Sprawozdania A r c h e o l o g i c z n e , t. XXVI, 1974
GRZEGORZ D O M A Ń S K I
R O Z P O Z N A W C Z E BADANIA WYKOPALISKOWE OSADY Z O K R E S U WPŁYWÓW R Z Y M S K I C H W KRZANOWICACH,
POW. O P O L E
Z a j m u j ą c się zapleczem osadniczym g r o d u na Ostrówku w Opolu przeprowa- dzono m. in. b a d a n i a sondażowe osady z o k r e s u wpływów rzymskich w Krzanowi- cach, pow. Opole Celem ich było p e w n e stwierdzenie istnienia osady, stanu za- chowania, c h a r a k t e r u oraz określenie chociażby w przybliżeniu j e j chronologii.
Obszar wsi Krzanowice był w okresie wpływów rzymskich, a szczególnie w końcowej fazie, bardzo gęsto zasiedlony. Z jej obszaru z n a m y osiem stanowisk, głównie osad2. O m a w i a n e stanowisko z n a j d u j e się około 700 m n a północ od środka wsi (ryc..l), na k r a w ę d z i niskiej terasy M a ł e j Panwi. Z a j m u j e ono przestrzeń około
1 Z ramienia Z a k ł a d u Archeologii Ś l ą s k a IHKM PAN w e W r o c ł a w i u pracami
wykopaliskowymi kierował autor. T r w a ł y o n e od 22 do 27 s i e r p n i a 1968 r. Por.
też: G. D o m a ń s k i , Sprawozdanie z badań sondażowych na osadzie z okresu wpływów rzymskich w Krzanowicach, pow. Opole, „Śląskie S p r a w o z d a n i a Archeo- logiczne", t. 11: 1968, s. 38—39.
2 Por. K. G o d ł o w s k i , Kultura przeworska na Górnym Śląsku, Katowice—
Kraków 1969, s. 238.
Ryc. 1. Krzanowice, pow. Opole.
Plan s y t u a c y j n y stanowiska (miejsce przeprowadzenia badań
oznaczono kółkiem) Situation plan of the site (the part explored has been marked
by a circle)
Ryc. 2. Krzanowice, pow. Opole. R z u t poziomy i p r o f i l e j a m : a — gleba, b — p r ó c h n i c a ( w y p e ł n i s k o j a m ) , c — p r ó c h n i c a i m i a ł w ę g l o w y , d — w ę g l e d r z e w n e , e — polepa, f—h — z a s i ę g j a m y na g ł ę b o k o ś c i 10, 20
i 30 c m od p o z i o m u w y s t ą p i e n i a zarysu Ground plan a n d sections of t h e pits:
a — soil, b — h u m u s (fill of the p i t s ) , c — h u m u s and c o a l - d u s t , d — c h a r - coal, e — d a u b , f—h — lines s h o w i n g t h e e x t e n t of the pit a t t h e d e p t h of
10, 20 a n d 30 cm f r o m t h e l e v e l of t h e outline
R y s . G. D o m a ń s k i
800 m wzdłuż k r a w ę d z i terasy. Na całej powierzchni odkryto w t r a k c i e badań po- wierzchniowych d r o b n e niecharakterystyczne u ł a m k i ceramiki i żużla d y m a r k o w e - go. Stanowisko to z n a n e było dotychczas j a k o miejsce występowania d u ż e j ilości żużli o nieokreślonej chronologii. Mimo nie zachęcających w y n i k ó w b a d a ń po- wierzchniowych ze względu na wielkość stanowiska i intensywne ś l a d y produkcji hutniczej postanowiono przeprowadzić rozpoznawcze prace w y k o p a l i s k o w e .
Wykopy założono n a polu Marii Siedliny w zachodniej części s t a n o w i s k a . Dwa r o w y sondażowe o szerokości 1 m, odległe od siebie o 30 m, ułożone b y ł y prosto- p a d l e do krawędzi t e r a s y , a równolegle do g r a n i c pola. Wschodni r ó w sondażowy o długości 3 m rozpoczynał się 50 m od k r a w ę d z i terasy, z a c h o d n i o t e j samej długości w odległości 70 m. W pierwszym r o w i e odkryto tylko w a r s t w ę kulturową
Ryc. 3. Krzanowice, pow. Opole. Ceramika z j a m y 1 P o t t e r y f r o m pit 1
R O Z P O Z N A W C Z E B A D A N I A W Y K O P A L I S K O W E W K R Z A N O W I C A C H
o grubości do 15 cm, zawierającą d u ż ą ilość żużli bez śladów obiektów nierucho- m y c h i i n n n y c h m a t e r i a ł ó w kulturowych.
