Majątek parafialny przy zmianie i niedyspozycji proboszcza w diecezji augustowskiej czyli sejneńskiej

Witold Jemielity

Majątek parafialny przy zmianie i

niedyspozycji proboszcza w diecezji

augustowskiej czyli sejneńskiej

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 47/1-2, 129-150

P ra w o K a n o n icz n e 47 (2 0 0 4 ) n r 1-2

KS. W IT O L D J E M I E L I T Y

U n iw e rsy tet K a rd y n a ła S te fa n a W yszyńskiego w W arszaw ie

M AJĄTEK PARAFIALNY PR ZY Z M IA N IE I N IE D Y SPO ZY C JI P R O B O S Z C Z A W D IE C E Z JI A U G U ST O W SK IE J

C ZY LI S E JN E Ń S K IE J

Treść: P rzepisy. U m o w a z z a s tę p c ą . U m o w a z a d m in is tra to re m . D zierżaw a z ie ­ mi. In w e n ta rz kościelny.

Diecezja augustowska czyli sejneńska istniała od 1818 r. do pierw­ szej wojny światowej. Jej terytorium przed powstaniem styczniowym pokrywało się z gubernią augustowską, potem z gubernią suwalską i częścią guberni łomżyńskiej. Przy zmianie proboszczów kierowano się także wolą rządu, szczególnie odnośnie do m ajątku parafialnego. Było wiele przepisów cywilnych o podziale dochodów między dawnym a no­ wym duszpasterzem parafii. Proboszcz pozostawał na stanowisku za­ zwyczaj do śmierci a nie m ając sił przekazywał adm inistrację parafii in­ nem u kapłanowi um awiając się z nim o wynagrodzenie za pracę. N ie­ kiedy proboszcz pełnił w diecezji inną funkcję a ktoś go zastępował w duszpasterstwie, też n a podstawie prawnie zawartej umowy. Niekie­ dy proboszcz wydzierżawiał na określony czas ziemię parafialną lu­ dziom świeckim. W łaśnie te zagadnienia autor zam ierza omówić. Nikt dotąd nie zajm ował się w prost takim tem atem . Opracow anie oparto na źródłach rękopiśm iennych, znajdujących się głównie w Archiwum D ie­ cezjalnym w Łomży, dokąd przewieziono je z Sejn. Przepisy państwowe były takie sam e dla pozostałych siedm iu diecezji w Królestwie Polskim, oczywiście jednakow e też praw o kościelne. Sytuacja w omawianej die­ cezji m oże być porównyw alna dla całej prowincji warszawskiej.

I. P rzep isy

6/18 m arca 1817 r. król i ca r A lek sa n d er I ujął przepisy dla d u ­ chow ieństw a rzym sko katolick iego w czterech rozdziałach: przepisy

1 3 0 KS. W JEM Ib LITY _[21

ogólne art. 1-6, ob sadzanie m iejsc wakujących art. 7-17, karność duchow na art. 18-28 i fundusze kościelne art. 29-37. O to o statn ie artykuły:

A rt. 29. W szystkie fundusze oraz budow le kościelne i duchow ne są p o d opiek ą i d o zorem Komisji O brządków Religijnych i O św ie­ cen ia Publicznego. A rt. 30. G dy ta K om isja przestrzeg a całości ko­ ściołów i budynków duchow nych, m a rów nież praw o wzywać do re ­ p eracji lub staw iania nowych te osoby, k tó re zgodnie z przepisam i są d o tego zobow iązane. A rt. 31. Przy instalacji b en eficjata delegaci Kom isji O brządkó w Religijnych i O św iecenia Publicznego o raz bi­ skupa spiszą inw entarz stan u kościoła i jeg o uposażenia. B eneficjat w eźm ie wówczas odpow iedzialność za całość inw entarza. A rt. 32. U staje ro k łaski, b eneficjat m a praw o d o dochodów jed yn ie za swe­ go życia. O d d n ia jego śm ierci do przybycia następcy wszelki d o ­ ch ó d m a być przeznaczony n a re p era cję kościoła, lub gdyby kościół teg o nie po trzebo w ał, na ulepszenie m iejscow ego gospodarstw a. W przeciągu ro k u biskup pow iadom i K om isję O b rządków R eligij­ nych i O św iecenia P ublicznego ja k w ydatkow ano uzyskane p ie n ią ­ dze. A rt. 33. D uchow ni korzystają z do chodów przywiązanych do ich u rz ęd u od d n ia instytucji kanonicznej. A rt. 34. R ozliczenie d o ­ chodów b en e ficjata rozpoczyna się od dn ia 1 stycznia. A rt. 35. Bez pozw olenia rz ąd u nie m ożna: zam ien iać funduszy duchow nych, puszczać w dzierżaw ę na dłużej niż trzy lata, podejm ow ać kapitały z b an k u lub je p rzenosić w inne m iejsce. A rt. 36. K o ntrak ty d zier­ żaw ne do lat trzech zatw ierdza K om isja O brządków Religijnych i O św iecenia Publicznego a na je d e n ro k biskup. A rt. 37. B ez p o ­ zw olenia rz ąd u kościoły i zgrom ad zen ia duchow ne nie m ogą przyj­ m ow ać zapisów 1.

17 m aja 1817 r. kom isja rządow a w yznań religijnych i ośw iecenia publicznego zrezygnow ała z delegow ania przez siebie osoby do spi­ sania in w en tarza przy instalacji b en eficjata, a ogólnie zleciła to

1 A rŁ m , II sygn. 79 k. 401; II sygn. 80 k. 26; II sygn. 493 k. 3; II sygn. 51 k. 55; II sygn. 81 k. 66. R ok łaski porządkow ał spraw ę dochodów zebranych z beneficjum w ciągu ro ­ ku po śm ierci beneficjata. D ochody te miały być przeznaczone na spłatę długów b en e ­ ficjata, na w ynagrodzenie jego służby i osób bliskich, n a pobożne ceie i nabożeństw o za spokój duszy zm arłego. P otrącano jedynie koszta utrzym ania w ikariusza, który spraw o­ wał służbę boża. W Polsce ten przywilej w prow adzono praw dopodobnie na synodzie w G nieźnie w 1298 r. I. Subera, Synody prow incjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich, W arszawa 1981, s. 56.

w ójtom wsi i b urm istrzom m iast, w których okręgu znajdow ały się kościoły. Tym sam ym zm ieniła nieco artykuł 31 w spom nianego wy­ żej ukazu królew skiego2. 27 p aździernika 1818 r. nam iestn ik K ró le­ stwa w trosce o g ospodarstw a należące do instytutów duchow nych postanow ił: A rt. 1. W szystkie d o b ra instytutow e duchow ne co trzy lata m ają być spraw dzane p rzez kom isarzy wyznaczonych przez bi­ skupa. A rt. 2. K om isja rządow a wyznań religijnych i ośw iecenia p u ­ blicznego p rzepisze instrukcję dla kom isarzy. M ają być ulepszane gospodarstw a w dobrach duchow nych i w znoszone p o trze b n e z a b u ­ dow ania. A rt. 3. S praw dzanie rozpocznie się 1 m aja 1819 r. a w k oń cu każdego roku kom isja rządow a złoży nam iestnikow i ra ­ p o rt z odbytych p ra c 1. 19 czerw ca 1823 r. kom isja rządow a wyznań religijnych i ośw iecenia publicznego zobow iązała kom isje w oje­ w ódzkie, aby po śm ierci ben eficjata najpóźniej w dziesięć dni p o ro ­ zum iały się z bisku pem m iejsca celem w ysłania w spólnej kom isji dla spraw dzenia inw entarza. B urm istrz i wójt m ieli w ciągu 48 go­ dzin po w iad am iać naczelnika pow iatu o śm ierci ben eficjata lub je ­ go przejściu na inn ą parafię. W spólna kom isja zb ad a n a m iejscu sprzęty kościelne, ich zgodność ze spisem dokonanym przy daw ­ nym obejm ow aniu parafii, stan zabudow ań plebańskich, inw entarz żywy i m artw y w gospo darstw ie proboszczow skim . Gdyby okazały się braki, kom isja po dejm ie zabiegi dla odzyskanie własności k o ­ ścielnej. B iskupi przekazali dziekanom ro zp o rząd zen ie rządow e4.

