagnostycz- ne. Nowa Klinika 2004; 11: 304-10.

8. Zatoński W. Nowe perspektywy leczenia uzależnienia od nikotyny.

Med Prakt 2000; 7: 3-16.

9. Zatoński W. Rak płuca. Med Dypl 1997; 6: 26-28.

10. Zatoński W. Przewoźnik K. Palenie tytoniu w Polsce: postawy, na- stępstwa zdrowotne i profilaktyka. Centrum Onkologii Warsza- wa 1996.

11. Doll R, Peto R. Mortality in relation to smoking: 20 years’ observa- tions on male British doctors. Br Med J 1976; 2: 1525-36.

12. Prochaska JO, Goldstein MG. Process of smoking cessation. Clin Chest Med 1991; 12: 727-35.

13. Kim ES, Jlong WK, Khuri FR. Prevention of lung cancer. Chest Surg Clin N Am 2000; 10: 663-90.

14. Feinstein MB, Bach PB. Epidemiology of lung cancer. Chest Surg Clin N Am 2000; 10: 653-61.

15. Page G P, Green JL, Lockland D. Epidemiology of lung cancer with special reference to genetics, bioassays, woman, and developing countries. Semin Respir Crit Care Med 2000; 21: 356-73.

16. Zatoński T, Tyczyński J. Nowotwory złośliwe w Polsce w roku 1993.

Zakład Organizacji Walki z Rakiem i Epidemiologii Nowotworów Centrum Onkologii, Warszawa 1996.

17. Czerczak S. Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynni- ków rakotwórczych. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2001.

18. Brzeźnicki S, Przybylski H. Oznaczenie wielopierścieniowych węglo- wodorów aromatycznych w środowisku pracy podczas produkcji aluminium. Med Pracy 1996; 47: 1-8.

19. Buening MK, Levin W, Karle JM, Yagi H, Jerina DM, Conney AH. Tu- morigenicity of bay-region epoxides and other derivatives of chry- sene and phenanthrene in newborn mice. Cancer Res 1979; 39:

5063-8.

20. Andersen A, Dahlberg BE, Magnus K, Wannag A. Risk of cancer in the Norwegian aluminium industry. Int J Cancer 1982; 29: 295-8.

21. Wojciechowska U, Didkowska J, Tarkowski W. Nowotwory złośliwe w Polsce w 2003. Centrum Onkologii, Warszawa 2005.

Adres do korespondencji dr hab. AAnnddrrzzeejj NNoowwiicckkii ul. Boruckiego 18 85-799 Bydgoszcz e-mail: anow1_xl@wp.pl