W d r u g i m natomiast natrafiono na f r a g m e n t obiektu nieruchomego. Wykop rozszerzono do powierzchni 3 X 5,5 m. Również i tu pod około 20-cm warstwą orną znajdowała się 15-cm warstwa kulturowa, a dopiero pod nią na powierzchni calca odkryto ślady obiektów nieruchomych. O d k r y t o 2 jamy, z k t ó r y c h j e d n ą wyeksplo- rowano tylko w części. Materiał k u l t u r o w y znaleziono także w w a r s t w i e kulturo- w e j , ornej i na powierzchni.
Jama 1
Na poziomie calca jama miała kształt nieregularny, zbliżony do owalu, o dłuż- szej osi po linii wschód—zachód. Wypełnisko jej składało się z p i a s k u z domieszką próchnicy i w niektórych miejscach węgli drzewnych, a w obu końcach odkryto duże skupiska polepy. J a m a sięgała do głębokości 50 cm.
M a t e r i a ł : 125 ułamków naczyń grubościennych, w t y m 14 z brzegów i 12 z den oraz część naczynia chropowatego, szarobrunatnego (ryc. 3a), f r a g m e n t naczy- nia chropowatego, ciemnoszarego (ryc. 3b), f r a g m e n t naczynia szorstkiego, szarego, o nieregularnie ukształtowanej powierzchni (ryc. 3c), część naczynia szorstkiego, partiami j a s n o b r u n a t n e g o z czarnymi p l a m a m i (ryc. 3d), f r a g m e n t naczynia jasno- brunatnego, gładkiego (ryc. 3e); 121 u ł a m k ó w naczyń cienkościennych, w tym 23 z brzegów; 25 u ł a m k ó w naczyń w y k o n a n y c h na kole garncarskim, w tym 8 z brze- gów i 1 z d n a oraz część głębokiej misy, gładkiej, ciemnoszarej (ryc. 3g), fragment naczynia szorstkiego, szarego, z uchem (ryc. 3 f ) , część naczynia baniastego, szarego, gładkiego, z o r n a m e n t e m wyciskanym c i e n k i m przedmiotem (ryc. 3 h ) ; 3 kawałki żużla, polepa.
93
Rys. A. N a j d e k
Ryc. 4. Krzanowice, pow. Opole. C e r a m i k a z warstwy k u l t u r o w e j (a—e, g) oraz z powierzchni i w a r s t w y ornej ( f , h—j)
Pottery from t h e c u l t u r e layer (a—e, g) a n d from the s u r f a c e a n d a r a b l e layer ( f , h—j)
R y s . A. N a j d e k
Jama 2
W obrębie w y k o p u odkryto tylko n i e w i e l k i jej fragment (ryc. 2), n i e pozwala- jący na wnioskowanie o całości. Jej w y p e ł n i s k o w górnej części s k ł a d a ł o się z pias- k u z próchnicą, w d o l n e j z warstwy w ę g l i drzewnych. Jama s i ę g a ł a do głębokości 60 cm.
Zawartość: u ł a m e k brzuśca naczynia cienkościennego.
Warstwa kulturowa
M a t e r i a ł : 88 u ł a m k ó w naczyń g r u b o ś c i e n n y c h3, w t y m 1 z b r z e g u i 8 z den oraz dolna część naczynia szorstkiego, j a s n o b r u n a t n e g o (ryc. 4 a ) i b r z e g naczynia szorstkiego, j a s n o b r u n a t n e g o (ryc. 4 b ) ; 57 u ł a m k ó w naczyń c i e n k o ś c i e n n y c h , w tym 4 z brzegów oraz część naczynia c h r o p o w a t e g o , jasnobrunatnego, z s z a r y m i plama- m i i krawędzią zdobioną ukośnymi n a c i ę c i a m i (ryc. 4f), f r a g m e n t naczynia gład- kiego, ciemnoszarego, z guzikiem (ryc. 4 d ) , f r a g m e n t naczynia szorstkiego, ciemno- popielatego, o n i e r e g u l a r n i e u k s z t a ł t o w a n e j powierzchni (ryc. 4 b); 4 u ł a m k i naczyń wykonanych za p o m o c ą koła garncarskiego, w tym 1 z brzegu oraz f r a g m e n t na- czynia szorstkiego, szarego, o zmytej p o w i e r z c h n i (ryc. 4e); 44 u ł a m k i dużego na- czynia zasobowego, w t ó r n i e przepalonego, szorstkiego, szarego, w t y m 1 z brzegu (ryc. 4i); 3 k a w a ł k i żużla, polepa.