29 stycznia 1829 r. kom isja rządow a w yznań religijnych i ośw ie­ cenia publicznego p o d a ła szczegółow e przepisy do d e k re tu królew ­ skiego z 6/18 m arc a 1817 r., w którym postanow ion o, iż wszelkie dochody o d dnia śm ierci b en e ficjata do instalacji now ego p ro b o sz­ cza m ają być o b ró c o n e na re p e ra c ję świątyni i na p otrzeb y m iejsco­ w ego go spo darstw a. K om isja rządow a ujęła przepisy w dw unastu p u n k tach . 1. S k oro tylko zaw akuje jakieś beneficjum przez śm ierć p roboszcza lub w sk utek przejścia na inne probostw o, biskup d iece­ zji pow ierzy ad m in istrację b eneficjum k tó rem u z kap łan ów i n ie­ zw łocznie zaw iadom i o tym właściw ą kom isję w ojew ódzką. 2. A

d-[3] M A JĄ TEK P A R A F IA L N Y 131

2 A rŁ m , II sygn. 6 k. 10. 3 A rŁ m , II sygn. 501 k. 11.

4 A rŁ m , II sygn. 84 k. 9; II sygn. 495 k. 33-36. Por. W. J e m i e 1 i t y, Czw arta część m ajątku p o zmarłych proboszczach dla parafii w K rólestw ie Polskim, Praw o K anonicz­ ne 37 (1994), n r 1-2, s. 259-268.

m in istra to r obejm ie p ro bostw o w obecności dziekana iub jeg o za­ stępcy i członków d o zo ru kościelnego. N ależy spisać cały inw entarz kościelny w trzech egzem plarzach ; je d e n egzem plarz po zo stan ie na m iejscu, drugi zostanie p rzesłany biskupow i, trzeci kom isji w o­ jew ódzkiej. 3. A d m in istrato r w eźm ie odpow iedzialność za fun k cjo ­ now anie parafii, za utrzym yw anie akt stan u cywilnego i za całość m ajątk u kościelnego. 4. Ja k o pełniący obow iązki ak tu aln eg o b en e- ficjata, a d m in istrato r otrzym a w ynagrodzenie za swoją pracę. O p ró cz zwyczajnych o p łat ju ra sto lae w eźm ie dochody stałe w ak u ­ jącego beneficjum , zależnie od wielkości d o ch o d u parafii. Jeżeli w edług spisu m ajątków duchow nych doch ó d wynosi do 1000 zł, on p o b ierz e całość tej sumy. G dy d o ch ó d p rzek racza 1000 zł, ad m in i­ s tra to r zatrzym a jed y n ie 1000 zł a zbyw ającą kw otę złoży do d e p o ­ zytu d o zo ru kościelnego. 5. P oniew aż przez zm ianę dziesięcin wy­ tycznych na p ien iężn e dochody w ielu kościołów parafialnych znacznie się uszczupliły w sto su n k u do spisu m ajątków kościelnych z 1818 r., należy liczyć d o ch ó d z tego źró d ła w edług aktualnych cen zboża na targ u w pobliskim m ieście. 6. Z godnie ze w spom nianym d e k re te m królew skim ro k obrachunkow y zaczyna się od 1 stycznia. C ałą sum ę d o c h o d u należy podzielić n a 365 dni i stosow nie do cza­ su pracy przyznać sp ad k o b ierco m daw nego proboszcza, a k tu a ln e ­ m u ad m in istrato ro w i i o b ejm u jącem u p o nim stałem u p ro b o szczo ­ wi. 7. A d m in istra to r opłaci b ieżące pod atk i tylko za o k res swojej pracy, za p ozostały czas daw ny proboszcz lub z pieniędzy p o z m a r­ łym o ra z nowy proboszcz. 8. Czysty do ch ó d z gruntów ujęty w spi­ sie m ajątków duchow nych należy podzielić też za 365 dni roku. O dchodzący proboszcz lub ad m in istra to r m a pozostaw ić zasian e p o le i op łacić pracow ników za ok res swego pobytu w parafii. 9. O d ­ chodząc z p arafii ad m in istra to r sk ład a spraw ozdanie dozorow i k o ­ ścielnem u. Jeśli d o ch ó d p arafii p rzek racza sum ę 1000 zł, p rzek aże m u d o d atk o w ą sum ę i w eźm ie pokw itow anie. N ie b ędzie zdaw ał szczegółow ych ra ch un ków z przychodów i w ydatków , gdyż te są o b ­ ję te spisem kościelnym . D ziek an pow iadom i o tym b isku pa a p re ­ zes d o zo ru kościelnego drugi egzem plarz p rześle kom isji w o je­ w ódzkiej. 10 Przy instalacji now ego p roboszcza należy zachow ać przepisy arty kułu 31 w sp o m n ian eg o d ek retu , sporządzić p ro to k ó ł w trzech jed nob rzm iący ch eg zem p larzach o raz p rzesłać je b isk u p o ­ wi i kom isji w ojew ódzkiej. 11. F u n d u sz in terk a la rn y (z sum y p o n ad 1000 zł za czas p obytu a d m in istra to ra ) należy obrócić n a cele

w skazane d e k re te m królew skim ; do czego now ego proboszcza upow ażni kom isja rządow a. 12. K om isje w ojew ódzkie przy każdym rap o rcie rocznym składanym do komisji rządow ej dołączą wykaz wakujących beneficjów o raz pow iadom ią biskupa o wielkości fu n ­ duszu in terk a la rn eg o . N iniejsze ro z p o rząd zen ie obow iązuje od 1 stycznia 1829 r. W szelkie rach unki z adm inistracji wakujących p ro ­ bostw sprzed tej daty dozory kościelne p rześlą w prost tylko sam e­ m u biskupow i, ja k było dotychczas, zaś po tej dacie d ziekan p rz e ­ każe biskupow i je d e n egzem plarz, a drugi egzem plarz d o zó r k o ­ ścielny kom isji w ojew ódzkiej5.

7 p aźd ziernik a 1929 r. kom isja rządow a wyznań religijnych i ośw iecenia publicznego przypom niała biskupom , aby ściśle p rz e­ strzegali i zachowywali artykuł 32 d e k re tu z 6/18 m arca 1817 r. co do sk ładania ra chun kó w do kom isji rządow ej za okres tymczasowej adm inistracji parafii, gdy przychodzi nowy proboszcz6. 1 w rześnia 1832 r. kom isja rządow a spraw w ew nętrznych duchow nych i ośw ie­ cenia publicznego zw róciła uw agę na dzierżaw ienie funduszów d u ­ chownych. O to niektórzy proboszczow ie i p rzełożeni instytutów duchow nych sam ow olnie zaw ierają kon trak ty i takow e w prost od siebie lub przez w ładze diecezjalne przedstaw iają kom isji rządow ej, naw et pom ijając kom isje w ojew ódzkie. K tokolw iek o d tąd uczyni p odobnie, zo stan ie pociągnięty do odpow iedzialności. Biskupi niech zw rócą na to uw agę swoim duchow nym a sam i pow strzym ają się od przed staw ian ia kom isji rządow ej podobnych spraw , zanim otrzym ają o p inię kom isji w ojew ódzkiej. 17 w rześnia 1834 r. kom isja rządow a spraw w ew nętrznych duchow nych i ośw iecenia pu bliczne­ go stw ierdziła, że w niektórych m iejscach zdarzały się ubytki w in­ w en tarzach kościelnych w idoczne szczególnie, gdy beneficjat p rz e­ nosił się na in n e m iejsce lub po śm ierci pozostaw iał braki nie d ają­ ce się zrealizow ać. N iech biskup przypom ni dziekano m obow iązek odbyw ania periodycznych wizyt kościołów i spraw dzania ściśle in­ w e n ta rza kościelnego 7.

[5] M A JĄ TEK P A R A F IA L N Y 1 3 3

5 A rŁ m , II sygn. 33 k. 60; II sygn. 59a k. 80; II sygn. 495 k. 18. D ozór kościelny była to instytucja przew idziana praw em cywilnym. W skład dozoru kościelnego wchodziło kilka osób świeckich i zasadniczo miały one kontrolow ać proboszcza w spraw ach go­ spodarczych parafii. Por. W. J e m i e i i t y, D ozory kościelne w K rólestwie Polskim, Prawo K anoniczne 36 (1993), n r 3-4, s. 171-184.

6 A rŁm , II sygn. 494 k. 110. 7 A rŁ m , II sygn. 495 k. 35, 42.

21 w rześnia/ 3 p aź d ziern ik a 1846 r. kom isja rządow a spraw w e­ w nętrznych i duchow nych pow róciła do sprawy k o ntraktów . Przy­ p o m n iała ukaz z 6/18 m arca 1817 r. stanow iący, że pozw olenia na je d e n rok dzierżaw y u d ziela biskup a n a trzy lata kom isja rządow a. A to jed y n ie w tym celu, aby w ładza m ogła ocen ić w aru nk i i p o ­ trze b ę dzierżaw y z uwagi na d o b ro funduszu kościelnego. D o ­ św iadczenie p rz e k o n u je , pisano, że te przepisy nie zaw sze są za­ chow yw ane, a stą d m iędzy stro n am i w ynikają spory i zatarg i k o ń ­ czące się po w iększej części z uszczerbkiem funduszu kościelnego. N iech biskup p oleci swoim duchow nym , aby ściśle zachowywali przepisy z 1817 r.8

