Ludnośc o języku ojczystym polskim na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej

URZĄD STATYSTYCZNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ. ROK 1933, TOM X, ZESZYT 4.

TIRE DE LA R E V U E T R I M E S T R I E L L E D E S T A T I S T I Q U E , ŚDITEE PAR L OFFICE CENTRAL DE STATISTIQUE DE LA REPUBLIQUE POLONAISE. ANNEE 1933, TOME X, FASC. 4,

NA OBSZARZE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

LA REPARTITION DE LA POPULATION

AYANT POUR LANGUE MATERNELLE LE POLONAIS SUR LE TERRITOIRE DE LA REPUBLIQUE POLONA1SE

DU CONGRES INTERNATIONAL DE GEOGRAPHIE VARSOVIE 1934

COMITE EXECUTIF DU CONGRES

DR. JERZY SMOLEŃSKI

L U D N O Ś Ć O J Ę Z Y K U O J C Z Y S T Y M P O L S K I M NA O B S Z A R Z E R Z E C Z Y P O S P O L I T E J P O L S K I E J

L A R E P A R T ITION DE LA POPULATION AYANT POUR LANGUE MATERNELLE LE POLONA1S

SURLE TERRITOIRE DE LA REPUBLIQUE POLONAISE

W A R S Z A W A 1934

Ludność o jązyKu ojczystym polsKim na obszarze Rzeczypospolitej PolsKiej

Jej gęstość, udział procentowy oraz wysokość względnych przewyżek i niedoborów w powiatach według stanu z dn. 9 .XII 1931 r.

Za dostateczny środek dla scharakteryzo­

wania ilościowo-przestrzennej roli grupy lud­

ności, stanowiącej część zaludnienia pewnego obszaru, uważa się zazwyczaj — poza uży­

ciem cyfr bezwzględnych, a na mapie metody punktowej — przedstawienie kar­

tograficzne przestrzennego zróżnicowania udziału procentowego tej grupy' Na innem miejscu1 starałem się wykazać, że to jest nie­

wystarczające, że zyskanie pełnego obrazu wspomnianej roli wymaga jeszcze uwzględnie­

nia dwóch elementów: zróżnicowania gę­

stości omawianej grupy, t, j. ilości reprezen­

tujących ją osobników przypadających na 1 km2, oraz zróżnicowania jej względnych (t. j.

przypadających na 1 km?) przewyżek, wzgl.

niedoborów w stosunku do reszty zaludnienia.

Niniejsza praca jest zastosowaniem powyż­

szej zasady dla zanalizowania roli ludności o języku ojczystym polskim na terenie Rze­

czypospolitej Polskiej w oparciu o ogłoszone wyniki tymczasowe ogólnego spisu ludności z dn. 9 grudnia 1931 r? Obliczenia dokonane zostały dla powiatów jako jednostek podsta­

wowych, albowiem dane, dotyczące gmin, nie zostały dotychczas opublikowane.

I. Gęstość ludności o języku ojczystym polskim (Mapa I)

Bezwzględne liczby Polaków s, mieszkają­

cych w poszczególnych powiatach, ogłoszone przez Główny Urząd Statystyczny, porówna­

ne z powierzchnią tych powiatów, pozwalają na obliczenie średniej gęstości ludności pol­

skiej (t, j. ilości, przypadającej na 1 km 2) dla każdego powiatu. Obliczono ją łącznie z lud­

nością położonych w granicach tych powia­

tów miast, nawet i w tych przypadkach, gd*y miasta stanowią odrębne jednostki administra­

cyjne, a to celem umożliwienia porównania mapy zagęszczenia Polaków z mapą gęstości zaludnienia, która tą metodą wykonana zo­

stała i ogłoszona przez Główny Urząd Sta­

tystyczny *. '

Analiza załączonej mapy I, na któ­

rej wyróżniono sześć stopni zagęszczenia Po- lak ó w :< 10, 10 — 30, 30 — 50, 50 — 70, 70

— 100, > 1 0 0 głów na \km2, pozwala stwierdzić następujące stosunki:

1. Większa część obszaru etnograficzne­

go polskiego ma gęstość Polaków prze­

wyższającą 70 głów na 1 k m 2. Poza tym obszarem gęstość taką osiąga tyl­

ko powiat lwowski (ze Lwowem) 5 i tarnopolski-

Terytorja o powyższem zagęszcze­

niu Polaków dotykają granic państwa na południowym zachodzie i południu;

na północy należą tu tylko trzy nadgra­

niczne powiaty: morski, tczewski i gru­

dziądzki,

2, Ponad 100 Polaków na 1 k m 2 mieszka w zwartym obszarze na południowym zachodzie, obejmującym Śląsk (bez pow.

lublinieckiego), zachodnią i północną

1 J. S m o l e ń s k i : Sur V analyse cartographiqu e de rapporłs enłre les d ifferen ts com posants de la popu lation . — Pam iętn ik I I . Zjazdu G eografów i Etnografów S ło w ia ń sk ich , T . II, 104 K raków 1930.

2 W i a d o m o ś c i S t a t y s t y c z n e r. 1932, zesz. 16, s tr. 311.

• Ja k o P o la k ó w ro zu m ieć n ależy o so b y o język u ojczy stym polskim . 4 W i a d o m o ś c i S t a t y s t y c z n e r. 1932, zesz. 3.

5 P o w iat lw ow ski bez m iasta Lw o w a ma średnią g ęsto ść Po lak ów 63,5/^m2.

część woj. krakowskiego, południowo- zachodnią kieleckiego i zachodnią lwowskiego'. Nadto należą tu izolowa­

ne wyspy złożone z powiatów: a) War- szawa-Błonie, b) Łódź - Łask - Brzeziny, c) Kutno, d) Kalisz-Olsitró w, e) Poznań, f) Toruń i Bydgoszcz, g) Grudziądlz, h) Tczew, i) Lublin, j) Lwów. Pokrywa się to z występowaniem większych miast i największej ogólnej gęstości zalud­

nienia.

3. 50—70 Polaków na 1 km 2 występuje głównie w obwodowych częściach ob­

szaru większości polskiej, przede- wszystkiem na północy (rzadsze zalud­

nienie), nadto w słabiej zaludnionych powiatach w środku państwa (np. So­

chaczew, Rawa Mazow., Opoczno, Włoszczowa). Poza rdzennem teryto- rjum polskiem znajdujemy tę gęstość Polaków w pow. wileńskim! (z Wil­

nem) 1 oraz w 9 powiatach należących do połudlniowo - wschodniego półwyspu ekspansji polskiej, sięgającego przez Podole dio granic państwa (Mościska, Rudki, Sambor, Drohobycz, Przemyśla­

ny, Stanisławów, Buczacz, Trembowla, Skałat).

4. 30 — 50 Polaków na 1 km2 znajduje­

my na następujących obszarach:

a) u północno-zachodnich granic pań­

stwa w 6 powiatach woj. pomorskiego i 9 północnych i zachodnich woj' po­

znańskiego (obszar przeważnie rzadko zaludniony),

b) w grupie (słabo zaludnionych) po­

wiatów u północnej granicy: Działdo­

wo, Przasnysz, Kolno i północnej czę­

ści woi. białostockiego,

c) wzdłuż wschodnich granic etnogra­

ficznych polskich w powiatach: Dobro- mil, Lubaczów, Włodawa, Konstantynów,

d) w 3 wschodnich powiatach woj.

lwowskiego (Gródek Jagielloński, Żół­

kiew, Sokal), w większości (11) powia­

tów woj. tarnopolskiego oraz w! 4 po­

wiatach gęsto zaludnionych woj. stani­

sławowskiego (Tłumacz, Horodenka, Kołomyja, Śniatyn),

e) w obrębie „półwyspu wileńskiego"

w 3 powiatach: Szczuczyn, Lida, Osz-

miana. !