Powierzchnia i warstwa orna
M a t e r i a ł : 59 u ł a m k ó w naczyń grubościennych, w t y m 1 z brzegu, ułamek brzuśca naczynia z wywierconym o t w o r e m (ryc. 4g), brzeg n a c z y n i a zasobowego,
3 Naczynia cienkościenne o grubości ścianek do 0,7 cm, g r u b o ś c i e n n e powy- żej 0,7 cm.
R O Z P O Z N A W C Z E B A D A N I A W Y K O P A L I S K O W E W K R Z A N O W I C A C H 95
szorstkiego, szarego (ryc. 4h); 17 u ł a m k ó w brzuśców naczyń cienkościennych; 2 ułam- ki naczyń w y k o n a n y c h na kole g a r n c a r s k i m , w tym f r a g m e n t brzegu naczynia
gładkiego, s z a r e g o (ryc. 4 j ) ; kawałek żużla, polepa.
Odkryty n i e w i e l k i fragment osady nie pozwala w pełni na wnioskowanie o j e j całości. J a m a 1 jest przypuszczalnie ś l a d e m jakiegoś dużego obiektu naziemnego, być może b u d y n k u . Druga, odkryta częściowo, ma przeznaczenie bliżej nie okre- ślone.
Materiał r u c h o m y , wyłącznie c e r a m i c z n y , pozwala na ustalenie w przybliżeniu chronologii osady, a raczej odkrytego j e j f r a g m e n t u . Wśród o d k r y t y c h 543 ułamków 316, czyli 58,2%, stanowiły fragmenty n a c z y ń grubościennych (w j a m i e 1 — 46,1%), 196, czyli 36,1%), u ł a m k i naczyń cienkościennych (w jamie 1 — 44,7%), a 31, czyli 5,7%, f r a g m e n t y naczyń wykonanych za pomocą koła garncarskiego (w jamie 1 — 9,2%). P r o p o r c j e te zbliżone są do i n n y c h osad śląskich z d r u g i e j połowy okresu wpływów r z y m s k i c h , i tak w Tarchalicach, pow. Wołów4, poszczególne grupy s t a - nowiły odpowiednio 60,8% i 39,2% ( b r a k ceramiki siwej), w B o r k a c h , pow. Opole5, 62,1%, 33,3% 4,6%, a w Opolu-Groszowicach6 40,0%, 52,0% i 8%. W tej ostatniej osadzie dzięki j e j specyficznemu c h a r a k t e r o w i (produkcyjnemu) proporcje te odbie- g a j ą od p r z e c i ę t n e j . Na nieco wcześniejszej chronologicznie osadzie w Wólce Ł a - sieckiej, p o w . Ł o w i c z7, do naczyń grubościennych zaliczono 79% ułamków, a pozo- stałą część do cienkościennych. M a t e r i a ł z Krzanowic ze względu na swoją nie- znaczną w i e l k o ś ć n i e może być w pełni porównywalny z innymi, j e d n a k jest zbli- żony do c e r a m i k i z osad śląskich z d r u g i e j połowy okresu w p ł y w ó w rzymskich.