29 lipca/ 10 sierp n ia 1847 r. kom isja rządow a spraw w ew nętrz­ nych i duchow nych po d jęła spraw ę dochod u interk alarneg o. D o ­ św iadczenie w ykazało, pisała, że wpływy z tego źró d ła są m ało zn a­ czące. Przyczyna po leg a na tym, że adm inistratorzy w akujących p ro ­ bostw nadw yżkę do ch o d u sam ow olnie przeznaczają n a reperację budow li plebańskich, uspraw iedliw iając wydatki tego rodzaju świa­ dectw em d o zoru kościelnego i budow niczego pow iatu. Tym samym nie stosują się do ro zp o rząd zen ia z 29 stycznia 1829 r. D lateg o ko­ m isja rządow a poleciła rząd om gubernialnym , aby zabroniły adm i­ n istrato ro m p odobnych reperacji bez p oprzed niego upow ażnienia swego lub kom isji rządow ej, zależnie o d wysokości kosztów. Biskup m a pow iadam iać rząd gubernialny o zaw akow aniu beneficjum d u ­ chow nego o raz o czasie zam ianow ania aktu alneg o proboszcza, czyli ustan ia czasowej adm inistracji. 11/23 listopada 1852 r. kom isja rz ą­ dow ą spraw w ew nętrznych i duchow nych p o d ała biskupom przykład zlej adm inistracji fund uszem interkalarnym . O to ad m in istrato r p a ­ rafii O kuniew o w ykazał 737,89 rubli d o chodu a 719, 60 rs w ydat­ ków, do których włączył m.in. 65 rs za odpraw ianie intencji m szal­ nych oraz 100 rs n a koszta pięciu odpustów . K om isja rządow a nie u zn ała tych dwóch punktów i zobow iązała ad m in istrato ra do zw rotu pieniędzy. To m iała stanow ić dla biskupów wskazówkę, ja k należy postępow ać w po dobnych przypadkach. W latach sześćdziesiątych w niektórych parafiach obowiązywał nowy wykaz dochodów , gdy w innych parafiach nad al z 1818 r. 30 listo p ad a/ 12 g ru dnia 1861 r. kom isja rządow a w yznań religijnych i ośw iecenia publicznego wyja­

)34 KS. W. JE M IE L IT Y [6 ]

śniła g u b ern ato ro m i biskupom zasady naliczanie funduszu interka- larnego. D o przychodów należą: prow izja od kapitałów , k o m p eten ­ cja (sum y rządow e za o d eb ran e parafii dobra), dziesięciny w n a tu ­ rze i pieniądzach, dochód z gospodarstw a: z gruntów , pańszczyzny, lasów, propinacji, inw entarza, młynów, tartak ów oraz tym p o d o b ­ nych użytków i służebności. D o rozchodów : płace wikariuszy i niż­ szej służby kościelnej, podatki i ciężary publiczne. Po zbilansow aniu obu grup, ad m in istrato r w eźm ie 150 rubli, a co będzie więcej, odeśle do b an k u n a fundusz interkalarny danej parafii9.

17 g ru d n ia 1877 r. stareg o stylu m in ister spraw w ew nętrznych p o d ał przepisy w zględem przyjm ow ania i zdaw ania m ajątku n a le ­ żącego d o rzym sko katolickich parafii w guberniach K rólestw a Pol­ skiego. 13 g ru d n ia K olegium R zym sko K atolickie p rzekazało je b i­ skupom a 31 stycznia 1878 r. konsystorz sejneński dziekanom . M i­ n ister ujął swoje ro zp o rząd zen ie w trzynastu punktach.

1. W prow adzenie proboszcza lub adm inistratora tak do stałego jak i czasow ego zarządu p arafią dokon uje się w obecności dziekana i członków m iejscowego d ozoru kościelnego; podo bn ie gdy ten ksiądz będzie zarządza! i drugą najbliższą parafią. Należy sporządzić p ro to k ó ł opatrzony podpisam i wym ienionych osób, jak to określa artykuł 19 ukazu z 12/26 gru d n ia 1865 r. o świeckim rzymsko katolic­ kim duchow ieństw ie w K rólestw ie Polskim. 2. Spis inw entarza m a zaw ierać wszystkie przedm ioty b ęd ące w zakrystii, sprzęty kościelne oraz pozostały m ajątek ruchom y i nieruchom y. 3 P ro to kó ł dop ełn ia się w trzech egzem plarzach, z których je d e n pozostaje na m iejscu, drugi u dziekana, trzeci należy przesłać biskupowi. 4. Podział d o ch o ­ du z g ru n tu kościelnego m iędzy uprzednim a nowym proboszczem łub adm inistrato rem pozostaw ia się w zajem nem u ich porozum ieniu. W razie niezgody oraz przy naznaczaniu now ego proboszcza lub ad ­ m in istrato ra w m iejsce zm arłego m ają służyć przepisy p o d an e niżej. 5. Czysty roczny do chód z kościelnego g ru n tu rozdziela się m iędzy nowym a uprzednim kapłanam i w stosunku liczby dni zarządzania przez nich p arafią w ciągu roku ekonom icznego; ten datuje się od 20 m a ja /1 czerwca jed n eg o do tegoż dnia następnego roku. 6. Z a czysty roczny dochód kościelnego g ru n tu uw aża się 1/3 część ogólnego d o ­ chodu, p o zostałe dwie części odlicza się n a pokrycie wydatków

upra-[7] M A JĄ TEK P A R A F IA L N Y 1 3 5

136 KS. W. JEMIF.LITY _{[8 ]}

wy, zasiewu i zbioru. 7. Jeżeli nowy kaptan wtasnymi środkam i d o ­ pełni zbioru zasianego przez p oprzednika zboża, także owoców, p ło ­ dów ziem nych i siana z łąk sztucznych, to uprzedniem u kapłanow i zalicza się połow ę urodzaju, a drugą połow ę uważa się za czysty d o ­ chód i rozdział dokonuje się jak w artykule piątym. 8. D o upraw y za­ tem i zasiania g ru n tu obowiązanym jest uprzedni kapłan, który p rze­ to nie m oże od swego następcy żądać oddzielnego za to w ynagrodze­ nia. A przeciw nie kapłan obejm ujący posad ę w razie zastania g runtu nie upraw ionym i nie zasianym przez swego poprzed nika m oże wy­ m agać od niego na to potrzebnej kwoty pieniężnej lub z pozostałego po nim m ajątku. 9. Czysty dochód z naturalnych łąk stanowi 2/3 czę­ ści ogólnego zbioru z nich siana. 10. Jeżeli rozdział w n atu rze okaże się być niem ożliwym bądź łatwiej będzie dokonać podziału wartości urodzaju, wówczas d ozó r kościelny ustali ceny zboża, siana, owoców i płodów . 11. O dchodzący proboszcz lub adm in istrato r m a zostaw ić w parafii: a) wszystkie parafialne i gospodarskie zabudow ania znaj­ dujące się na gruncie kościelnym niezależnie od tego przez kogo one były w zniesione lub p oreperow ane, i to w nie gorszym stanie od tego w jakim były przyjęte przez niego sam ego; b) wszystkie owocowe i inne drzew a oraz krzewy n a gruncie kościelnym bez w zględu na to czyim kosztem o n e były zaprow adzone; c) wszystkie roboty i u lep ­ szenia spraw ione dla upraw y i popraw ienia gleby. Nowy proboszcz lub ad m in istrato r nie jest obow iązany zwracać poprzednikow i p o ­ niesione wydatki n a w ym ienione rzeczy, rów nież na oczyszczenie i sporząd zen ie rowów, płotów , stawów itp. 12. Z a niew ypełnienie podanych obowiązków oraz spow odow anie ubytków we własności kościelnej lub na szkodę następców właściwi kapłani odpow iadają tak otrzym yw aną od rządu pensją, ja k i całym swym m ajątkiem . 13. W szystkie spory m iędzy zm ieniającym i się kapłanam i a ich n astęp c a­ mi w spraw ie zdaw ania kościelno-parafialnej własności rozstrzyga dziekan przy zachow aniu niniejszych przepisów ; dziekan przede wszystkim pow inien zażądać opinii od m iejscowego dozo ru kościel­ nego. O d decyzji dziekana strony m ogą wnieść zażalenie do biskupa, któ reg o o cena jest o stateczn a10.

A rŁ m , II sygn. 34 k. 133; II sygn. 68 k. 95; II sygn. 69 k. 165; II sygn. 71 k. 77; II sygn. 72 k. 30; II sygn. 73 k. 37. Po pow staniu styczniowym tytuł proboszcza przysłu­ giwał jedynie pracującym w parafiach I i II klasy, a w pozostałych parafiach III klasy by­ li księża z tytułem adm inistratora.

R o zpo rządzen ie rządow e z 17 grudnia 1877 r. biskupi podaw ali szczegółowiej swoim kapłan om . W diecezji płockiej uczyniono to 17 czerwca 1888 r. oraz w ko nk retn ej spraw ie spornej pow ołano się w 1903 r.; zapew ne było p o d o b n ie w diecezji augustow skiej czyli sejneńskiej.

I. W prow ad zenia proboszcza lub re k to ra do parafii, filii i kościo­ ła poklaszto rn eg o w raz z należącym do nich m ajątkiem d o p ełn ia dziekan w obecności członków dozoru kościelnego. S porządza się opis szczegółowy stan u kościoła, kaplic, jeśli takow e się znajdują, przedm iotów zakrystii i sprzętów kościelnych, plebanii, dom ów służby kościelnej, wszystkich zabudow ań gospodarskich, gruntów , ogrodów , łąk, park anó w , cm entarzy grzebalnych, czyli wszystkiego co stanow i w łasność kościelną. Przy sporządzan iu tego spisu inw en­ tarza należy zw racać szczególniejszą uwagę na to, aby: a) P rotok ół tradycyjny sporządzić we właściwym czasie, o ile m o żna natych­ m iast po objęciu parafii, a nie później niż dwa m iesiące po faktycz­ nym sprow adzeniu się d o parafii, b) W ykonać sum iennie, po d o ­ kładnym spraw dzeniu wszystkich opisywanych przedm iotów , c) Uczynić w edług zam ieszczonego przy końcu w zoru, d) P rotok ół sporządzić w trzech egzem plarzach, z podpisam i dziekana, człon­ ków d o zo ru kościelnego, k a p ła n a odchodzącego i k ap łan a przyj­ m ującego beneficjum .