5. 10 — 30 Polaków na 1 km 2 spotykamy:

a) w zwartym obszarze na północnym wschodzie państwa obejmującym po­

łudniową i wschodnią część woj. bia­

łostockiego, zachodnią woj. poleskiego (pow. Brześć n^B,), większość powia­

tów woj. nowogródzkiego i wileńskie­

go. Obszar ten od północno-wschodnich granic woj. lubelskiego ciągnie się nie­

przerwanym pasem aż po Dźwinę, b) w równoleżnikowym pasie środko­

wego Wołynia wraz z przyległym na południu powiatem radziechowskim, c) w woj. Iwowskiem w 2 powiatach północnych: Rawa Ruska i Jaworów, stanowiących wyspę słabszego niż w otoczeniu zagęszczenia Polaków, oraz w 3 powiatach karpackich: Lesko, Tur­

ka, Stary Sambor,

d) w woj. stanisławowskiem w 3 powia­

tach: Stryj, Żydaczów, Kałusz, stano­

wiących wyspę słabszego zagęszczenia Polaków,

e) w powiecie sępoleńskim woj. po­

morskiego (28,5 Polaków na 1 km2, przy gęstości zaludnienia 48,1 /km2).

Je s t to jedyny powiat w zachodnich województwach Rzeczypospolitej, — wogóle jedyny poza wschodniemi ob­

szarami — o gęstości Polaków poniżej 30 /km2,

6. Mniej niż 10 Polaków na 1 k m 2 wy­

stępuje w 3 obszarach:

a) Polesie — bez pow. Brześć n/B.

i przyległe 3 powiaty północno-wołyń- skie- Na Polesiu gęstość Polaków spa­

da do' najniższych w calem państwie wartości. W 5 powiatach (Kamień Ko- szyrski, Kobryń, Drohiczyn, Kosów, Łu- niniec) nie diochodzi 3 głów na 1 km2, b) południowy Wołyń (powiaty Krze­

mieniec i Dubno), gdzie gęstość Polaków jest nieco większa (9,1 — 9,6/km2), c) Wschodnie Karpaty (5 powiatów:

Skole, Dolina, Bohorodczany, Nadwor­

na, Kosów).

Wymienione obszary o bardzo słabem za­

gęszczeniu Polaków odznaczają się równocze­

śnie — z wyjątkiem pow. krzemieckiego i bo- horodczańskiego — rządkiem zaludnieniem.

Na podstawie powyższego przeglądu stwierdzić można, że zagęszczenie Polaków jest na obszarze Polski w znacznym stopniu odbiciem gęstości zaludnienia. Linja przekąt­

na przecinająca terytoirjum Rzeczypospolitej z północy na południowy wschód, łącząca wschodnie, względnie północne krańce powią-

* Ppw iąt w ileń sk i bez m iaętą W Uba m a ś rę ń m ę g ęsto ść P o lak ów 30,5lkm %»

tów: Grudziądz-Siedlce-Tarnopol, dzieli pań­

stwo na dwie połacie w ten sposób, że część południowo-zachodnia skupia niemal wszystkie powiaty o gęstości Polaków przenoszącej 60 na 1 k m 2. Co więcej, niewiele powiatów mających ponad 40 Polaków na 1 km2 przekracza tę linję na północy i północo-wschodzie, a wię­

kszość obszaru poza mą leżącego ma zagę­

szczenie Polaków nie dochodzące 20jkm 1. W połaci południowo-zachodniej natomiast war­

tości poniżej 50/km 2 występują tylkoi na obu skrajnych skrzydłach: na północo-zachodzie

(w woj. poznańsldem i pomorskiem) w związ­

ku z obniżeniem gęstości zaludnienia, — zaś na południo-wschodzie (w obszarach ,,mniej­

szościowych") w związku z przekroczeniem granicy etnograficznej polskiej.

W obrębie wschodnich ziem Rzeczypospo­

litej obraz zagęszczenia Polaków zaznacza wyraźnie trzy szlaki kolonizacji polskiej:

1. Na północnym wschodzie s z l a k w i ­ l e ń s k i , gdzie ilość Polaków w po­

wiatach: wileńskim (bez Wilna), szczu- czyńskim, lidzkim i oszmiańskim wyno­

si od 30 do 40 głów na 1 km 2, zaś w reszcie woj. wileńskiego i nowogródz­

kiego od kilkunastu do 25/km2, u samej nawet granicy Łotwy (pow. Brasław) przenosząc 20/km 2.

2. S z l a k ś r o d k o w o - w o ł y ń s k i , biegnący przez powiaty: Włodzimierz, Horochów, Łuck, Równe, wykazujący nieznaczną wprawdzie 11 — 18/km 2 gę­

stość Polaków, niemniej odbijającą od niższych jeszcze wartości w sąsiednich obszarach na północy (północny W o­

łyń i Polesie, 2—6/km 2) i południu (po­

wiaty: Dubno i Krzemieniec ok. 91 km 2).

Jest to strefa polskiej kolonizacji, na której przedłużeniu poza wschodnią granicą Rzeczypospolitej leżą skupie­

nia Polaków w okolicy Żytomierza, podkreślone istnieniem na terytorjum Z. S. R. R. t. zw. polskiego autonomicz­

nego rejonu Marchlewskiego (Dowby- sze).

3. Na południowym wschodzie s z l a k p o d o l s k i , którego oś biegnie od Jarosławia przez Lwów na Tarnopol.

Zagęszczenie Polaków wynosi tu w szeregu powiatów od 50 do 70/kmq, wyż­

sze jeszcze wartości osiągając w pow.

_______ lwowskim (z miastem) i tarnopolskim.

Dla porównania podkreślić warto, że po­

wiat tarnopolski ma gęstość Polaków taką jak płocki, że gęstość ta w pow, skałackim i trembowelskim (a więc nad samą granicą wschodnią) wyższa jest niż w pow. socha- czewskim, pułtuskim lub rawskim, — że wre­

szcie w niektórych powiatach podolskich, w których Polacy są w mniejszości \ zagęszcze­

nie ich nie ustępuje istniejącemu w rdzennie i niemal czysto polskich powiatach, takich jak np. Przasnysz lub Kolno, mających powyżej 90H/o Polaków, lecz rzadko zaludnionych.

II, Odsetki ludości o języku ojczystym polskim (Mapa II)

Według stanu z 9.XII 1931 r. ludność o ję­

zyku ojczystym polskim stanowi 69,1% zalud­

nienia Rzeczypospolitej. Zróżnicowanie pol­

skich odsetków w poszczególnych powiatach wedle obliczeń Głównego Urzędu Statystycz­

nego przedstawia mapa II. Z obliczeń wy­

łączono tu ludność 19 miast osobno potrakto­

wanych w zestawieniu Urzędu2. Nasilenie procentowe wyrażono na mapie przy pomo­

cy skali sześciostopniowej: -<10, 10— 30, 30—

5 0 ,5 0 — 70, 70— 90, > 9 0 % .

Mapa pozwala przedewszystkiem wydzie­

lić na terytorjum Rzeczypospolitej obszar po­

wiatów większości polskiej od obszaru mniej­

szości. Stosunek ich powierzchni przedstawia się jak 62 : 38. Linja rozdzielająca te obsza­

ry — zaczynając od północy — przecina woj.

białostockie, pozostawiając po stronie mniej­

szości polskiej dwa powiaty: Grodno i Woł- kowysk, następnie towarzyszy południowej granicy tegoż województwa, potem wschod­

niej i południowej województwa lubelskiego aż do zetknięcia się jej z pow. jarosławskim, skąd skręca ku południowi i przecina Karpa­

ty krętym przebiegiem, pozostawiając po stro­

nie większości polskiej powiaty: Jarosław, Mo­

ściska, Przemyśl, Brzozów, Sanok.

Na zachód od tej linji niema powiatów, w któiych Polacy byliby w mniejszości, nato­

miast na wschód od niej widnieją trzy wyspy większości polskiej: na północnym wschodzie w y s p a w i l e ń s k a , na którą składa się 8 powiatów, sięgających aż po granicę z Łotwą, na południowym wschodzie w y s p a l w o w ­ s k a , złożona z 3 powiatów, wreszcie nad­

graniczna w y s p a t a r n o p o l s k a rów­

nież z 3 powiatów złożona.

1 Np. B o rszczó w , B u czacz, Stan isław ów , T łu m acz, R u d k i, D ro h ob ycz.

2 B ie lsk o , B ia ły sto k , B y d g o szcz, C zęstochow a, G dynia, Gniezno, G rudziądz, In o w ro cław , K ato w ice, K rakó w , K ró l. H uta, L u ­ blin , Lw ów , Łódź, Poznań, S o s n o w ie c, T o ru ń , W arszaw a, W ilno. M iasta te , z k tóry ch je d y n ie B ie lsk o ma w ięk szo ść n iep o lską, w ykazują razem średnio 72,7% Po lak ów (a w ięc o d sete k w yższy niż śred n i d la całego p ań stw a).