Wśród całego m a t e r i a ł u ceramicznego z Krzanowic znaleziono fragmenty, które można zaliczyć do pięciu typów naczyń. Najliczniej r e p r e z e n t o w a n e są naczynia o profilu e s o w a t y m i szorstkiej p o w i e r z c h n i (ryc. 3 a—c, e). M a j ą one swoje od- powiedniki w e wszystkich osadach z k o ń c o w e j części okresu w p ł y w ó w rzymskich n a Śląsku, s t a n o w i ą c najliczniejszą g r u p ę naczyń. Również naczynia zbliżone kształ- tem, a przypuszczalnie i przeznaczeniem, z górną częścią w kształcie stożka ściętego (ryc. 3d), m a j ą t a m odpowiedniki8. K o l e j n e dwa naczynia, w y k o n a n e są za pomocą koła garncarskiego. Pierwsze z nich, głęboka misa (ryc. 3g) m a odpowiednik w n a - czyniu z T u r a w y , pow. Opole9, n a t o m i a s t profilowane, b a n i a s t e w górnej części naczynie, zdobione ornamentem f a l i s t y m (ryc. 3h), należy do b a r d z o popularnych
4 Por. G. D o m a ń s k i , Stanowisko hutnicze i osady z Tarchalic, pow. Wołów, st. 1, „ S p r a w o z d a n i a Archeologiczne", t. 24: 1972, s. 391—438.
5 Por. G. D o m a ń s k i , Osada z okresu wpływów rzymskich w Borkach, pow.
Opole, „Opolski Rocznik Muzealny", t. 5: 1972, s. 22.
6 Por. G. D o m a ń s k i , Osada z okresu wpływów rzymskich z Opola-Groszo- wic, „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne", t. 1: 1971, s. 241.
7 Por. W. B e n d e r , B. B a r a n k i e w i c z , Osada z okresu rzymskiego w Wólce Łasieckiej, pow. Łowicz, „Archeologia P o l s k i " , t. 7: 1962, tab. I.
8J . K o s t r z e w s k i , Badania prehistoryczne w powiecie lublinieckim na Śląsku w roku 1936, „Prace P r e h i s t o r y c z n e Śląskie", t. 3: 1938, s. 70, ryc. lil; F.
P f ü t z e n r e i t e r , Eine Siedlung der Guttentager Kultur in Forst Koschentin, Kr. Lublinitz, „Altschlesien", t. 9: 1940, s. 75, ryc. 14; F. H u f n a g e l , Eine Sied- lung der Guttentager Kultur in Hedwig stein, Kr. Rosenberg, „Altschlesien", t. 9:
1940, s. 105, ryc. 8; G. D o m a ń s k i , Osada z IV—V wieku w Nowej Wsi Gosz- czańskiej, pow. Syców, „Silesia A n t i q u a " , t. 9: 1967, s. 187, ryc. 6 b—c; G o d ł o w - s k i, Kultura..., s. 88, ryc. 5; D o m a ń s k i , Osada z ... Opola—Groszowic; t e n ż e , Osada w ... Borkach.
9 H u f n a g e l , Eine Siedlung..., s. 105, ryc. 5; tabl. 13: 2, 4.
Zaklad Archeologii Nadodrza IHKM PAN we Wrocławiu
GRZEGORZ D O M A Ń S K I
TEST E X C A V A T I O N S OF A H A B I T A T I O N SITE OF T H E R O M A N P E R I O D AT KRZANOWICE, D I S T R I C T OF O P O L E
The author has conducted test e x c a v a t i o n s of the settlement site a t Krzano- wice, on behalf of the I n s t y t u t Historii K u l t u r y Materialnej P A N , W r o c ł a w . In the excavation trench, 3 X 5.5 m in size, a l a r g e p i t (probably t h e lower p a r t of an overground building) a n d a part of a n o t h e r pit h a v e been discovered. T h e pottery discovered is typical of t h e settlement sites in U p p e r Silesia. It consisted of thick- -walled pots (58.2%), t h i n - w a l l e d vessels (36.1%) nad wheel-made ones (5.7%). The settlement site can be approximately d a t e d in t h e 4th century A.D.
10 G o d ł o w s k i, Kultura..., s. 96, r y c . 8c,d; K o s t r z e w s k i , Badania..., s. 85, ryc. 25: 1, 3; P f ü t z e n r e i t e r , Eine Siedlung..., s. 81, ryc. 17; t e n ż e , Eine völkerwanderungszeitliche Siedlung in Friedrichshütte, Kr. Tarnowitz, „Alt- schlesien", t. 10: 1941, s. 129, ryc. 11: 5 (z p o d o b n y m okrągłym odciskiem jak na naczyniu z Krzanowic).
11 G o d ł o w s k i , Kultura..., s. 98—100; D o m a ń s k i , Osada ... w Borkach.