II. Podział d o ch o d u z g ru n tu kościelnego pom iędzy ustępującym i nowym k ap łan e m d o p ełn ia się w sposób następujący. 1. Podział pozostaw ia się p rz ed e wszystkim dob row o lnem u poro zu m ieniu się kapłanów . 2. W razie sp o ru lub przy naznaczeniu now ego p rob osz­ cza lub re k to ra w m iejsce zm arłeg o p o przed nika: a) N a korzyść u stępująceg o o d trą c a się połow ę, to je st 3/6 całkow itego b ru tto urodzaju, który został zebrany lub pozostaje n a pniu. C hodzi tu o zaspo ko jen ie w ydatków poniesionych na upraw ę g ru ntu, zasiew zboża ozim ego i jare g o , sztucznych łąk, jak koniczyny, lucerny itp., owoców i ziem iopłodów , b) N ie uw zględnia się do datkow ego w yna­ grod zen ia za w ydatki p o n iesio n e na ulepszenie gospodarstw a, c) N a korzyść k ap łan a, który d o k o n ał sprzętu urodzajów do d aje się 1/6 ze w sp o m n ian eg o ogólnego doch odu; z czego wynika, że za upraw ę g ru n tu , zasiew i sp rzęt strąca się 4/6 ogólnego doch od u b ru tto , d) P ozostałe 2/6 części uw aża się za czysty doch ód i to sta ­ nowi p rz ed m io t p o d ziału pom iędzy zdającym i odbierającym ka­ płanam i, dokonyw any p o d łu g ścisłej liczby dni faktycznego zarząd u

p arafią p rzez ustęp u jąceg o kap łan a w ciągu roku ekonom icznego, zaczynającego się o d 1 czerw ca w edług now ego stylu czasow ego, e) U praw a i zasiew g ru n tu kościelnego należy do p o p rzed niego k a p ła ­ na, n atu ra ln ie tylko wówczas, jeśli on wychodzi w czasie, gdy p o ­ winny być wykonyw ane upraw a i zasiew. Gdyby p o p rz ed n ik zo sta­ wi! gru n t kościelny nie upraw iony i nie obsiany, n astęp ca m oże żą­ dać za to w ynagrodzenia i p o n ad to poszukiw ać strat, jak ie wynik­ nąć m ogły w skutek za n ie d b an ia we właściwym czasie upraw y i za­ siewów o raz w ku ltu rze g ru n tu kościelnego. Straty w ynikłe z tego pow odu o cenia dziekan przy pom ocy d o zo ru kościelnego, f) Czysty d o ch ó d z łąk naturalnych, wym agających m niej nakładów ja k przy upraw ie g runtów rolnych, wynosi 4/6 ogólnego dw ukośnego zbioru siana i dzieli się stosow nie do dni roku ekonom icznego, p ozo stałe 2/6 części siana dzieli się po połow ie: 1/6 jak o w ynagrodzenie za upraw ę, np. za b ro n o w an ie łąk, podsiew anie traw ą i 1/6 za sprzęt siana dla kap łan a, który tego d o k o n ał lub m a dokonać, g) Podział o p ału po cho dzącego z kościelnego lasu d okonuje się ja k p o d lite rą e. O p al z lasu kościelnego m oże być użyty tylko n a w łasną p o trze b ę a nigdy n a sprzedaż, h) G dzie n a g runcie kościelnym zn ajd u je się torf, ten rów nież m oże być kopanym tylko na w łasną p o trze b ę. Już w ykopany to rf, połow ę b ierze ten , kto wydobył, dru gą połow ę d zie­ li się w edług dni ro k u ekonom icznego, i) Z og ro du ow ocow ego, p o ­ łow ę b ierze k ap łan odchodzący jak o w ynagrodzenie za pielęgnację drzew , d ru g ą połow ę dzieli się w edług dni ro k u ekonom icznego. O g ró d m o żn a w ydzierżaw iać tylko n a je d e n rok. k) Podział d o ch o ­ du z k ościelnego g ru n tu m oże być dop ełnionym albo w n a tu rz e al­ bo w gotów ce, p o d łu g szacunku ustanow ionego przez dziekana przy pom ocy d o zo ru kościelnego 3. O dchodzący kap łan pozostaw ia bez ża dn ego w ynagrodzenia: a) W szystkie p arafialn e i g ospo darcze budow le, zn ajd ujące się n a g runcie kościelnym , bez w zględu na to, p rzez kogo i czyim kosztem były o n e w ystaw ione lub restau ro w an e, i nie w gorszym stanie, w jak im je o d eb rał, b) W szystkie drzew a ow ocow e i dzikie, krzewy, kwiaty i rośliny b ęd ące n a gruncie k o ­ ścielnym , bez w zględu n a to, czyim kosztem zostały o n e posadzone, c) W szystkie p arkany, płoty, u rz ąd ze n ia w stajniach i oborach, przybudów ki, u lep szenia itd., choćby o n e postaw ił własnym kosz­ tem . d) Ryby w staw ie lub staw ach bez w zględu na to, czyim kosz­ tem stawy były w ykopane i ryby zaprow adzone. W yjątek o d tego przep isu stanow ić m oże z w ielkim n ak ład e m pieniędzy i czasu d o ­

ko nane pierw sze zarybienie. Przed wyjściem z parafii k apłan m a praw o sprzed ać 1/3 część ogólnego rybostanu. N astępcy to praw o nie przysługuje, e) N a stęp ca nie m a żadneg o obow iązku zw racać sw ojem u poprzednikow i kosztów poniesionych na k o pan ie i czysz­ czenie rowów, kanałów , sadzaw ek, u rząd zen ie szparag am i, inspek­ tów i tym p odobnych ro b ó t i m elioracji; z chwilą d o k o n an ia ich sta ­ ją się w łasnością kościelną i winny być pozostaw ione następcy w ca­ łości. f) W szystką słom ę i nawóz. 4. N ie podlega podziałow i doch ód osiągnięty z g ru n tu w łasnego, w ynajętego lub ofiarow anego do o so­ bistego użytku, ja k rów nież dochody z dobrow olnych ofiar, kolędy i dziesięcin. R oczne w spom inki nie po d leg ają ża dnem u podziałow i, n astęp ca obow iązany je st głosić takow e aż do końca rocznego te r­ m inu bez ża dneg o w ynagrodzenia. 5. Z a niew ypełnienie oznaczo­ nych wyżej pow inności i dopuszczenie strat we własności kościelnej lub w yrządzenie szkody n astępcom , winni odpow iadają tak p o b ie­ ra n ą p rzez nich p łacą etatow ą, ja k i całym swym m ajątkiem . 6. Tak proboszczow i ja k i w ikariuszow i czasow o zarządzającym sąsiednią p arafią, za sp ełn ian ie tam że posług religijnych należą się tylko ju ra stolae. C ałkow ity zaś doch ó d z g ru n tu kościelnego, jeśli czasowy zarząd nie trw a dłużej n ad cztery m iesiące, należy się przyszłem u proboszczow i. C zasow o zarządzający obow iązany jest p od osobistą i m ajątko w ą surow ą odpow iedzialnością zająć się spraw ą g ru n tu kościelnego w zarządzanym czasow o przez siebie probostw ie. Jeśli czasowy zarząd parafii p rzeciągnął się p o n ad cztery m iesiące, wów­ czas podział z d o ch o d u kościelnego g ru n tu d o k o n u je się w edług wyżej w yznaczonych ogólnych zasad o podziale pom iędzy u stę p u ją ­ cym i obejm ującym k apłanam i. 7. Jeśli czasowy zarząd po odejściu pro bo szcza przejął miejscowy w ikariusz, to oprócz ju ra sto lae nie m a praw a do d o cho dó w z g ru n tu kościelnego, o ile czasowy zarząd p rzeciąga się nie dłużej n ad cztery m iesiące. W ikariusz m a obow ią­ zek upraw iać i zasiać g ru n t kościelny, ja k pow iedziano punkcie 6 o zarządzających w sąsiedniej parafii. 8. W szelkie spory pom iędzy zm ieniającym i ben eficja a ich n astępcam i w związku ze zdaw aniem w łasności o statec zn ie i bez apelacji rozstrzyga dziekan p od łu g ni­ niejszych przepisów , przy pom ocy, jeśli zajdzie tego p o trzeba, d o ­ zoru k o ścielneg o11.

[11] M A JĄ TEK P A R A F IA L N Y 139

11 A rŁ m , I sygn. 171 bk; II sygn. 78 b k. 43. Z b ió r cyrkularzy i rozporządzeń p ań ­ stwowych oraz ord y n ariatu płockiego, Płock 1914, s. 67-74.

