Teresa Dobrzyńska
Konferencja poświęcona teorii tekstu
(Warszawa, 14-18 września 1976)
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 68/1, 348-352
kształcanie literatury dokonuje się dzięki naporowi przemian całego układu spo łecznego.
Jedno z zebrań plenarnych poświęcone było projektowi stworzenia Historii
porów nawczej literatury w językach europejskich. Sekretarz generalny powołany
w celu koordynowania tej inicjatywy, prof. G. M. V a j d a, oraz dyrektorzy poszcze gólnych ośrodków (Węgry, Francja, USA), w których już opracowywane są p o szczególne tomy tego dzieła, poinform owali zebranych o stanie zaawansowania prac oraz o najbliższych planach na przyszłość. W przygotowaniu są obecnie 3 to m y om awiające problemy renesansu, na ukończeniu tom traktujący o sym bolizm ie oraz 2 tomy o literaturze awangardy. Prof. J. V o i s i n e , dyrektor Instytutu L i teratury Powszechnej i Porównawczej na Sorbonie, przedstaw ił projekt 4-tom o- w ego działu pt. Między Oświeceniem a romantyzmem . 1760— 1820. Znany mi kon spekt tomu 2, który obejmuje prozę tego okresu, pozwala mniemać, iż w opraco waniu nie zostaną pominięte najważniejsze zjawiska literatury polskiej. W spółpra cująca z prof. V oisine’em slaw istka H. J e с h o v a, która nb. habilitowała się w P ol sce, zadbała, aby w tych, nie ukończonych zresztą definityw nie, projektach tomów ośw ieceniow ych znalazło się m iejsce na kluczowe problem y literatur Europy Środ kowej i Wschodniej.
Wielość i różnorodność tem atów oraz metod ich opracowania przedstawionych na Kongresie nie ułatw ia podsumowania jego osiągnięć i wyników, szczególnie wobec faktu, że autorka sprawozdania mogła brać udział tylko w niektórych po siedzeniach, a z racji swoich zainteresowań w ybierała sesje poświęcone problem a tyce ośw ieceniowej. Zaakcentować przecież trzeba dwie tendencje, które ujawniły się na Kongresie budapeszteńskim: w nikliwą dyskusję nad zagadnieniam i literatur pozaeuropejskich oraz odejście od tradycyjnych ujęć literatury porównawczej. Uwagę badaczy przyciąga dziś-przede wszystkim problem atyka różnic i paraleliz- m ów interliterackich, mniej natom iast zainteresowania poświęca się tzw. związkom kontaktowym . Znacznie w iększy nacisk położono również na analizę i ocenę w ar tości artystycznych dzieł porównywanych oraz ich w łaściw ą interpretację. Zniesio ny został też, jak się wydaje, podział na literaturę powszechną i porównawczą, proponowany ongiś przez Van Tieghema, a na obszarze szeroko pojętej nauki o li teraturze coraz bardziej się zacierają granice m iędzy historią literatur narodowych, teorią literatury i komparatystyką.
Zofia Sinko
KONFERENCJA POŚWIĘCONA TEORII TEKSTU (Warszawa, 14—18 września 1976)
W konferencji zorganizowanej przez Pracownię Poetyki Teoretycznej i Języka Literackiego IBL PAN w zięli udział językoznawcy i literaturoznawcy polscy, ra dzieccy, czescy i N R D-owscy. W obradach i dyskusji uczestniczyli ponadto przed staw iciele środowiska naukowego warszawskiego oraz goście z Lublina i Torunia. Konferencja m iała charakter roboczy. W szystkim referatom towarzyszyła żywa dyskusja.
Impreza ta była kontynuacją serii spotkań odbywających się w odstępach dwuletnich, z inicjatywy wyżej wym ienionego zespołu. Owe spotkania znajdują odbicie w szeregu publikacji zbiorowych, które zainicjował tom O spójności tekstu (1971); kolejne zaś tomy (podobnie jak pierwszy, pod redakcją M. R. Mayenowej):
T e k st i język. P roblem y se mantyczne (1974) oraz Sem an tyka tekstu i ję zyk a (1976),
publikują referaty z poprzednich konferencji poświęconych strukturze znaczenio w ej i form alnej tekstów.