1. Terytorjum większości polskiej

Na całym obszarze większości polskiej tylko 15 powiatów posiada odsetek Polaków niższy niż 70%. Z nich 6 składa „wyspy11:

lwowską i tarnopolską, 4 wchodzą w skład

„wyspy11 wileńskiej tak, że na zwarte tery­

torjum polskiej większości przypada zaledwie 5 powiatów reprezentujących niższy stopień polskiej przewagi procentowej. Cztery z nich leżą u wschodnich granic etnograficznych pol­

skich (Sanok, Przemyśl, Mościska, Bielsk), jeden nad zachodnią granicą państwa (Sępol­

no)- Zresztą na omawianem terytorium rów­

nież takich powiatów, które mają 70 — 80%, Polaków, jest niewiele: 2 leżą w woj. łódz- kiem (Łódź bez miasta, Brzeziny), 5 u zachod­

nich granic woj. poznańskiego (Nowy Tomyśl, Chodzież, Wyrzysk, Szubin, Wolsztyn; np- trzy ostatnie mają ponad 79% Polaków), 4 w woj. lubelskiem sąsiadują z Wołyniem (Toma­

szów, Hrubieszów, Chełm, Włodawa). Należy tu wreszcie pow. gorlicki na południu, w Kar­

patach, a na północy suwalski, wciśnięty między Prusy Wschodnie a Litwę. Pozatem cały obszar polskiej większości składa się z powiatów, mających więcej niż 80% Polakowi, przyczem znaczną przewagę terytorjalną sta­

nowią powiaty, w których ten procent prze­

nosi 90%. Mapa wskazuje, że ten najwyższy odsetek polski obejmuje przedewszystkiem zwarty obszar na południowym zachodzie Rze­

czypospolitej i przechodzi na' południu, na zachodzie i na północy w szeroką strefę ob­

wodową równoległą do granic państwa, zaś na wschodzie zbliżoną do granic etnograficz­

nych polskich. W ten sposób p o w i a t y o n a j w y ż s z y m p r o c e n c i e P o l a ­ k ó w ( > 9 0 % ) t w o r z ą n i e j a k o o k o I - n y p i e r ś c i e ń , o t a c z a j ą c y t e r y ­ t o r j u m w i ę k s z o ś c i p o l s k i e j , od­

sunięty nieco od jego wschodnich krańców a wykazujący większe przerwy jedynie na pół­

nocno-zachodnim skraju woj. poznańskiego i południowym białostockiego. Występuje on jeszcze wyraźniej, gdy uwzględnimy, że poza nim kilka obwodowych powiatów (Rawicz, Działdowo, Szczuczyn, Węgrów) ma ponad 89,6%, Polaków.

Na otoczonym tą okolną strefą terenie, w którym ludność polska reprezentuje przeważ­

nie 85—90% , rozsiane są powiaty o wyższym (> 9 0 % ) procencie polskim w postaci wysp tworzących wewnętrzny łańcuch, skierowany z południowego wschodu na północny zachód wzdłuż osi: Iłża — Strzelno. Urywa się on za wschodnią granicą woj. poznańskiego.

Co się tyczy wymienionych wyżej odosob­

nionych wysp polskiej większości na wscho­

dzie, najwyższe odsetki polskie posiada wys­

pa wileńska. Powiaty: Wilno (bez miasta), Oszmiana i Szczuczyn mają ponad 80% lud­

ności polskiej, niewiele mniej (79,4%) ma pow. lidzki. Słabszy odsetek Polaków (66—

66,5%) wykazują powiaty Brasław i Wołożyn, najsłabszy, bliski stanu wyrównania, pow.

Święciany (50,2%) i Stołpce (52,2%).

Nader słabą procentową przewagę polską (51,1 — 58,3%) reprezentuje wyspa lwowska (bez Lwowa), złożona z powiatów: Lwów,

Przemyślany, Kamionka Strumiłowa, silniej­

szą natomiast tarnopolska (60,9 — 66,6%), na którą składają się również trzy powiaty:

Tarnopol, Trembowla i Skałat.

2. Terytorjum mniejszości polskiej

Najniższy procent Polaków ( <C 10%) wy­

stępuje na terenie Rzeczypospolitej w dwóch najrzadziej zaludnionych krainach: na Pole­

siu i we Wschodnich Karpatach. Na Polesiu w trzech powiatach: Kobryń, Drohiczyn, Ka­

mień Koszyrski, we Wschodnich Karpatach również w trzech: Skole, Bohorodczany i Ko­

sów, W żadnym z nich zresztą procent ten nie spada poniżej 5%.

Słabą mniejszość (10— 30%) stanowi lud­

ność polska: a) w dużym obszarze obejmują­

cym .resztę Polesia, dwa powiaty woj. nowo­

gródzkiego (Nowogródek i Nieśwież), cały Wołyń oraz pobliski powiat Rawę Ruską, b) w dziedzinie Wschodnich Karpat i Podkarpa­

cia, mianowicie w trzech południowo-wschod­

nich powiatach woj. lwowskiego (Lesko, Tur­

ka, Stary Sambor) i większości powiatów woj.

stanisławowskiego z przyległym pow. roha- tyńskim.

Powyższe dwa obszary rozdziela strefa powiatów o silnej (30 — 50%) mniej­

szości polskiej, leżących na Podolu i Pobużu i okalających wyspy polskiej większości:

lwowską i tarnopolską. W połowie tych po­

wiatów odsetki Polaków przenoszą 40%. W p a s i e ś r o d k o w y m , w i ą ż ą c y m w s p o m n i a n e w y s p y z e s o b ą i z o b s z a r e m e t n o g r a f i c z n y m p o 1- k i m n a z a c h o d z i e , s t a n j e s t b l i s k i w y r ó w n a n i a (Lubaczów 49,8, Rudki 48,4, Podhajce 48,8, Zborów 47,8, Zło­

czów 47,9°/o). Wyrównanie nastąpiło' już w pow. zbaraskim.

Druga dziedzina silnej mniejszości polskiej rozciąga się na północnym wschodzie w są­

siedztwie wyspy wileńskiej. Składają się na nią

dwa rozdzielone pasem większości polskiej te- rytorja: południowe, obejmujące 4 powiaty o procencie Polaków przenoszącym 40% (Grod­

no, Wołkowysk, Słonim, Baranowicze) i pół­

nocno-wschodnie, również z 4 powiatów złożo­

ne (Mołodeczno, Wilejka, Dzisna, Postawy), o odsetkach polskich od 39,1 do 47,9%.

Porównywując mapę procentu Polaków (II) z mapą ich zagęszczenia (I) widzimy, że największa niezgodność w przestrzennem ustosunkowaniu się ilościowego zróżnicowania tych zjawisk zachodzi w dwóch obszarach:

lj na terytorjum etnograficznem polskiem w rzadko zaludnionych powiatach na północ­

nym zachodzie i północy (środkowe Pomorze, północne Mazowsze), gdzie P o l a c y p r z y s ł a b e m z a g ę s z c z e n i u r e p r e z e n ­ t u j ą b a r d z o w y s o k i e o i d s e t k i , 2) na terytorjum mniejszości polskiej na po­

łudniowym wschodzie państwa, gdzie w obrę­

bie naddtniestrzańsko-podolskiej strefy znacz­

nej gęstości zaludnienia s i l n e z a g ę s z c z e - n i e P o l a k ó w w y s t ę p u j e w s z e r e ­ g u p o w i a t ó w , w k t ó r y c h t w o r z ą o n i m n i e j s z o ś ć l u d n o ś c i . Stąd pa­

radoksalne pozornie zjawisko, że np. w po­

wiecie tłumackim, w którym odsetek polski wynosi zaledwie 38,2%, przypada na 1 km 2 o prawie 10 Polaków więcej niż w pow, tu­

cholskim, mającym ponad 90% ludności pol­

skiej.