140 KS. W .JE M IE 1 .IT Y [121

II. Umowa z zastęp cą

S obór trydencki zakazał posiadać rów nocześnie dwa lub więcej b eneficja kościelne, ale m o żna było uzyskać dyspensę. N a synodzie prow incjonalnym piotrkow skim w 1607 r. upow szechniono List P a­ sterski k ardynała M aciejow skiego, w którym stw ierdzono, że k ap ła­ ni m ający kilka beneficjów wym agających ich osobistej rezydencji pow inni za tru d n ić zastępców i zapew nić im odpow iedn ie u p o saże­ nie. Z astęp c ę zatw ierdzał biskup lub jeg o w ikariusz g e n e raln y 12. W X IX w ieku niekiedy nadal łączono funkcję proboszcza z p racą p ro fe so ra sem inarium , nauczyciela gim nazjum lub pracow nika konsystorza; uw ażano to jak o konieczne w szczególnych sytu­ acjach.13 P roboszcz nie sp ełn iał wówczas obow iązków d u szp a ste r­ skich, a d o b iera ł sobie zastępcę.

O to przykłady. W 1835 r. proboszcz M akow ski z Jab ło n k i został p ro feso rem sem inariu m duchow nego w odległych od parafii Sej­ nach. Z a zgodą bisk upa wszystkie obow iązki p arafialn e, p ro w a d ze­ nie akt stan u cywilnego i utrzym anie gospodarstw a p rzek azał ks. N iciporskiem u. Z a wykonyw aną p racę dał m u od siebie 200 zł, z p ro c e n tu na h ip o tece za o dp raw ianie 16 mszy śpiew anych i 12 mszy czytanych 126 zł, placow e z m łyna i dom u, dziesięcinę z wsi Tybory O lszan ka 23 zł, dziesięcinę snopow ą p ięć kop, opłaty za p ro w ad zen ie akt stan u cywilnego około 300 zł, z dn ia zadusznego około 150 zł. P o n ad to korzystał z warzyw i owoców o grod u, m iał k onia z w ózkiem do posługi parafialnej i na w łasn ą p o trzeb ę. W 1867 r. ks. D w orakow ski, nauczyciel gim nazjum w Suw ałkach, został proboszczem w S okołach, oddalonych o d szkoły ok oło 160 km. C hodziło m u nie tyle o dochód z parafii, ile o zapew nienie sobie m iejsca po zakończeniu pracy w Suw ałkach. N a zastępcę um ów ił sobie ks. Łukaszew icza. Ten zw rócił się do bisku pa Ł u b ień ­ skiego o p o tw ierd zen ie um ow y i o u pow ażnien ie do za rząd zan ia

121. Subera, Synody, s. 122.

13 W 1901 r. proboszczem parafii Łomży został ks. W incenty Błażewicz. C zterdziestu ośmiu obywateli tego m iasta, a w drugim piśmie osiem nastu obywateli prosili biskupa A ntoniego Baranowskiego, by proboszcz sam zarządzał parafią, a nie przez zastępcę. Po­ dali powody: odpow iednia reprezentacja wobec władz cywilnych, przeciw działanie silnej agitacji innowierczej, opieka nad świątynią i budynkami parafialnym i, naw et dobrzy wi­ kariusze nie zastąpią proboszcza. Biskup pozytywnie oceni! chęci „zacnych Ł om żan”, ale zatrzyma! ks. Błażewicza w swojej kancelarii. Pisał iż tam skupiają się sprawy nie jednej parafii a całej diecezji, przeto część musi ustąpić całości. ArŁm, I sygn. 264 bk.

parafią, co też biskup uczynił. Z astęp c a otrzym ał: 150 rubli rocznie, dwie trzecie dochodów parafialnych, ogrody i łąki, połow ę dziesię­ ciny. U m ow ę zaw arto na rok, ale m ogła wygasnąć wcześniej, gdyby ks. D w orakow ski zrezygnow ał z p refek tu ry w gim nazjum . W 1873 r. ks. R am otow ski z R u tek został re k to rem sem inarium duchow nego w Sejnach. N a zastęp cę przedstaw ił biskupowi ks. W yrzykowskiego, który daw niej był jeg o w ikariuszem i cieszył się jeg o za u fan iem 14.

III. Umowa z administratorem

Częściej z um ów korzystali proboszczow ie aktu aln ie przebyw ają­ cy na parafii, ale niezdolni do pracy z racji starości i choroby. Oni przekazyw ali p arafię niejako w dzierżaw ę innem u kapłanow i, zw a­ nem u ad m in istrato rem . Ten sam proboszcz m ógł ustalać różne w a­ runki, czego przykładem jest ks. Bujniewicz z Białaszew a. 14/26 m arca 1843 r. zaw arł n astęp u jącą ugodę z w ikariuszem B ronakiem . 1. Proboszcz wypuszcza w trzech letn ią dzierżaw ę g ru n ta plebań skie i w szelkie dochod y kościelne pochodzące z jakichkolw iek źródeł. W zam ian otrzym a sześćset złotych polskich, w pierwszym roku z góry, w następny ch latach rozliczane co pół roku. Sam nie będzie m ieć p re te n sji do żadnych dochodów kościelnych. 2. Proboszcz p o ­ zostaw ia dzierżaw cy inw entarz kościelny objęty spisem z 1833 r., to jest ze zw ierząt: wołów dwa, krow ę je d n ą jało w ą a dru gą jałow icę, k onia jed n eg o , ow iec trzy z jagn iętam i, świń m acio r dwie z p ro się­ tam i i w iep rzka je d n e g o m ającego trzy m iesiące; z przedm iotów : wóz bosy, kosę je d n ą , rzezak je d e n , siekierę jed n ą, św ider jed en , sochę je d n ą z sośnikam i i stół prosty w izbie czeladnej. Po upływie k o n tra k tu ks. B ro n ak m a to pozostaw ić w całości. 3. Zasiewy: w p o ­ lu zw anym Pieniążki w ysiano żyta n a ro k bieżący korcy siedem m ia­ ry w arszaw skiej. Jarzyny w p o lu zwanym środkow ym wysiano korcy sześć owsa, dwa jęczm ienia, półk o rca grochu, korzec je d e n gryki, korcy piętn aście kartofli; k tó re to p rodukty dzierżaw ca przyjął w ziarnie. 4. P roboszcz o d stęp u je łąki poło żo n e n a wsi K apicach i na wsi K arw ow ie. 5. O d stęp u je dziesięcinę snopow ą, pieniężn ą i w ziarn ie o raz w szelkie p ro c e n ta na hipotekach. 6. R ep eracja b u ­ dowli p lebańskich i n a pośw iątnem słom ą, m chem i gliną należy do dzierżaw cy, a re p era cja w iększa należy do proboszcza. 7. Proboszcz

[1 3] M A JĄ TEK P A R A F IA L N Y 1 4 )

o d stęp u je m ieszkanie plebańskie jak o dogodniejsze do p ro w ad ze­ nia gospodarstw a. 8. D zierżaw ca je st obow iązany utrzym ać swym kosztem konia jed n eg o będąceg o w łasnością proboszcza. 9. Tytuł proboszcza zostaje przy ks. Bujniewiczu. Z astrz eg a się m u p osza­ now anie od dzierżaw cy. Z arząd zaś parafii, sług kościelnych i d o b re utrzy m anie p o rz ąd k u należy do ks. B ro n ak a za względnym p o ro z u ­ m ieniem się z proboszczem . 10. Trzej ludzie m ieszkający n a po- św iątnem są do posługi dzierżawcy. 11. Ks. B ro nak przejm uje w szelkie obow iązki parafialn e razem z proboszczem , ale sam u trzy­ m uje akta m etry k aln e oraz zdaje rap o rty i wykazy dla biskupa i rz ą­ du. Sam rów nież d b a o św iatło dla kościoła, w ino m szalne, p ra n ie bielizny kościelnej, obsłużenie odpustów . 12. D zierżaw ca przyjm u­ je na siebie o p ła tę wszelkich pod atk ó w rządow ych o raz o p łatę dzienników gubern ialnych i dziennika praw . 13. Ten k o n tra k t o b o ­ w iązuje strony przez trzy lata gdyby od razu na ten ok res został za­ tw ierdzony przez biskupa; jeśli nie, proboszcz p o stara się o zatw ier­ d zenie co rok. 14. W przypadku gdyby biskup przeniósł ks. B ro n a ­ ka n a stanow isko do innej parafii, proboszcz nie będzie rościł p re ­ tensji za n ied o trzy m an ie czasu k o n trak tu . 15. K o n tra k t rozpoczyna się 23 kw ietnia 1843 r a kończy 23 kw ietnia 1846 r. P odpisali się obaj księża i dwaj świadkowie. 5 lipca 1843 r. biskup Straszyński n a ­ pisał p o d um ow ą: Powyższą um ow ę pom iędzy ks. B ujniew iczem pleb an e m w B iałaszew ie i ks. B ronakiem pom ocn ik iem zaw artą n a ro k je d e n zatw ierdzam .