Teoria tekstu to dyscyplina kształtująca się na pograniczu lingw istyki i lite raturoznawstwa. W pole jej zainteresowań wchodzi rozległa problematyka sem an tyczna, składniowa i pragmatyczna, rozważana w aspekcie określonych całości k o m unikacyjnych, jakim i są teksty. Związki m iędzyzdaniowe zachodzące w tekście spójnym, struktura zdania w kom unikacie w różnych jego m iejscach — to proble my przyciągające uwagę lingwistów. Zbadanie ich pozwala wszakże opisać w do kładniejszy sposób szereg w łaściw ości tekstu literackiego związanych z języko wym i kom unikacyjnym jego aspektem, um ożliwia określenie typów i odmian tekstów z punktu widzenia ich cech inherentnych. Celem opisu jest też w ypowiedź językowa jako określona struktura, wyznaczniki jej granic oraz jej charakterysty ka jako całości.
Tegoroczne sym pozjum miało w dużej mierze charakter podsumowujący dotychczasowe badania w zakresie teorii tekstu. W iele miejsca poświęcono prze dyskutowaniu zasadniczych pojęć i uzusów terminologicznych istotnych dla badań nad strukturą w ypow iedzi językowej.
Zjawisku sprzeczności logicznej w jego stosunku do wypadków anomalii języ kowej poświęcił swój w ykład Jurij A p r e s j a n (Moskwa). Odróżnił wypadki, gdy sprzeczność w zdaniu powstaje poprzez użycie dwu sprzecznych asercji, od w y padków, gdy dotyczy to informacji kom unikowanej i presuponowanej. Anomalią językową objęte byłyby, według niego, tylko takie wypadki, gdy dewiacja leży po stronie wyrażenia i jednoznacznie uchwytny sens wypowiedzenia da się wyrazić w inny, poprawny sposób poprzez usunięcie niezgodności elem entów w płaszczyź nie gramatycznej lub leksykalnej i gram atycznej. Zdania ze sprzecznością logicz ną nie podlegają tego typu korekturze. Są jedynym m ożliwym sposobem w yra żenia danego sensu. Nie wchodzą w ięc w zakres zjawisk określonych jako anoma lie językowe.
Problematyka struktury tem atyczno-rem atycznej znalazła omówienie w refe ratach lingw istów czeskich, kontynuujących tradycje badawcze praskiej szkoły strukturalnej, w szczególności nawiązujących do prac jednego z przedstawicieli tej szkoły — V. M athesiusa. Om ówili oni problem aktualnego rozczłonkowania zdania w wypowiedzi oraz m ożliwości opisania, w oparciu o ten podział, szeregu technik spójnościowych. Scharakteryzowali fluktuacje pojęciowe i terminologiczne, jakie występują w tym zakresie w badaniach, głów nie na terenie czeskim, gdzie ta problem atyka była dotąd podejm owana. Sprawy te zreferowali Frantiśek D a n e ś , i Petr S g a 11 (Praga); Jan F i г b a s (Brno) zajął się natom iast problemem tematu w ypow iedzi i jego stosunku do inform acji znanej i wnoszonej — tzw.
datu m i novum, w skazując na m ożliwe krzyżowanie się tych kategorii i różne ich
traktowanie w dotychczasowych opracowaniach.
Funkcjonalny podział treści zdania znajduje odzwierciedlenie w szyku w y razów i prozodyjnych cechach w ypow iedzi. Istotność tych ostatnich zjawisk dla lingw istyki tekstu podkreśliła Tatiana N i k o ł a j e w a (Moskwa), która w refe racie Składnia w y p o w ie d z i ustnej i p ro b le m y lin gw istyki tekstu omówiła szereg zjawisk strukturalno-tekstow ych w yrażanych środkami prozodyjnymi. Rozpatrując funkcje intonacji zwróciła szczególną uw agę na następujące zjawiska: intonacja frazow'a rozczłonkowuje w ypowiedź na m inim alne jednostki (w terminologii Szczerby: syntagm y) oraz wyraża stosunki między tym i jednostkami; odróżnia w ypow iedzi z w ydzielonym elem entem od neutralnych oraz wyraża — przy za stosowaniu określonych param etrów prozodyjnych — różnice pomiędzy poszcze gólnym i typami elem entów wydzielonych. Referentka poddała m odyfikacji tezę o bezw yjątkow ości związku akcentu frazowego z elem entem novum, któremu przyporządkowana jest nieokreśloność gram atyczna. Zaproponowała kategorię w aż ności informacyjnej, która adekwatnie ujm uje zjawiska akcentuacji frazowej.