III. Przewyżki i niedobory (Mapa III) P o d w z g l ę d n ą p r z e w y ż k ą e w.

n i e d o b o r e m P o l a k ó w r o z u m i e ć n a l e ż y 1 r ó ż n i c ę m i ę d z y i l o ś ć ią l u d n o ś c i p o l s k i ej a n i e p o l s k i e j p r z y p a d a j ą c ą n a 1 k m 2. Liczba ta okre­

śla, o ile głów Polacy, stanowiąc większość, przenoszą resztę ludności na obszarze 1 k m 8 ( p r z e w y ż k a), — albo ilu Polaków, jeśli są w mniejszości, brak na obszarze 1 k m 2, by się zrównali ilościowo z resztą ludności (n i e- d o b ó r ) . Wartość ta służyć może jako m i a ­ r a p o r ó w n a w c z a i l o ś c i o w e g o o p o r u w i ę k s z o ś c i p r z e c i w j e j z d e g r a d o w a n i u , względnie jako m i a r a s z a n s m n i e j s z o ś c i d o z y s k a n i a p r z e w a g i . Je s t ona funkcją odsetka re­

prezentowanego przez daną grupę ludności i

gęstości zaludnienia. Z dwóch obszarów o tej samej powierzchni i tym samym odsetku gru­

py tworzącej większość, ten, na którym lud­

ność jest dwukrotnie gęstsza, posiada prze- wyżkę tej grupy dwa razy większą a szanse zrównania się z nią grupy będącej w mniej­

szości są na nim dwa razy mniejsze. To też nie wysokość udziału procentowego lecz w i e l k o ś ć p r z e w y ż k i s t a n o w i p o d ­ s t a w ę do o c e n y t r w a ł o ś c i p r z e ­ w a g i p o s i a d a n e j p r z e z p e w n ą g r u p ę l u d n o ś c i .

Jeśli g = gęstość zaludnienia, m = pro­

cent ludności polskiej, wówczas przewyżką względna (ew. niedobór) Polaków wyniesie

d = g | — 1

j.

Praktyczniejszy w użyciu jest wzór inny2, mianowicie d = ^ , przyczem § = m — 50, t- j.

wyraża różnicę (dodatnią lub ujemną) między wysokością procentu Polaków a stanem wy­

równania (50%).

Mapa III przedstawia rozmieszczenie względnych (t. j. na 1 km 2} przewyżek i niedo­

borów polskich w powiatach Rzeczypospolitej według stanu z 9X11 1931 w skali 6-stopnio- wej: 0— 10, 10—30, 30— 50, 50— 70, 70— 100,

> 1 0 0 /km'2. Z obliczeń wyłączono 19 miast od­

rębnie potraktowanych w zestawieniu Głów­

nego Urzędu Statystycznego 3 (podobnie jak na mapie II).

Mapa pozwala stwierdzić następujące sto­

sunki:

i

1. Rozmieszczenie przewyżek polskich

1) Powiaty, w których przewyżki polskie przenoszą 70 głów na 1 k m 2, zajmują południowo-zachodnią i środkową część państwa, nadto należy tu powiat tczewski—wszystkie reprezentują razem przeszło 1/5 obszaru Rzeczypospolitej (21%). W powiatach tych gęstość zalud­

nienia przekracza 75/km1. Blisko 1/4 ich ogólnej powierzchni wykazuje przewyżki ponad 100/im2. Należy tu mianowicie Śląsk (bez rzadziej zaludnionego pow.

lublinieckiego), północno - zachodnia i środkowa część woj. krakowskiego, po trzy powiaty woj. kieleckiego (Będzin,

1 P o r. J . S m o l e ń s k i . W zględn e przew y żki l n iedobory lu dn ości p o lsk ie j n a ob szarze R z eczy p osp olitej. P r a c e Instytutu G eogra­

ficznego U niw . Jag iello ń sk ieg o . Z esz. 6, K raków 1926.

2 J . S m o l e ń s k i : Sur l*an aly se cartographiąu e de rapports entre les d iffir e n ts com posants d e la popu lation . P a m ię tn ik II Zjazdu G eografów i Etnografów Słow iań sk ich , T . II , 104 K rak ó w 1930.

• W i a d o m o ś c i S t a t y s t y c z n e r. 1930 zesz. 3.

Zawiercie, Miechów) i lwowskiego (Rzeszów, Strzyżów, Przeworsk), nadto powiaty: ostrowski, warszawski z błoń­

skim i tczewski. Wszystkie oczywiście mają wysoką gęstość zaludnienia- 2. Powiaty, mające przewyżki polskie od

50 do 7U/Am2 odpowiadają na terytorjum etnograficznem polskiem słabszej gę­

stości zaludnienia. Obejmują one więk­

szość powiatów woj. warszawskiego, środkowe, południowe i zachodhie po­

wiaty woj. poznańskiego i parę przyle­

głych powiatów łódzkiego, wschodnie i północne Pomorze, północno-zacho­

dnią i południowo-zachodnią część lu­

belskiego i klin między Wisłą a Sanem.

Nadto tworzą odosobnione wyspy: na Śląsku w pow. lublinieckim, w woj. kie- leckiem w pow. kozienickim i wło- szczowskim, w Karpatach w pow. no­

wotarskim i grybowskim.

3) Słabsze przewyżki polskie: 30 — 501km 2 występują wzdłuż wschodniej granicy etnograficznej polskiej (Augustów, So­

kółka, Konstantynów, Biała i R a­

dzyń, Chełm, Hrubieszów, Toma­

szów), na kresach północno - za­

chodnich (północno - zachodnie Po­

znańskie i Pomorze), w północno- wschodniej, rzadko zaludnionej części woj. warszawskiego i północnej biało­

stockiego, pozatem na Podolu w pow.

tarnopolskim i skałackim, a na północ­

nym wschodzie w pow. szczuczyńskim.

Razem pokrywają przeszło 14% po­

wierzchni państwa.

4) Najsłabsze przewyżki polskie, poniżej 30 głów na 1 km 2 , mają trzy nadgra­

niczne powiaty na zachodzie (Nowy Tomyśl, Chodzież, Sępolno), trzy po­

dolskie (Kamionka Strumiłowa, Prze­

myślany, Trembowla), sześć leżących u wschodniej granicy etnograficznej polskiej (Sanok, Przemyśl, Mościska, Włodawa, Bielsk, Suwałki) i siedem na północo-wschodzie państwa, reprezen­

tując razem 11,5%i powierzchni Rzeczy­

pospolitej. Z tego t y l k o 6 p o w i a ­ t ó w (Zbaraż, Święciany, Stołpce, Ka­

mionka Strumiłowa, Bielsk, Sępolno) w y k a z u j e p r z e w y ż k i p o l ­ s k i e n i e d o c h o d z ą c e l O g ł ó w n a 1 km 2. Trzy pierwsze z pośród nich mają przewyżki •< 2Ikm2, zaled­

wie wykraczając poza stan wyrówna­

nia.

2. Rozmieszczenie niedoborów polskich

1) O b s z a r n a j n i ż s z y c h p o l s k i c h n i e d o b o r ó w ( c z y l i n a j m n i e j ­ s z y c h p r z e w y ż e k l u d n o ś c i n i e p o l s k i e j ) n i e p r z e n o s z ą ­ c y c h 3 0 g ł ó w na 1 k m 2 z a j m u ­ j e p r z e s z ł o V4 c z ę ś ć p o ­ w i e r z c h n i R z e c z y p o s p o l i ­ t e j , obejmując Polesie (bez pow. drohi- czyńskiego), północno-wschodni Wołyń, południową część woj. nowogródzkiego, wschodnią woj. białostockiego i wschod­

nią Wileńszczyznę, zaś na południowym wschodzie 10 powiatów woj. lwowskie­

go, 11 — tarnopolskiego i 1 — stanisła­

wowskiego (Tłumacz). B l i s k o t r z e ­ c i a c z ę ś ć t e g o o b s z a r u m a n i e d o b o r y p o l s k i e p o n i ż e j

10 /k m 2. Są wśród należących tu powiatów takie, zarówno na północo- wschodzie (Wołkowysk, Grodno, Bara- nowicze, Postawy, Wilejka), jak na po- łudnio - wschodzie (Lubaczów, Rudki, Zborów, Podhajce), w których średni niedobór Polaków na 1 km 2 nie docho­

dzi 4 głów.

2) Niedobory polskie od 30 do 50Ikm2 wy­

stępują w 5 powiatach wschodnio-kar- packich, w 6 powiatach Wołynia i na środkowem Polesiu (Drohiczyn), nadto w pow.: Rawa Ruska, Jaworów, Bobrka, Rohatyn, Horodenka. Razem reprezen­

tują one ponad 9°/o powierzchni pań­

stwa.