15/27 stycznia 1849 r. ten że ks. Bujniewicz zaw arł „fo rm aln ą i stateczn ą u g o d ę ” z w ikariuszem P ieniążkiem . 1. Jak o obarczony w iekiem i co raz słabszy n a siłach a chcąc n a dalsze lata zapew nić sobie spokojniejszy kaw ałek chleba o d d aje p arafię i probostw o w zarząd p ełn o m o cn y p o d każdym w zględem . P rzek azuje w szelkie fundu sze z g ru n tu , procenty, dziesięciny, dochody ju ra stolae, za­ siewy i inw en tarz funduszow y nic sobie nie zostaw iając. Ks. P ie­ niążkow i zostaw ia do nowych zbiorów słom ę, siano, dziew ięć korcy żyta, trzy korcy grochu, pięć korcy jęczm ienia, p iętn aście korcy owsa, trzy korcy gryki i trzydzieści korcy kartofli. 2. Ks. P ieniążek opłaci p o d atk i skarbow e, w ypełni posługi religijne dla p arafian , b ę ­ dzie pisać a k ta m etrykalne, zad b a o dachy n a p o d u p ad łej budow li probostw a, właściw ie zarządzi funduszam i probostw a. 3. W ikariusz zapew ni proboszczow i m ieszkanie i wyżywienie, d a konia d o wyjaz­ du, zapłaci corocznie trzysta złotych w czterech ra ta c h kw artalnych,

a to niezależnie od losowych w ypadków i okoliczności. 4. Gdyby ks. P ieniążek uchyla! się od obow iązków objętych um ow ą, proboszcz zastrzega sobie jej zerw anie za pośrednictw em władzy diecezjalnej. W ówczas w ikariusz pozostaw i zasiewy, inw entarz i wszystko to co objął w posiadanie. 5. K o n tra k t ten będzie co roku przesyłany w ła­ dzy diecezjalnej do zatw ierdzenia. 6. Czas dzierżaw y rozpoczyna się od daty zatw ierd zen ia k o n tak tu . 7. U m ow ę zaw arto w obecności dwóch świadków, którzy w raz z księżm i ją podpisali. 7 lutego 1849 r. w konsystorzu nap isan o pod tekstem : Powyższą um owę m iędzy Bujniew iczem proboszczem w B iałaszew ie a ks. P ieniąż­ kiem tam że w ikariuszem zaw artą we wszystkich pu n k tach na rok je d e n zatw ierd za15.

30 czerw ca 1841 r. zaw arli um ow ę proboszcz w R aczkach ks. D ąbkow ski i w ikariusz Olszewski; w um ow ie nie wyszczególniono punktów . Proboszcz jak o osłabiony fizycznie latam i i p racą nie p o ­ trafi utrzym ać p o rząd k u w gospodarstw ie. Z achow a tytuł p ro bo sz­ cza, n ad al zam ieszka w części plebanii, otrzym a rocznie czterysta złotych o raz wyżywienie dla siebie i dw óch kuzynów, dopóki ci żyć będą, przy p o trąc en iu n a każdego z nich po sto złotych z powyższej sumy. Ks. Olszewski spełni w sp om niane wyżej w ym agania p ro b o sz­ cza, o płaci w szelkie p o d atk i, będzie spisywał ak ta m etrykalne, za ła­ twi k o re sp o n d en cję z w ładzam i cywilnymi, zatroszczy się o kościół i p arafię, utrzym a w dobrym stanie budow le i o g rodzen ia należące do funduszu kościelnego, nie d o k o n a żadnej stanow czej zm iany bez zniesienia się z proboszczem . Pod tek stem konsystorz zazn a­ czył: Powyżej w ypisaną um ow ę zatw ierd za16.

Jeszcze um ow a z ko ńca stulecia, k tó rą 14 łipca 1892 r. zawarli proboszcz z P uch ał J a n K raków ka i w ikariusz O nufry W yszomier- ski. 1. P roboszcz o d d aje ogólny i poszczególny zarząd swoją parafią w raz ze wszystkimi budow lam i ekonom icznym i, jak ie stanow ią jej w łasność. P rzek azuje rów nież sześć m orgów ziem i parafialnej. 2. Ks. K raków ka zatrzym uje tytuł proboszcz, pensję n ależn ą p ro b o sz­ czowi od rz ąd u i połow ę plebanii. N ie rości p reten sji do żadnych d ochodów parafialnych. 3. W niedziele i św ięta sam odpraw i m szę św iętą za p arafian , a gdyby nie m ógł, zapłaci jed n eg o rub la ks.

wi-[ 1 5 ] M A JĄ TEK P A R A F IA L N Y 1 4 3

IJ A rŁ m , I sygn. 29 k. 208, 301. 16 A rŁm , I sygn. 422 k.. 63.

14 4 KS. W. JEMIELITY [1 6]

kariuszowi. 4. Ks. W yszom ierski zobow iązuje się dać proboszczow i i jeg o starej gospodyni przyzwoity stói, obsługę, o p ra n ie i opał. 5. Z apew ni też proboszczow i intencje m szalne na każdy dzień, gdyż w P uchałach nie w ystarcza intencji dla dwóch księży. 6. Z o bo w iązu­ je się zapew nić op iek ę proboszczow i i jeg o gospodyni tak jak dziec­ ko w obec swoich rodziców . 7. O dpow iedzialność za p arafię w obec Boga o raz w ładz duchow nych i cywilnych ciąży o d tąd na ks. Wyszo- m ierskim . O n rów nież zatroszczy się o re p era cję budynków kościel­ nych, płotów itp. O bie strony dobro w olnie p o dp isu ją um owę. W konsystorzu dopisano: U m ow ę powyżej w yrażoną, zaw artą 14 lip cal8 9 2 r. konsystorz sejneński za tw ie rd za17.

P roboszcz sam szukał zastępcy lub ad m in istrato ra i jego kandy­ d a tu rę p rzedstaw iał władzy diecezjalnej. W 1859 r. ad m in istrato r diecezji ks. C hoiński pisał do ks. Siękiew icza w ikariusza w B arg ło­ wie, że proboszcz z B akałarzew a z pow odu osłab io neg o zdrow ia prag n ie uchylić się o d za rzą d u kościoła, parafii i gospodarstw a. M ając zau fan ie do ks. Siękiewicza przedstaw ił go na ad m in istrato ­ ra. Ks. C hoiński zapytyw ał w ikariusza, czy decyduje się objąć ad m i­ n istrację parafii B akałarzew o na w arunkach: 1. W czasie nieo b ec­ ności prob oszcza w B akałarzew ie wypłaci m u rocznie 90 rubli. 2. G dy proboszcz b ędzie przebyw ał na m iejscu, otrzym a 45 rubli, m ieszkanie, wyżywienie, op ał i światło. P roboszcz zobow iązał się nie w trącać do zarząd u kościoła, p robostw a i p a ra fii18.

W przypadku nie d otrzym ania um owy z proboszczem w kraczała w ładza diecezjalna. O to po pow staniu styczniowym proboszcz z So­ kół, ks. O siński poszedł n a w ieloletnie zesłan ie w głąb Rosji a swoją w łasność p rzek azał na ks. Jam iołkow skiego. A dm inistrujący w So­ kołach ks. Pogorzelski zam iast 1700 rubli w ypłacił m u tylko 850 ru ­ bli. S praw a trafiła do konsystorza a ten polecił dłużnikow i odd ać całość i sobie p rzesłać kwit zapłaty. W przeciw nym razie dziekan b ędzie m u p o trą c a ł połow ę pensji w ypłacanej od rz ąd u n a pokrycie n ależn o ści19. W łączała się i w ładza cywilna. W 1871 r. naczelnik p o ­ w iatu łom żyńskiego prosił konsystorza, aby polecił byłem u adm

ini-17 A rŁ m , I sygn. 414 k. 70. Por. inne umowy: I sygn. 28 k. 155, 158, 161; I sygn. 32 k. 174, 180; I sygn. 152 k. 203; I sygn. 167 k. 35; I sygn. 259 k. 250; I sygn. 428 k. 103; 1 sygn. 487 k. 15, 20; I sygn. 530 k. 173; I sygn. 38 bk; I sygn. 419 bk; I sygn. 585 bk.

18 A rŁm , II sygn. 69 k. 53. 19 A rŁ m , I sygn. 508 k. 291.

[17) M A JĄ TEK P A R A F IA L N Y ₁₄₅

stratorow i parafii D rozdow o złożyć rachunki z adm inistracji p ro b o ­ stwa, a to dla obliczenia funduszu in terk alarn eg o , jaki od niego przypada. W odpow iedzi konsystorz pow ołał się na d ek ret królew ­ ski z 1817 r. o raz na ro zp o rząd zen ie kom isji rządow ej wyznań reli­ gijnych i ośw iecenia publicznego z 1829 r., że w parafiach o d o ch o ­ dzie m niejszym niż 1000 zł kap łan b ierze całość i nie zdaje ra ch u n ­ ków. A w łaśnie p arafia D rozdow o w edług spisu z 1818 r. po siada rocznego d o ch o d u tylko 408 zł20.