Zagadnienie aktualnego rozczłonkowania tekstu pozostaje w bliskim związku z problemem presupozycji, który w jednym z ujęć identyfikow any bywa z datu m w ypow iedzi. K rytykę tego terminu i szerzącej się mody na jego używ anie przed staw ił Andrzej B o g u s ł a w s k i (Warszawa, UW). W ym ienił kilkanaście różnych przypisywanych tem u term inowi znaczeń i zastosowań. Wskazał na potrzebę r e w izji pojęć w obrębie om awianych zagadnień i wyraźnego uświadom ienia sobie niejednoznaczności terminologicznej.
Sprawy związku elem entów w tekście spójnym były przedmiotem w ystąpienia Jeleny P a d u c z e w e j (Moskwa). O m ówiła ona językow e w ykładniki obiektu przy jego pierwszym i kolejnych pojaw ieniach się w tekście. Scharakteryzowała relacje rzeczow nikow o-zaim kowe w różnych klasach pronominalnych oraz omówiła oboczność nazwy przedmiotu z brakiem w ykładnika na powierzchni tekstu. W ska zała także na zależność nazw y obiektu od nadrzędnego têm atu w ypowiedzi.
Związki sem antyczne w tekście spójnym rozpatrywał Dieter V i e h w e g e r (Berlin). Referent w yróżnił dwa typy nawiązań nazwowych w kolejnych zdaniach wypowiedzi. Jedne z nich mają charakter strukturalno-sem antyczny i polegają na pełnym bądź częściowym powtórzeniu cech wyróżniających przedm iot i zaw ar tych w jego nazwie. Drugie, nazwane przez autora funkcjonalno-sem antycznym i, zasadzają się na powtórnym odniesieniu do tego sam ego obiektu, nie w ynikającym z treści nazw, lecz opartym na tożsam ości referencjalnej, czego w ykładnikiem b y wa rodzajnik określony.
W łaściwe w ypow iedzi spójnej opuszczenia pewnych elem entów , znane w tra dycji filozoficznej pod nazwą elipsy, om ów ił Maciej G r o c h o w s k i (Warszawa, IJP PAN). Referent w skazał na fakt, iż uzupełnianie takich brakujących elem en tów może przybierać bardzo szerokie rozmiary, jeśli za podstawę metodologiczną przyjąć konotacyjne w łaściw ości predykatu o danej liczbie argum entów, odnie sienie do zewnętrznych warunków użycia tekstu i do struktury jego treści. W y kazał, że w oparciu o te przesłanki nie można dotrzeć do jednoznacznie okre ślonej, akceptowalnej, pełnej form y w yrażenia, która m iałaby być w łaściw ym zastępnikiem formy z elipsą. N iem ożliw ość rekonstrukcji takiego tekstu dyskw a lifikuje, zdaniem autora, pojęcie elipsy. W dyskusji zaproponowano, by termin ten zachować dla w ąskiego zakresu zjaw isk polegających na obecności danego elem entu leksykalnego w głębokiej strukturze zdania, podczas gdy na powierzchni odpowiada mu wykładnik zerowy.
Sprawy wyznaczania granicy tekstu poruszał referat Teresy D o b r z y ń s k i e j (Warszawa, IBL), poświęcony różnego typu delim itatorom zawartym w w arstw ie w yrażeń m etatekstowych nadbudowanych nad tekstem oraz w samym tekście przedm iotowym . Referentka om ówiła znakowy charakter tych sygnałów i sym pto mów granicy, ich aspekt koherencyjny oraz przedstawiła ich zróżnicowanie w za leżności od sposobu przekazywania kom unikatu — tekstem pisanym czy w yp o w iedzią ustną. Wskazała na m ożliwość naw arstw iania się w ykładników granicy w ypow iedzi w danym tekście, na w łaściw e literaturze uchylanie delim itatorów skonwencjonalizowanych w danym typie tekstów oraz na pokrew ieństw o d elim i tatorów z wyznacznikam i granic części. Zasygnalizowała odm ienność zjawisk de- lim itacyjnych w poszczególnych gatunkach i rodzajach literackich.