3) P o w i a t y o n i e d o b o r a c h p o l ­ s k i c h 5 0 — 7 0 I k m 2 w y s t ę p u ­ j ą n a w s c h o d n i e m P o d k a r ­ p a c i u i P o k u c i u (Stryj, Żyda- czów, Kałusz, Bohorodczany, Kołomy­

ja) o r a z n a W s c h o d n i m W o ­ ł y n i u (Równe, Zdołbunów, Krzemie­

niec). Je s t ich razem 8.

4) T y l k o w d w ó c h p o w i a t a c h R z e c z y p o s p o l i t e j (śniatyńskim i stanisławowskim) n i e d o b o r y P o ­ l a k ó w o s i ą g a j ą p o n a d 7 0 g ł ó w n a 1 km 2; w trzech (Stryj, Bohorodczany, Krzemieniec) bliskie są tej cyfry. Obszar wszystkich powiatów, w których niedobory polskie przenoszą 50Ikm2 odpowiada 3,5% powierzchni państwa.

Stosunek powierzchni obszarów o różnym stopniu polskich przewyżek wzgl. niedoborów podaje tablica 1.

Tabl, 1. Powierzchnia powiatów o przewyżkach pol­

skich i niepolskich w odsetkach powierzchni państwa

Su perficie des arrondissements ayant des excedents polonais et non polonais en proporlions p. cent de la superficie

du pays

Tabl. 2. Powierzchnia powiatów o przewyżkach pol­

skich w odsetkach obszaru większości polskiej S u perficie des arrondissements ayant des excedents polonais en

proportions p. cent de f et en due de la m ajorite polonaise

P rz e­

w yżki na 1 km 2 E rc ed en ts

par km2

P o w ierzch n ia pow iatów o p rzew y żk ach p olskich

S u p erficie des arron d isse­

ments ayan t des exceden łs polon ais

P o w ie rz ch n ia pow iatów o przew yżkach niepolskich S u p erficie des arron dissem en ts ay an t des excedents non

p olon ais w o d setk ach pow ierzchni państw a en proportions p. cent de l a superficie du pays

0— 10 3,5 8,7

10— 20 3,2 5,8

20— 30 5,8 10,9

30— 40 7,5 6,3

40— 50 6,1 2,9

50— 60 8,1 0.9

60— 70 7,6 2,2

70— 80 8,9 0,4

8 0 - 90 4,3 ^—

90— 100 1,8 20,1 —

100—200 4,2 ^—

> 200 0,9 0,0

6 1 ,9 38,1

Mimo, że powierzchniai powiatów, w których Polacy są w mniejszości, jest o wiele mniejsza od powierzchni powiatów większości polskiej (38:62), to jednak powierzchnia powiatów o sła­

bych (<30/k m 2) niedoborach polskich jest prze­

szło dwa razy większa niż powierzchnia o rów­

nie słabych niedoborach niepolskich (czyli pol­

skich przewyżkach), Innemi słowy: o b- s z a r s ł a b e j p r z e w a g i p o l s k i e j j e s t d w u k r o t n i e m n i e j s z y n i ż o b s z a r s ł a b e j p r z e w a g i n i e p U 1- s k i e j . Natomiast t e r y t o r j u m o w y s o ­ k i c h ("> 70/km2) p r z e w y ż k a c h p o l ­ s k i c h j e s t 5 0 r a z y w i ę k s z e n i ż t e r y t o r j u m o t y m s a m y m s t o p n i u p r z e w a g i n i e p o l s k i e j .

Już bezwzględne rozmiary powierzchni od­

powiadających rozmaitym stopniom przewagi ilościowej wskazują na różnice zachodzące mię­

dzy stosunkami w obszarze większości pol­

skiej a niepolskiej. Różnice te zaznaczają się silniej przy odrębnem potraktowaniu tych dwóch obszarów i obliczeniu dla każdego z nich, jaki procent jego powierzchni zajmują powiaty o1 rozmaitych stopniach przewagi do­

minującego żywiołu. Stosunki te podają ta­

blice 2 i 3,

Przew yżki p o lsk ie (n ied o b o ry n ie p o lsk ie )

na 1 km 2 E xcedents p olon ais (d eficits

non polon ais) par kmr

P o w ierz ch n ia p o w iatów w od set­

k a ch obszaru w iększości p o lsk iej S u p erficie des arrondissem ents en

proportions p . cent de 1'etendue de la m ajorite polon aise

0 — 10 5,3

10 — 20 5,2

20 — 30 9,4

30 — 40 12,1

40 — 50 9,8

50 — 60 13,2

60 — 70 12,4

70 — 80 14,5 ,

80 — 90 6,9

90 — 100 3,0 32,6

100 —200 6,7

> 200 1.5

100,0

Tabl. 3. Powierzchnia powiatów o przewyżkach nie­

polskich w odsetkach obszaru większości niepolskie) Su perficie des arrondissements ayant des excedents non polon ais en proportions p. cent de teten d u ę de la m a jo tili non polonaise

N iedobory polskie (przew yżki n iepolskie) na i km 2 D dficits polon ais (excedents

non polon ais) par km2

Po w ierzch n ia pow iatów w o d set­

k a ch o bszaru w iększości n ie p o ls k ie j S u p erficie des arrondissem ents en proportions p. cent de 1'etendue

de la m ajorite non polon aise

0 — 10 22,9

10 - 20 15,2

20 — 30 28,7

30 — 40 16,5

40 — 50 7,6

50 — 60 2,3

60 — 70 5,8

> 7 0 1,0

100,0

Z p o w i e r z c h n i p o w i a t ó w o w i ę k - s z o ś c i p o l s k i e j b l i s k o 1/i w y ­ k a z u j e p r z e w y ż k i p o l s k i e p o ­ n a d 7 0 g ł ó w n a 1 k m 2, a n a l o ­ g i c z n ą p r z e w a g ę m a l u d n o ś ć n i e p o l s k a n a 1/100 t e r y t o i r j u m , w k t ó r e r a s t a n o w i w i ę k s z o ś ć .

W i ę c e j n i ż p o ł o w a (58,2%) p o ­ w i e r z c h n i p o w i a t ó w o w i ę k s z o ­ ś c i p o l s k i e j m a p r z e w y ż k i P o ­ l a k ó w p o n a d 50/km 2, n a t o m i a s t p r z e w y ż k i n i e p o l s k i e ( c z y l i n i e - d o b ó r P o l a k ó w ) t e j w y s o k o ś c i d o t y c z ą 9,1% o b s z a r u p o w i a t ó w o m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j . P o w i a ­ t y o m i n i m a l n e j ( < 10/km2) p r z e - w y ż c e p o l s k i e j s t a n o w i ą 5,3%

p o w i e r z c h n i w i ę k s z o ś c i p o i -

s k i e j , z o b s z a r u z a ś , w k t ó r y m P o l a c y są w m n i e j s z o ś c i , 22,9%\

p r z y p a d a n a t e n n a j n i ż s z y s t o ­ p i e ń n i e p o l s k i e j p r z e w a g i . Prze­

ciwieństwo to ilustrują cyfry zestawienia po­

równawczego na tabl. 4.

Tabl. 4. Powierzchnia powiatów o przewyżkach pol­

skich i niepolskich w odsetkach obszaru większości polskiej i niepolskiej

Su perjicie des arrondissements ayant des excedents polon ais et non polon ais en proportions p. cent de l*etendue de la m a-

joril'e polonaise et non polon aise O bszar w ięk szo ści p o lsk iej

Eten due de l a m ajorite polon aise

O bszar w ięk szo ści n ie p o ls k ie j E ten du e de la m ajorite

non p olon aise Przewj^żki

lud ności p o l­

sk iej na 1 £m2 (nied obór lu­

dności n iep o l­

s k ie j) E xceden ts de la population p o lo ­ n aise p ar &m2

(d eficit de la popu lation non polon aise)

P o w ierzch n ia pow iatów w o d setk ach obszaru w ię k ­ szości p o lsk ie j S u p erjicie des arrondissem ents

en proportions p . cent de V etendue de la

m ajorite p olon aise

P rzew y żk i lud ności n ie ­

po lsk iej na 1 &m2 (n ied o b ó r

lu d n o ści p o l­

s k ie j) E xceden t de la

popu lation non polon aise par km2 (d efic it de

la population polon aise)

P o w ie rz ch n ia pow iatów w o dsetkach o bszaru w ię k ­ szo ści n iep o l­

sk iej S u p erficie des arrondissem ents

en proportions p . cent de 1' iten d u e de la

m a jorite non polon aise

0 — 30 30 - 50 50 — 70

> 7 0

19.9 21.9 25.6 32.6

0 — 30 30 — 50 50 — 70

> 7 0

66,8 24,1 8,1 1.0

100,0 100,0

Średnia przewyżka. Polaków na calem te- rytorjum Rzplitej wynosi 28 głów na 1 km 2, zaś na samej powierzchni powiatów o pol­

skiej większości: 55/km2. Natomiast średni nie­

dobór i Polaków; (czyli przewyżka niepolska) na terenie powiatów o niepolskiej większości wynosi 25,3Ikm2, Stąd ś r e d n i a p r z e w a ­ ga l u d n o ś c i n i e p o l s k i e j w p o ­ w i a t a c h , g d z i e l u d n o ś ć t a s t a ­ n o w i w i ę k s z o ś ć , n i ż s z a j e s t , n i ż ś r e d n i a p r z e w a g a l u d n o ś c i p o l s k i e j w c a l e m p a ń s t w i e .