IV. Dzierżawa ziemi

C hodzi tu taj o um owy dzierżaw ne m iędzy księżmi a ludźm i świeckimi. 1 lipca 1841 r. n a p lebanii w R aczkach stan ęła d o b ro ­ w olna um ow a m iędzy ks. W ojciechem Olszewskim a Jan e m Skię- dzielewskim . P roboszcz wypuszczał od 1 lipca tego roku w roczną dzierżaw ę folw ark Nieszki na w arunkach: 1. Skiędzielew ski p o roku o d d a folw ark N ieszki w takim stan ie ja k wziął co do dachów , z a b u ­ dow ań, og ro dzeń, zasiewów ozim ych i w iosennych. Jeżeli p ro ­ boszcz wypowie dzierżaw ę najm niej trzy m iesiące przed upływem roku, będzie m ógł dokończyć siew zbóż jarych. O dno śnie do zasie­ wów ozim ych, gdyby dzierżaw ca więcej zasiał niż było przed ro ­ kiem , ksiądz zwróci m u jedynie ilość wysianego ziarn a w n atu rze bądź po cenie, ja k a obow iązyw ała w czasie zasiewów. 2. D zierżaw ca p o b iera dochody z g runtu , propinacji i pańszczyzny w edług istnieją­ cego zwyczaju o raz po sześć złotych od każdego roln ego w łościani­ na. O n sam zapłaci proboszczow i sześćset złotych n a rok o raz p o ­ niesie w szelkie p o d atk i i ciężary przyw iązane do folw arku Nieszki, k tó re te ra z istnieją czy m ogą być n ało żo n e w czasie jeg o dzierżawy. 3. D zierżaw ca w niesie o p ła tę w dw óch ratach: 300 zł 1 stycznia 1842 r. i 300 zł 1 m aja tego roku, bez w zględu na nieprzew idziane w ypadki i klęski. W razie nie d o p ełn ien ia opłaty, dzierżaw cę zmusi m iejscowy w ójt bez dalszych reklam acji i procesów . 4. D zierżaw ca m a wyposażyć b ro w a r ju ż odbudow any po pożarze. O n odb ierze ubezp ieczenie z tow arzystw a ogniow ego. 5. D zierżaw ca przy zaw ar­ ciu k o n tra k tu złoży proboszczow i w adium w wysokości 200 zł a su­ m ę tę o d b ierze d o p ie ro po spełn ien iu wszystkich w arunków . 6. D zierżaw ca obejm u je folw ark N ieszki z pracującym i tam

146 KS. W. JEM 1F.L1TY _[18]

nam i pańszczyźnianym i. Przyrzeka obchodzić się z nim rzetelnie, łag o d n ie i spraw iedliw ie, nie żądając od nich więcej, jak było d o ­ tychczas. Z a wszystkie zaś szkody i straty wynikłe z jeg o przyczyny odpow ie swoim m ajątkiem i w niesionym w adium . 7. O bie strony podpisują się w łasnoręcznie i proszą konsystorz o łaskaw e zatw ier­ dzenie. 25 w rześnia 1841 r. w konsystorzu stw ierdzono: K o n tra k t powyższy jak o w niczym praw u nie przeciwny i na szkodę funduszu kościelnego nie jest zdziałany po tw ierd za21.

1/13 stycznia 1856 r. na je d e n rok zaw arli um ow ę ks. K arol Lu- bowicki altarzysta w K obylinie i M ateu sz Bruszewski. Z o b o w iąza­ nia ujęli w siedm iu pu nktach. 1. D zierżaw ca zapłaci 24 rub le za ca­ ły okres, który zaczyna się od św. W ojciecha. 2. W ypłata n astąp i w połow ie zaraz po zatw ierdzeniu k o n trak tu przez konsystorz a d ru g ą część przy końcu ro k u dzierżaw nego. 3. D zierżaw ca z a ch o ­ w a w całości zabu do w ania i dobrze upraw i pola. N aw óz jak i jest i być m oże wywiezie n a g ru n ta altarii. N ie będzie rąb ał zarośli. 4. Z a d o b re up raw ian ie gruntów dzierżaw ca nabędzie pierw szeństw o do um ow y w ro k u przyszłym za cen ę daw aną przez ko nk urentó w . 5. D zierżaw ca m a pozostaw ić płoty dotychczasow e, a k tó re wystawił, zab ierze ja k o swoją w łasność. 6. N a jesieni dzierżaw ca sam d o k o n a zasiewów. N a to m iast zasiew w iosenny altarzysta pozostaw i sw em u ew en tu aln em u następcy. 7. O b ie strony podpisały um ow ę i zw raca­ ją się do konsystorza o potw ierdzenie. K onsystorz uczynił to w sło ­ wach: Powyższy k o n trak t dzierżaw ny n a ro k je d e n zatw ierd za z tym zastrzeżen iem , że n a w ypadek śm ierci lub też zm iany w in n e m iej­ sce ks. L ubow ickiego altarzysty w K obylinie w ypłata dzierżaw y za g ru n ta do altarii należące do now o ustanow ić się m ogącego rządcy tej altarii n ależeć m a22.

11/23 paźd ziern ik a 1865 r. zaw arto um ow ę m iędzy ks. Jan e m U ssew iczem p roboszczem w L ubow ie a A lek san d rem W aszkiewi­ czem n a folw ark zwany Podjeziory. K o n tra k t u jęto w ośm iu p u n k ­ tach. 1. D zierżaw a trw a je d e n rok, od 11 listo pada 1865 r. do tegoż dnia ro k u n astęp n eg o . 2. D zierżaw ca zapłaci o d razu 30 rubli a p o ­ zo stałe 20 rubli 1 sierp n ia 1866 r. 3. D zierżaw ca zachow a budow le w takim stanie, ja k przyjął. Gdyby d o k o n ał ulepszeń w budow lach, przy odejściu nie m oże rościć p re te n sji do zapłaty. 4. Proboszcz zo ­

21 A rŁ m , I sygn. 422 k. 134. 22 A rŁ m , I sygn. 204 k. 233.

[19] M A JĄ TEK P A R A FIA L N Y 14 7

bowiązuje się dać m ateria! p otrzeb ny do reperacji budow li. 5. K oń ­ cząc okres dzierżaw y W aszkiewicz m a pozostaw ić ozim inę zasianą trzydziestu korcam i żyta. 6. N a w ypadek gradobicia proboszcz p o ­ niesie straty w połow ie. 7. Proboszcz m oże korzystać z torfu zn a jd u ­ jącego się na folw arku Podjeziory oraz z chrustów na opał. 8.

Dzierżawca opłaci w szelkie p o d atk i skarbow e za okres p osiad an ia folwarku. O bie stro ny podpisały k o n trak t sporządzony w dwóch eg­ zemplarzach. K onsystorz napisał: Powyższy k o n trak t na rok jed en potwierdza23. K onsystorz p otw ierd zał więc zawsze na je d e n rok. W 1829 r., gdy proboszcz z Ł ubow a prosił na dwa lata, konsystorz wyjaśnił, że nie m a takich upraw nień; m oże tylko na je d e n ro k 24. Ostatni k o n trak t nie został w pełn i zrealizow any. U k azem z 14/26 grudnia 1865 r. z a b ra n o n a skarb państw a ziem ię parafialn ą, oprócz sześciu m orgów , dom y i budynki gospodarcze, inw entarz funduszowy i zapisy w b a n k a c h 25. W następnych latach księża nie mieli co wydzierżawiać.

W przypadkach spornych odw oływ ano się do ustalonych praw. W 1859 r. spadkobiercy zm arłeg o proboszcza z O strow i M azow iec­ kiej nie chcieli rozliczyć się z nowym proboszczem co do zasiewów, zboża i n a o p łace n ie pracow ników w gospodarstw ie. K onsystorz odwołał się do d e k re tu królew skiego z 1817 r. i ro z p o rząd zen ia k o ­ misji rządow ej w yznań religijnych i ośw iecenia publicznego z 1829 r.26.

D ochód parafii p och o d ził z gruntów ornych, pastwisk, ląk i la­ sów. Przy kościołach było dużo ziem i p arafialnej, na przykład w B erznikach 303 m orgi gruntów , 8 m. łąk. 97 m. lasów i 6 m. n ie ­ użytków; w B iałaszew ie 74 m. gruntów , 18 m. ląk, 4 m. lasów i wspólne pastw isko z wsią i dw orem ; w D ąbrow ie W ielkiej 94 m. gruntów, 21 m. łąk, 27 m. pastw isk i 14 m. zarośli; w L ipsku 34 m. gruntów i 76 m. lasów. W przeliczeniu na pieniądze do ch ó d tych

23 A rŁ m , I sygn. 245 k. 152. Por. A rŁ m , I sygn. 29 k. 160; I sygn. 179 k. 64; I sygn. 422 k. 140; 1 sygn. 528 k. 279.

21 A rŁ m , II sygn. 291 k. 1. Por. inne dzierżawy: I sygn. 130 bk; I sygn. 353 k. 370; I sygn. 407 bk; I sygn. 420 k. 74; I sygn. 554 bk; I sygn. 604 k. 226; I sygn. 605 k. 285; I sygn. 637 k. 135.

25 W. J e m i e I i t y, U państw ow ienie m ajątków kościelnych w pow iatach łomżyń­ skim i m azowieckim po pow staniu styczniowym, Studia Łom żyńskie 1995, t. 5, s. 8; ten ­ że, M ianow anie i p rzenoszenie księży w K rólestwie Polskim po pow staniu stycznio­ wym, Roczniki T eologiczno-K anoniczne, t. 34, z. 4, s. 37-84.