Zdzisława K o p c z y ń s k a i Lucylla P s z c z o ł o w s k a (Warszawa, IBL) om ów iły w łaściw ości delim itacyjne i koherencyjne formy wierszowej. Związane są one z im pulsem rytm icznym w ytw orzonym przez powtarzalną strukturę m e tryczną. Podział wersow y, za którym stoi określony przebieg linii intonacyjnej, sprzyja nasileniu zw iązków treściowych w obrębie wersu, naw et gdy nie są one poparte innymi wykładnikam i formalnymi, uniezależnia zaś elem enty zdania prze niesione do innego odcinka wersowego (przerzutnia). Dodatkowe rozczłonkowanie,
jakie wnosi forma wierszowa, w yw iera w ięc w yraźny w p ływ na treść wypowiedzi poetyckiej. Jest to zróżnicowane w obrębie poszczególnych system ów w ersyfika- cyjnych, w zależności od charakteru m etrycznego określonych form atów w ierszo wych oraz od etapu ich rozwoju w danej literaturze (w początkowym okresie utrwalania się danego wzorca dominują te jego warianty, które podkreślają in tegralny, spójny tok wypowiedzi, z czasem zaś dopuszczane są warianty narusza jące jego spójność). Generalnie rzecz biorąc, forma wierszowa daje większą sw o bodę w zakresie stosowania konstrukcji językowych dewiacyjnych i eliptycznych, ze względu na w łaściw y jej charakter koherencyjny.
Problemem spójności tekstu literackiego zajął się M iroslav C e r v e n k a (Pra ga). Nawiązując do prac Mukarovskiego, analizował dynam ikę kształtowania się sensu w utworze literackim . Wskazał na nielinearny, sym ultaniczny charakter działań spajających tekst artystyczny w odbiorze, na wielorakość, w ielopłaszczy- znowość stosowanych w nim znaków oraz na dążenie do ich najpełniejszej syntezy przy recepcji dzieła. Dążenie do integracji treści w łaściw e jest każdemu odczyta niu utworu literackiego, rezultat zaś owej integracji zależy od doświadczeń i w stęp nych założeń czytelniczych. Recepcji dzieła, jej ponadindywidualnej naturze p o św ięcił referent w iele uwagi, wskazując na istniejący zawsze w odbiorze utworu elem ent integrujący w płaszczyźnie treści.
M ożliwość dotarcia do najogólniejszego poziomu treści spójnego tekstu lub traktowanych jako jednorodna w ypow iedź utworów danego autora — przedstawił w swej propozycji zastosowania metody generatywnej w poetyce Aleksandr Ż ó ł k o w s k i (Moskwa). Referent pokazał sposób dotarcia do nadrzędnego tematu tekstu, zaświadczonego w jego głębokiej strukturze; tem at ten, który przedstaw ia ny jest w postaci binarnej opozycji znaczeniowej, przybiera różną wartość w róż nych sferach znaczeniowych i podlega różnej konkretyzacji na powierzchni tekstu, Jego odkrycie w nosi głęboką m otyw ację tych konkretyzacji oraz ujawnia in te gralny charakter w izji świata reprezentowanej w dziele poety. Jako m ateriał ilu strujący posłużyły utwory Puszkina i Pasternaka.
Analizie m etaforyki Witkacego jako realizacji jego teorii jedności osobowości poświęcony był referat M agdaleny S z y b i s t o w e j (Kraków). Autorka poddała badaniu dopełniaczowe m etafory ekscerpowane z utworów S. I. W itkiewicza i ujaw niła ich zbieżność z zasadniczymi tezami psychologicznym i pisarza: dwa człony tych m etafor należą do dwu odrębnych sfer znaczeniowych, łączą pojęcia cielesno-fizjologiczne z pojęciam i o charakterze intelektualnym , filozoficznym i m e tafizycznym , co współdziała w kształtowaniu się jedności stylow o-konceptualnej utw orów W itkiewicza.