Przypomnieć przytem należy, że w powyż­

szych wywodach przeciwstawiono grupie pol­

skiej grupę niepolską tak, jak gdyby ona była jednolitą. W rzeczywistości składają się na nią obce sobie językowe i narodowościowe ele­

menty: Rusini (Ukraińcy), Białorusini, Żydzi, Niemcy i inni — przez co dominująca rola Po­

laków tem silniej występuje. Tutaj moment ten został pominięty a w związku z tem i stan

„większości względnej".

Zaznaczono na wstępie, że wysokość względnych przewyżek ew. niedoborów służyć

może za miarę porównawczą ilościowego opo­

ru stawianego przez grupę większości prze­

ciw zmajoryzowaniu jej. W powiatach o' nie­

znacznych przewyżkach większości (a tem sa­

mem małych niedoborach mniejszości) stosun­

kowo łatwo nastąpić może przy drobnych zmia­

nach demograficznych odwrócenie ról między grupą stanowiącą obecnie większość a grupą mniejszości. Tam, gdzie przewyżka nie dochodzi 10;km 2 grupa mniejszości przy wzroście o kil­

ka zaledwie głów na 1 km 2 stać się może więk­

szością. Powiatów oi tak niskiej przewadze polskiej jest w Polsce — jak wyżej wspomnia­

no — pięć, razem reprezentują one 3,5°/o po­

wierzchni państwa, podczas gdy powiaty o równie słabej przewadze niepolskiej przedsta­

wiają powierzchnię przeszło 2V3 razy więk­

szą. S z a n s e p r z e w r o t u s t o s u n ­ k ó w n a k o r z y ś ć g r u p y p o l s k i e j są tu więc przeszło dwukrotnie większe, t, j.

d o t y c z ą p r z e s z ł o d w u k r o t n i e w i ę k s z e g o o b s z a r u — niż szanse grupy niepolskiej.

Jeżeli za dolną granicę ilościową względ­

nej stabilizacji przewagi istniejącej uznamy przewyżkę 30/km 2, to większość polską nie­

ustaloną dostatecznie znajdujemy w 15 powia­

tach, tworzących 11,3% powierzchni państwa, gdy równocześnie powiaty o tak samo nieusta­

lonej większości niepolskiej zajmują 25,4% tej powierzchni (zaś ustalonej 12,6°/o). I przy tem założeniu szanse odwrócenia przewagi na ko­

rzyść grupy polskiej są przeszło dwukrotnie większe. Realnego znaczenia nabierają one gdy zważymy, że 1) średnia gęstość zaludnie­

nia jest w obszarze o przewadze Polaków wyż­

sza 1 niż w obszarze przewagi niepolskiej, 2) że większość obszaru o przewadze Polaków jest terenem emigracji, zaś większość obszaru o przewadze innych grup ludnościowych tere­

nem immigracji wewnętrznej2.

Orjentacja przesunięć ludnościowych spra­

wia, iż mimo wyższego przyrostu naturalnego części elementu niepolskiego tendencja zmian demograficznych w obszarze przewagi niepol­

skiej na korzyść grupy polskiej jest naogół większa, niż w obszarze przewagi polskiej na korzyść grup innych. Na wypływające z tej tendencji możliwości zwraca uwagę mapa przewyżek i niedoborów.

Ja k możliwości te wyglądają w świetle cyfr bezwzględnych? Nie licząc powiatu luba- czowskiego, w którym stosunki nie różnią się

1 P o r. m apkę g ęsto ści zalud nien ia R z . P , z r . 1931, W i a d o m o ś c i S t a t y s t y c z n e z e s z . 3 r. 1932.

2 P o r, W . O r m i c k i e g o m ap k ę n asilen ia w ędrów ek w ew nętrzny ch w P o ls c e za okres 1921 — 1931. W i a d o m o ś c i G e o g r a f i c z n e X . Nr. 8—10, K raków 1932.

RZECZYPOSPOLITEJ PO L SK IE J W ROKU 1931

Curie I. L a d en site d e la p o p u la tio n a y an i p o u r lan gu e m a łe r n e lle le p o lo n a is dan s les a r r o n d iss em e n łs de la R ep u bliąu e P olon aise en 1981

Slołpce

Baranowicz

Kdibw Poleski

-Orohlczyn Kobry A

lChrzan6v ' Pszczyna

'Rzeszói . i Siała) Wadowice V

•S^Malopol. ,

Stolica

M ia sta -p ow iaty m iejskie Granica p a ństw a

" w ojewództwa

" p o w ia tu

Wykonano w Biurze Kartograficznem Et. U.St

Na 1 km - przypada Polaków: — N om h re d e P o lon ais p a r knv

p o niżej 1()

n io in s d e 10 — 30 30 — 50 50 - 70 7 0 — 1 0 0 ICO ' w ięcej

et p lu s

RZECZYPOSPOLITEJ P O L SK IE J W ROKU 1931

C arle II. L e p o u rce n ta g e d e la p o p u la tio n a g an t p o u r lan g u e m a tern e lle le p o lo n a is dan s le s a rr o n d iss em e n łs de la R epu blig u e P o lo n a ise en 1931

ą , 'Ł B N U T V O

Stolica

® M ia sta -p ow iaty m ie jskie

•>— «•*— Granica p a ństw a --- •> •• województwa --- „ p o w ia tu

1:5.000.000

50 100 150km

Wykonano w Biurze Kartograficznem Gt.U.Sl

Odsetek Polaków: — P o u rcen ta g e d e s P o lo n a is:

0 —10% 10-30% 30—50% 50—70% 70—90% 90—100%

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W ROKU 1931

Carte III. Les excedents et les deficits rela tifs de la population polon aise dans les arrondissem ents de la R ćpubliąue P olonaise en 1931

7. B B K ^ T \ C

Przewyżki:

E x c ed en ts:

Niedobory:

D eficits:

(^ ł Stolica

® Miasta-powiaty miejskie Granica państwa --- województwa

... - " p o w ia tu

: 5.000.000

Liczba osób na 1 k m 2: — N om bre de p erson n es p a r km 2:

Wykonano w Biurze Kartograficznem Gt. tt.St

poniżej

m o in s d e ^{10 — 30} 30 — 50 50 — 70

■

100 i -więcej et p lu s

poniżej 10

m o in s d e 10 — 30 30 - 50 50 - 70 100 1 w ięcej

et p lu s

prawie o'd stanu wyrównania (niedobór polski bezwzględny 311 głów, względny 0,3/km2), istnieje na terenie Rzeczypospolitej 9 powia­

tów takich, w których bezwzględny niedobór Polaków czyli nadwyżka ludności niepolskiej nie dochodzi do 10 tysięcy głów. Są to1 powia­

ty: Podhajce (bezwzgl. niedobór polski 2 296), Rudki (2 498), Zborów (3 704), Postawy (4 122), Złoczów (4 954), Wołkowysk (5 168), Brzeżany (6 072), Borszczów (8 995) i Grodno (9 684).

Łączna suma polskiego niedoboru tych dzie­

więciu powiatów pokrywających przestrzeń 17 336 k m 2 wynosi więc okrągło 47 500 głów;

przybytek tej ilości Polaków wystarczyłby do zmajoryzowania ludności niepolskiej, mającej tu obecnie większość.