148 KS. W. JE M 1 E L IT Y _[20]

parafii wynosił: B erzniki 274 zł, Białaszewo 436 zł, D ąb ro w a W iel­ ka 228 zł, Lipsk 597 zł. W wielu parafiach był, tak zwany, inw entarz funduszow y, czyli zw ierzęta i przedm ioty konieczne do g o sp o d ar­ stwa. N a przykład w K uczynie w 1818 r.: 2 woły, 4 krowy, 2 konie, 7 owiec, 8 świń, 6 gęsi, 6 kur, 5 kaczek, kosa, piła, św ider, dłu to , 3 sie­ kiery, 2 dzieże do chleba, 2 koryta dla świń, żarna, 2 przetak i, sito, 6 bań do m ąki, 6 wozów, 4 drabiny do zboża, 2 brony, 2 chom onty, 4 sośniki do o ran ia, 2 sochy, 4 kłódek, 3 baryłki do piwa. P o n ad to d o ­ chód p arafii p o cho dził z dziesięcin, wyrobu alko ho lu (p ropinacji), pańszczyzny. P osiadania niezm iennego tych d ó b r b ro n iła w ładza kościelna i cywilna, a proboszcz m usiał zostaw ić wszystko to co z a ­ stał przychodząc do parafii. Po pow staniu styczniowym za b ran o na skarb państw a ziem ię, oprócz sześciu m orgów dla każdej parafii, zniesiono dziesięciny, p ro p in ację i pańszczyznę. P arafie po d zielo n o na trzy, tak zw ane, klasy, i od przynależności do klasy d a n o p ro ­ boszczom pensję: I klasy 500 zł rocznie, II klasy 400 zł, III klasy 300 zł27. To w yjaśnienie pozw ala dokładniej zrozum ieć treści zaw ar­ te w ro z p o rząd zen iach rządow ych i kościelnych. Z m ien iła się też sytuacja m a te ria ln a wikariuszy. Proboszczow ie nad al zaw ierali z n i­ mi umowy, określali u posażenie za p racę i obowiązki. A u to r o m ó ­ wił to zag ad n ien ie w o dręb nym op racow aniu28.

V. Inwentarz kościelny

O d d n ia objęcia parafii proboszcz b ra ł odpow iedzialność za stan m aterialn y świątyni i gospodarstw a; przejm ow ał wszystko p o p o ­ p rz ed n ik u zm arłym lub odchodzącym n a inn ą placów kę. Przepisy w tej spraw ie p o d a n o wyżej. Z achow ało się w iele p ro to k o łó w

zdaw-27 M ocą ukazu z 14/26 grudnia 1865 r. w parafii Balwierzyszki zabrano: N a folw arku Niszejki dom , stodołę, spichrz, o borę oraz 85 morgów lasu i zarośli; Łąki Jodorajście, K azieniszki i Plebaniszki 137 morgów; g runtu ornego w Balwierzyszkach 77 morgów, w folw arku Niszejkach 152 m., we wsi Putroszanach 35 m. Z e zwierząt: 2 woty, 1 buhaj, 1 buhajczyk, 4 krowy, 1 b aran , 5 owiec starych, 13 świń, 1 indor, 3 indyczki, 1 gąsior, 3 gęsi, 1 kaczor, 4 kaczki, 2 koguty, 7 kur. A rŁ m , I sygn. 18 bk; inne parafie: I sygn. 30 k. 515; I sygn. 121 k. 316; I sygn. 229 bk; I sygn. 326 bk. W. J e m i e 1 i t y, D iecezja augu­ stowska czyli sejneńska w latach 1818-1872, Lublin 1972, s. 195, 197; por. tenże, D zie­ sięciny kościelne w K rólestw ie Polskim, Praw o K anoniczne 41 (1997), n r 3-4, s. 239- 262; tenże, A k ta stanu cywilnego w Księstwie W arszawskim i K rólestw ie Polski, Prawo K anoniczne 38 (1995), n r 1-2, s. 163-188.

28 W. J e m i e 1 i t y, U posażenie i obowiązki wikariuszy w diecezji augustow skiej czy­ li sejneńskiej, Praw o K anoniczne 44 (2001), n r 1-2, s. 141-160.

czo-odbiorczych, spisywanych w obecności dziekana i członków d o ­ zoru kościelnego. W 1829 r. podczas w prow adzenia ks. M akow ­ skiego do Jab ło n i sporząd zo n o trzy egzem plarze: jed en do b iura kom isarza obw odu, drugi do konsystorza, trzeci zostaw iono na miejscu. Spis zaw ierał dwa działy: inw entarz kościelny i inw entarz ekonom iczny. W pierwszy om ów iono stan świątyni: o łtarze, a m b o ­ nę, drzwi, ławki, sprzęty liturgiczne - ornaty, kapy, welony, alby, hum erały, kom że, chorągw ie, kielichy, m on strancje, przedm ioty z żelaza, m iedzi, m osiądzu, cyny. W inw entarzu ekonom icznym : zwierzęta, wystrój kuchenny, pasiekę, p leban ię, poszczególne b u ­ dynki gospodarcze. W 1844 r. w parafii Z arem b y K ościelne w p ro ­ tokole w yróżniono: kościół z całą jego zaw artością; kapitały i d zie­ sięciny; wysiew zboża ozim y i jary; zabudow ania proboszczow skie; grunta; sp rzęt gospodarski; zw ierzęta. Nowy p ro to k ó ł zdaw czo-od­ biorczy porów nyw ano z tym, kiedy odchodzący proboszcz podpisy­ wał daw niej o d b ió r rzeczy od swego p o przed nika. W przypadku braku tam teg o p ro to k o łu , przep ro w ad zan o b a d a n ia świadków. W parafii Nowej W si pięciu ludzi potw ierdziło, że podczas p ow sta­ nia listop ado w ego za b ran o dw a konie, dwa woły, trzy krowy, je d n e ­ go byczka, je d n ą świnię z sześciom a prosiętam i, p ięć gęsi, pięć k a­ czek, je d n ą so chę i je d e n wóz. W łączały się i w ładze cywilne. W 1837 r. k om isarz obw odu sejneńskiego pow iadom ił w ładze n a d ­ rzędne a te biskupa, że pew ien ksiądz zab rał dywan kościelny. O b ­ winiony tłum aczył się, że o dku pił dywan po zm arłym proboszczu; ostatecznie zw rócił dywan dla p arafii29. P rotok oły zdaw czo-odbior­ cze sp o rz ąd za n o tak że podczas przekazyw ania m ansjonarii, altarii i przyjm ow ania p arafii w tym czasowy zarząd 30.

P rop erty o f the parish w hen the p arish -p riest is changed or in d isp osed in A ugustów or Sejny diocese

W h en th e P a rish -p ries t w as ch a n g e d an official re co rd w as w ritte n in w hich all the fu rn itu re a n d e q u ip m e n t o f th e c h u rch as w ell as fa rm b u ildings a n d lo ca tio n o f

[21] M A JĄ TEK P A R A F IA L N Y 1 4 9

” A rŁ m , I sygn. 147 k. 93; I sygn. 314 bk; I sygn. 336 bk; I sygn. 443 k. 116; I sygn. 519 k. 3 6 8 .1 sygn. 637 k. 125,136,266.

* W. J e m i e 1 i t y, M ansjonarze przy parafii w Łomży 1818-1865, Studia Łomżyńskie 10 (1999) s. 3-12; tenże, A ltarie w diecezji augustowskiej czyli sejneńskiej, Studia Teologiczne 19 (2001) s. 391-400. Por. tenże, O bsada stanowisk kościelnych w Królestwie Polskim do pow stania styczniowego, Prawo Kanoniczne 43 (2000), n r 3-4, s. 351-385.

150 KS. W. J E M IE L IT Y [22]

th e p a ris h lan d w ere re g iste red . T h e fo rm e r P arish -p rist a n d his su ccesso r ca lcu la ­ te d th e c ro p s left on th e fields. M any elderly an d ill p riests k e p t th e title o f th e Pa- rish -p ries t w hile a y o u n g clergym an w as e n tru s te d w ith th e w h o le a d m in istrativ e w o rk o n th e base o f th e c o n tra c t acc e p te d by th e B ishop. O th e r p a ris h -p rie sts o c ca ­ sionally u se d to w o rk in d io cese offices fa r from th e ir p a rish an d m ad e use o f th e ir d e p u tie s w h o h e lp e d th em in th e ir w ork. Such s itu atio n w as a cc o rd in g to th e re g u ­ latio n s o f th e c h u rc h a n d th e o rd e rs o f th e C o n g ress K in g d o m o f P o la n d g o v e rn ­ m en t. B e fo re th e Ja n u a ry U p risin g th e p a rish es p o ssessed vast a re a s o f fa rm lan d . P arish p rie s ts e ith e r ra n a fa rm o r h ired it to laic p e o p le . Such c o n tra c t w as a c c ep ­ te d fo r a y e a r by th e b ish o p a n d fo r a lo n g e r p e rio d by th e civil a u th o ritie s. T h e a u ­ th o r discu ssed th e s e p ro b lem s o n th e b a se o f th e A ugustów o r S ejny d io cese, b u t th e situ a tio n w as sim ilar in th e re m a in in g seven d io ceses in W arsaw p rovince.