Leksykalne właściw7ości tekstu w aspekcie ilościow ym om ówił M ichaił A r a - p o w (Moskwa). Pokazał on, że istnieje m ożliwość charakterystyki tekstów przez odniesienie ich do pew nego idealnego m iernika statystycznego, jakim jest „tekst praw idłow y”, tzn. tekst spełniający prawo Zipfa. Do tego m odelowego konstruktu zbliżają się wystarczająco długie teksty skończone — w przeciw ieństw ie do tek stów krótkich i fragm entów tekstów. Prawu Zipfa podlegają także i wyodrębnione kompozycyjnie, wystarczająco obszerne części utworu o integralnym charakterze, np. poszczególne księgi Рапа Tadeusza. Może ta prawidłowość służyć jako probierz indywidualnych odchyleń stylistycznych realnych tekstów, ich zróżnicowań gatun kowych (np. pośród dramatów Szekspira do tekstu praw idłowego zbliżają się tra gedie, natom iast komedie odwzorowują prawo Zipfa w znacznie m niejszym stopniu). Zjawiska sem antyczne zachodzące w kom unikacji przy zakłóceniach ogólno- językowego system u znaczeniowego om ówili Krystyna P i s a r k o w a i Janusz W r ó b e l (Kraków). Pisarkowa przytoczyła interesujący m ateriał wypow iedzi p o tocznych wybranych z rozmów blisko znających się osób, które posługują się
K R O N IK A
sw oistym żargonem, dla znanej, banalnej sytuacji życiowej używając odległego skojarzonego ekw iw alentu w yrażeniow ego lub dokonując przestawień nazw na podłożu styczności czasow o-przestrzennej i funkcjonalnej przedmiotów, lub też wprowadzając utworzone ad hoc deryw aty w m iejsce nazwy danego przedmiotu. Referentka omówiła również takie zjawiska występujące w spontanicznej w y p o w iedzi, jak nieuzasadniona zmiana tem atu i nielogiczny tok rozumowania.
J. Wróbel przedstaw ił przesunięcia semantyczne zachodzące w wypow iedziach schizofreników związane ze sferą stopni pokrew ieństw a, przesunięcia te mają regularny charakter i interpretowane powinny być, zdaniem referenta, jako św ia dectw o odmiennego system u sem antycznego wytw arzającego się u poszczególnych pacjentów, a nie jako utrata system u i załamanie się m ożliwości komunikacji.
Autorzy obu referatów widzą w dewiacyjności opisywanych przez siebie zja w isk ich aspekt kreatywny. Dotyczy on w ytworzenia tekstu przez nadawcę w y powiedzi, lecz rzutuje także na odbiór — przytaczany w analizach m ateriał m iał charakter dialogowy.
Tekstami w ypow iadanym i przez· jednego nadawcę i stosunkowo wyraźnie oderw anym i od sytuacji komunikacyjnej zajął się Janusz L a l e w i c z (W arsza
wa, IBL). Omówił on w łaściw ości tekstów narracyjnych, idąc za ideą B enveniste’a co do charakteru „wypowiedzi opowiadających” — histoires. Zaproponował ich klasyfikację w edług kryteriów sem antycznych, jako że wypowiedzi te są stosu n kowo „nieczułe” na czynniki pragmatyczne. Za kryteria typologii posłużyły n a stępujące właściw ości: rodzaj relacji pomiędzy universum opowieści a św iatem uczestników komunikacji, charakter w ystępujących w opowiadaniu postaci, okre- śloność biegu wydarzeń itp. Na tym tle rozważone zostały w łaściw ości utworów fabularnych literackich.
Zamknięcia obrad dokonała organizatorka konferencji, prof, dr Maria Renata M a y e n o w a , która zapowiedziała m ożliwość wydania m ateriałów tej konferen cji w tom ie zbiorowym poświęconym VIII Międzynarodowemu Zjazdowi Slaw istów .