Dla porównania przytoczyć należy, że na obszarze polskiej większości — pomijając po­

wiat święciański, gdzie panuje nieomal stan wyrównania (przewyżka względna 0,1 jkm 2, bezwzgl, 543 głów) — istnieją ogółem trzy po­

wiaty o bezwzględnych przewyżkach Polaków poniżej 10 tysięcy: Kamionka Strumiłowa (1800), Stołpce (4 379) i Sępolno (5 559)—i że dwa z nich (Kamionka Str. i Sępolno) wykaza­

ły w ostatniem dziesięcioleciu tendencję wzro­

stu polskości.

Obliczyć łatwo, że według stanu z dnia 9.XII 1931 r, o s i e d l e n i e s i ę o k r ą ­ g ł o 1 0 0 t y s i ę c y P o l a k ó w w 14 powiatach mniejszościowych 1 z n i ó s ł oi by p r z e w a g ę l u d n o ś c i n i e p o l s k i e j n a o b s z a r z e ok. 3 0 t y s i ę c y km2, stanowiącym 20% powierzchni całego terytor­

jum, na którem przewaga ta dzisiaj istnieje.

Przytoczone liczby, które wobec odbywa­

jących się przesunięć demograficznych zwią­

zanych z kolonizacją wewnętrzną, samorzut­

ną i ustawową (parcelacja, reforma rolna) ma­

ją nietylko teoretyczne znaczenie, rzucają światło1 na dysproporcję między rozmiarami terytorjum, w którem ludność niepolska jest w większości, a siłą i trwałością jej lokalnej przewagi, oraz wskazują na teren możliwych w przyszłości przeobrażeń.

Pod tym kątem widzenia nieobojętnem jest np. stwierdzenie, że istnieje jeszcze u za­

chodniej granicy państwa powiat (sępoleński), w którym przewaga Polaków wynosi zaled­

wie 9 głów na 1 km2 i w którym osadzenie 5 600 niepolskich przybyszów zapewniłoby im większość. Albo: że przez przybytek 2 500 Po­

laków w pow. rudeckim i ok. 3 700 w pow.

Zborowskim nastąpiłoby połączenie wysp pol­

skich, lwowskiej i tarnopolskiej, z sobą i ze zwartym obszarem polskiej większości na za­

chodzie, przez co' powstałby nieprzerwany pas powiatów o przewadze polskiej, biegnący od Przemyśla przez Podole do wschodniej gra­

nicy Rzeczypospolitej.

Mapa III i podana na końcu lista względnych przewyżek i niedoborów dosta­

tecznie te sprawy oświetla.

IV~, Różnice wyników spisu z r. 1921 i spisu z r, 1931, dotyczące ludności polskiej

T . kóżnice^ćTrmalńe

Interesującem byłoby stwierdzenie prze­

obrażeń, jakimi uległa ilość i rozmieszczenie Polaków na obszarze Rzeczypospolitej Pol­

skiej w ciągu dziesięciolecia 1921 — 1931, Zbadanie tych zmian natrafia jednak na za­

sadnicze trudności ze względu na odmienność kryterjów polskości, użytych przy spisach.

Sp.s pierwszy, z roku 1921, zawierał rubrykę:

„narodowość", — drugi, z r. 1931, rubrykę:

„język ojczysty". Stąd „Polaków" w spisie pierwszym reprezentowały osoby, przyznają­

ce się subjektywnie do narodowości polskiej, w spisie ostatnim — osoby, używające języka polskiego, jako ojczystego. Te dwa pojęcia nie muszą się z sobą pokrywać, na terenie Rzeczypospolitej Polskiej pierwsze jest nie­

wątpliwie szersze. Wiadomo np., że w roku 1921 do narodowości polskiej przyznało się wiele osób, używających języka białoruskiego i żydów, mówiących żargonem. Dlatego też obrazów siły i rozmieszczenia polskości, skonstruowanych na podstawie wymienionych dwóch spisów, porównywać z sobą bezpośre­

dnio nie można. Różnice tych obrazów są znaczne i dotyczą nietylko ilościowej roli ele­

mentu polskiego (w rożnem jednak tego sło­

wa znaczeniu), ale i zasięgu terytorjalnego je­

go przewagi. Wystarczy zaznaczyć, że 3 po­

wiaty, w których w r. 1921 większość lud­

ności podała swą przynależność narodową ja­

ko polską (Grodno, Wołkowysk, Kobryń), wy­

kazały w r. 1931 mniejszość ludności i to w powiecie kobryńskim mniejszość nader sła­

bą. Naodwrót, w trzech powiatach (Przemyśl, Mościska, Święciany), w których narodowość

1 G rodno, W o łk o w y sk , P o staw y , B aran o w icze, W ilejk a , Słon im , Lu baczów , R u d k i, D ro h ob ycz, Złoczów , Zborów , P o d h ajce Brzeżany, B o rszczów .

polska była w 1921 r. w mniejszości, osoby 0 języku ojczystym polskim mają w roku 1931 przewagę.

Procentowy udział Polaków w siensie na­

rodowym w 1921 ,r,( a w sensie językowym w r. 1931 wykazuje wybitne różnice. Formal­

ną zwyżkę procentu polskiego o> więcej, niż 10 znajdujemy (nie licząc Śląska): a) w 4 nad­

granicznych, południowo-zachodnich powia­

tach woj- poznańskiego (Kępno, Odolanów, Rawicz, Leszno), b) w 12 powiatach północ­

nego Poznańskiego i południowego Pomorza, c) w 3 powiatach u wschodniej granicy etno­

graficznej polskiej (Białystok, Biała, Biłgoraj), d) w 7 powiatach na południowym wschodzie państwa (Jaworów, Żółkiew, Złoczów, Tarno­

pol, Tłumacz, Śniatyn, Borszczów), Analogicz­

nej wielkości (2> 10j zniżkę procentu polskie­

go wykazuje 8 powiatów na wschodzie (Zy- daczów, Tomaszów, Lubomi, Kobryń, Pruża- na, Wołkowysk, Nieśwież i StołpceJ. Na ob­

szarze etnograficznym polskim w wojewódz­

twach środkowych większość powiatów ma nieznaczną (1 — 3) zniżkę odsetków polskich.

Przypuszczalnie stoi to w związku z faktem, że część ludności żydowskiej, która w roku 1921 przyznała się do narodowości polskiej, w r. 1931 podała jako ojczysty język ży­

dowski, wzgl. hebrajski.

Różnicom odsetków polskich (i gęstości zaludnienia) w latach 1921 a. 1931 odpowia­

dają różnice polskich przewyżek, ew. niedo­

borów. W 14 powiatach przewyżki te zmniej­

szyły się, ale w województwach: poznańskiem, Pomorskiem i tarnopolskiem w żadnym po­

wiecie zniżka nie nastąpita. iNiedobory polskie mniejsze są w porównaniu z r. 1921 w 3 po­

wiatach woj. stanisławowskiego (Horodenka, Śniatyn, Tłumacz), w 7 powiatach woj. tarno­

polskiego (Borszczów, Brzeżany, Podhajce, Radziechów, Zaleszczyki, Zbaraż, Złoczówj, w 5—woj. lwowskiego (Drohobycz, Rudki, S ta ­ ry Sambor, Żółkiew, Sambor), 2— woj. nowo­

gródzkiego (Baranowicze, Słonim) i 1 woj.

wileńskiego (Wilejka). Silne zwiększenie prze­

wyżek względnych polskich wykazuje (pomi­

jając Śląsk) 20 powiatów, wśród nich w woj.

lwowskiem: Jarosław, Lwów (bez miastaj, Sanok, w woj. tarnopolskiem: Tarnopol 1 Trembowla. Charakterystyczne różnice za­

znaczają się w woj- lwowskiem i tarnopoł- skiem: z pośród 39 powiatów, które miały tu w r. 1921 niedobory polskie, w 2 — element polski zyskał przewyżkę, w 14 — niedobór polski zmniejszył się, w 23 — pozostał bez zmiany. Silny wzrost niedoborów polskich

zachodzi w większości powiatów Wołynia i Polesia oraz w woj. nowogródzkiem w po­

wiatach Nieśwież i Nowogródek.

Używane powyżej określenia ,,wzrost“

i „spadek", „zwiększenie się", „ubytek" (od­

setków, przewyżek etc.) rozumieć tu należy w sensie różnic czysto formalnych „in plus"

i „in minus", przeważnie bowiem niepodobna w danych warunkach stwierdzić, w jakim stopniu mamy do czynienia z wynikiem zmian faktycznych, zaszłych w międlzyczasie, a w jakich z konsekwencją użycia innego kry- terjum polskości przy spisie ludności.

2. Zmiany w województwach zachodnich

Wyjątkowo przedstawia się rzecz pod tym względem w województwach zachodnich:

poznańskiem i pomorskiem. Tu obok więk­

szości polskiej występują, jako jedyny niemal (wobec znikomej ilości żydów) element mniej­

szościowy Niemcy. Ich silne poczucie przyna­

leżności narodowej wyklucza przyznawanie s:ę do narodowości polskiej osób o niemiec­

kim języku ojczystym, tu również polska lud­

ność, prowadząca za czasów pruskiego za­

boru uporczywą walkę z germanizacją, odzna­

cza się wysokiem uświadomieniem narodo- wem. Je s t to więc obszar, w którym pojęcie języka ojczystego pokrywa się z pojęciem na­

rodowości, zarówno u większości polskiej, jak u mniejszości niemieckiej. Dlatego na terenie tych województw wolno przeprowadzić po­

równanie stosunków narodowościowych z r.

1921 ze stosunkami językowemi w r. 1931 z gwarancją, że zachodzące różnice odpowia­

dają zaszłym istotnie zmianom, a nie wypły­

wają z odmiennych kryterjów spisowych.

Porównanie wykazuje przedewszystkiem znaczne zwiększenie się w tych wojewódz­

twach bezwzględnej ilości Polaków. Zróżnico­

wanie przestrzenne tego zjawiska ilustruje ma­

pa 1, która podaje p r z y r o s t i l o ś c i P o l a k ó w n a 1 km 2 w ciągu dziesięciolecia w poszczególnych powiatach woj. poznań­

skiego i pomorskiego.

Mapa 1 wskazuje, że najwięcej Polaków P o l a k ó w n a 1 km2 w ciągu dziesięciolecia

a) w powiecie morskim (bez Gdyni: 43,8 głów na 1 km 2),

b) nad dolną Wisłą (pow. Tczew 29,4/km2, Starogard 10,4/km-),

c) w szerokim pasie równoleżnikowym, obejmującym północne powiaty woj.

poznańskiego, graniczące z Pomorzem (Chodzież 11,6/km2, Wyrzysk 10[km2,

M a p a 1 — C a r t e I

Przyrost Polaków na 1 km2 w woj, poznańskiem i pomorskiem

1921 — 1931

A ccroissemeni de la population polon aise par km ' dans les d ip . de P ozn ań et de P om orze

1921 — 1931

+ +"+■

-ł + + 4-

' + + + "

T ~t . -T ■ ± -

Najsłabszy przyrost Polaków — poniżej 5 głów na 1 km 2 — posiadają zachodnie i środkowe powiaty woj. poznańskiego (po- zatem na: Pomorzu powt Gniew) — tutaj też znajdujemy jedyny w zachodniej Polsce po­

wiat (Koźmin), w którym liczba ludności pol­

skiej obniżyła się od r. 1921 (o 1,9 głów na Ikm 2}. Stosunki te tłumaczy fakt, że mamy tu do czynienia z obszarem zastoju demograficz­

nego, a nawet spadlku gęstości zaludnienia w ciągu ostatniego dziesięciolecia. We wspo­

mnianym powiecie koźmińskim spadek ten wy­

niósł 3,5 osób na 1 k m 2, był więc większy niż ubytek ilości Polaków.

Mapa 2 —_ Carte 2

Nadwyżka przyrostu Polaków (na 1 km2) nad ogólnym przyrostem zaludnienia w woj, poznańskiem

i pomorskiem 1921 — 1931

E xceden t de / ’accroissem ent de la population polon aise (pat km 2) par rapport a laccroissem en t tolal de la population

dans les dep. de P ozn ań et de P om orze 192/ — 1931

U b y tek 0 ,1 - Diminution

10—20 p o w yżej 20 au dessus de

d) e)

Przy ro st A ccroissem en t Na 1 £m2 — P a r &m2

Bydgoszcz — bez miasta — 13,1 fkm 2), oraz szereg sąsiadujących na wscho­

dzie, częściowo nad Wisłą położonych powiatów pomorskich (Toruń — bez miasta — 12,5f k m 2, Chełmno 11,8/km 2, Wąbrzeźno 15,5jkm 2 — pozatem Dział­

dowo 16,8 /km 2),

w powiecie poznańskim (bez miasta 13,2/^m2),

w południowych, przeważnie nadgra­

nicznych powiatach woj. poznańskiego (Leszno 11,3/fem2, Rawicz 11 fk m 2, Odo­

lanów 10,8 [km2, Ostrów 11,4 f k m 2, Kępno 11,5/km2).

poniżej 3 3—5 5 —10 pow yżej 10

dessous de au dessus de

5 a 1 km 2 — P a r km 2

Jeżeli porównamy cyfry rzeczywistego przyrostu ludności w poszczególnych powia­

tach woj. poznańskiego i pomorskiego z przy­

rostem samych Polaków, okaże się, że ten ostatni jest wszędzie większy, że przeważa on nad ogólnym przyrostem zaludnienia. Dowo­

dzi to, że przy zwiększeniu się ilości Polaków nastąpił równocześnie bezwzględny ubytek ludności niepolskiej, jej emigracja.

Mapa 2 przedstawiał zróżnicowanie przestrzenne nadwyżki przyrostu Polaków nad ogólnym przyrostem zaludnienia, czyli u b y t e k l u d n o ś c i n i e p o l s k i e j n a 1 km 2 w okresie 1921 — 1931, Ten ubytek najmniejszy jest (poniżej 5 głów na 1 km'1) w środkowych powiatach woj. poznańskiego i zachodnich woj. pomorskiego, wyższe war­

tości wykazuje w poznańskiem w strefie po­

wiatów zachodnich i południowo - zachodnich, nadgranicznych, zaś na Pomorzu w pasie po­

łudnikowymi, obejmującym powiaty: Wąbrzeź­

no, Grudziądz, Tczew i pow. morski, nadto w pow. działdowskim. W czterech powiatach:

Odolanów, Rawicz, Wąbrzeźno, Działdowo, owo zmniejszenie się ludności niepolskiej osiąga wartość 10 — 12 głów na 1 km 2, maxi- mum przedstawia się w pow. morskim (bez Gdyni): 29,2/km2.

Cyfry te dowodzą nietylko z n a c z ­ n e g o o d p ł y w u N i e m c ó w , ale rów­

nocześnie s i l n e j i m m i g r a c j i P o ­ l a k ó w z innych dzielnic, mimo, że mamy tu do czynienia z obszarem w całości (z wyjąt­

kiem pow. morskiego i tczewskiego) emigra­

cyjnym, w którym przyrost rzeczywisty za­

ludnienia mniejszy jest, niż przyrost natu­

ralny.

Konsekwencją omawianego wzrostu lud­

ności polskiej, przy równoczesnem zmniejsze­

niu się ludności niepolskiej w woj. poznań­

skiem i pomorskiem, jest zwiększenie się pro­

centowego udziału Polaków w porównaniu ze stanem z r. 1921.

Mapa 3 przedstawia zróżnicowanie prze­

strzenne wzrostu odsetków polskich w po­

szczególnych powiatach za czas 1921 do' 1931.

Wzrost procentu polskiego najniższy jest (1 — 2) w środkowych powiatach poznańskie­

go, zaś na Pomorzu w pow. gniewskim i kar­

tuskim. Wysokie wartości (ponad 10) wyka­

zuje w szeregu powiatów, położonych wzdłuż granicy Woj. poznańskiego oraz w rozległym

M a p a 3 — C a r t e 3

Wzrost odsetka Polaków w woi, poznańskiem i pomorskiem

1921 — 1931

Accroissement du pourcentage de la population polonaise dans le dep. de P ozn ań et de P om orze

1921 — 1931

1— 5 5— 10 10—20 pow yżej 20

au dessus de

obszarze, obejmującym północną część woje­

wództwa poznańskiego i południową pomor­

skiego 1. W powiatach: Chodzież, Bydgoszcz (bez miasta) i Działdowo przyrost procentów polskich przenosi 20.

ł J e s t to ow a rów noleżnikow a strefa, w k tó rej k olo n izacja niem iecka usiłow ała stw orzyć n iem ieck i pom ost łączący Brandenbur

g ję z Prusam i W schod niem u ^ L J