Obraz pasterza na Starożytnym Wschodzie i w Biblii

Ryszard Rumianek

Obraz pasterza na Starożytnym

Wschodzie i w Biblii

Studia Theologica Varsaviensia 19/1, 5-20

R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

S tu d ia Theo], V ars. 19 (1981) n r 1

RY SZA R D RU M IA NEK

OBRAZ PASTERZA NA STAROŻYTNYM WSCHODZIE I W BIBLII

T r e ś ć : I. Id ea p a s te rz a n a S ta ro ż y tn y m W schodzie; II. Bóg jako p a s te rz w S ta ry m T estam en cie; III. M eb aq q er jaiko p aste rz w te k s ta c h ą u m ra ń sk ic h ; IV. O drzucenie ty tu łu p a s te rz a w odniesieniu do M e­ sja sz a w te k s ta c h ra b in isty ca n y ch ; V. Jezu s C h ry stu s jako dobry P a ­ ste rz w N ow ym T estam encie.

O braz p asterza i owiec jest dobrze znany ju ż w sta ro ż y t­ ności: w y stęp u je często zarów no w Biblii jak i w in n ych tek s­ tach, poniew aż idea p asterza jest głęboko zakorzeniona w ży­ ciu nom adów .

D la naszych rozw ażań n ajw ażn iejszy jest obraz przenośny p a ste rza i owiec. P rzed staw ia on bardzo dobrze relacje po­ m iędzy bogam i, kró lam i i ludem : jak d o b ry p asterz troszczy się o sw oją trzodę, ta k d obry w ładca jest w yczulony na po­ trz e b y swoich podw ładnych. Ten obraz stanow i n iew ątp liw ie tło dla użycia słow a „ p a ste rz ” w Piśm ie św. A le czy obraz p a ste rza w Biblii i w tek sta ch p ozabiblijnych jest iden ty cz­

ny? S p ró b u jem y odpowiedzieć na to pytan ie.

I. ID EA P A S T E R Z A NA STAROŻYTNYM W SCHO DZIE

O braz p asterza w sensie przen o śn ym w y stęp u je w tek sta ch S taroży tn eg o W schodu, to jest w tek sta ch m ezopotam skich, egipskich i kananejsk ich . P rz ed sta w im y n iek tó re z nich w po­ rząd k u chronologicznym .

V/ su m e ry jsk im elenchusie k rólów p asterzam i są nazw ani bogowie. C zytam y tam , że „...bóg D um uzi, p asterz, rządził 36000 lat... E tana, pasterz, k tó ry zstąpił z nieba i zostając

6 H Y S Z A R D R U M I Ä N E K

k ró lem rządził 1560 la t” 1. Oprócz tego bóg D um uzi w y stęp u je rów nież jako p asterz w su m e ry jsk im poem acie z pierw szej połow y drugiego tysiąclecia przed Chr.: „D um uzi i E nkidu: d y sk u sja pom iędzy bo giem -p asterzem i bogiem -ro lnik iem ” 2. Spośród bogów su m e ry jsk ic h i akad y jsk ieh: „A num jest p a­ sterzem całego św ia ta ” ; „Sam aś jest pasterzem , k tó ry jest na górze i na dole; jest p asterzem ludzi i bogiem godnym sza­ cunk u; jest rów nież p asterzem ’czarnych głów ’ i boskim pa­ sterzem ziem i” ; „M arduk jest p asterzem ludzkości” ; i w ielu inny ch 3.

T y tu ł „ p a ste rz a ” był u żyw an y rów nież w odniesieniu do królów . H am m urab i, k ró l babiloński (1728— 1686 przed Chr.) p rzed staw io n y jest jako d o bry p asterz ludzi: „Ja jestem H am ­ m u rab i, pasterz, w ezw any przez E n lil”· 4. I n astępnie: „ Ja H am ­ m u rab i, król doskonały, czyż byłem lekk o m yślny lub niedb ały 0 ’czarne głow y’ (ludzi), k tó re b y ły m i ofiarow ane przez E nlil 1 k tó re pow ierzył m i pasący .(prowadzący) M a rd u k ” 5.

B ardzo in te resu jąc e jest połączenie term inów : „ p a ste rz ” i „spraw iedliw ość” . P o d k reśla to w yraźnie n a stę p u jąc y tek st: „ Ja H am m urabi, jestem kró lem spraw iedliw ości, k tó rem u S a­ m aś pow ierzył praw o... S am aś może uczynić, że człow iek k ró ­ lu je jak ja, k ró l spraw iedliw ości; ta k i może być p asterzem d la swego lu d u w spraw iedliw ości!” e.

Poza ITam m urabim n a stę p u jąc y królow ie su m ery jscy i arka­ dy jscy nazw ani są pasterzam i: „ U rn in u rta nazyw a się p a ste ­ rzem U r” ; „S am śuilńn a pasie całą ziem ię”; „A gum k akrine jest pasterzem n ad zw y czajn y m ” ; „S alm an asser I nazy w a się p a ­ sterzem w iernym , p asterzem w szystkich m iast i pasterzem lu ­ d z i”; „ T u k u ltin in u rta I jest p asterzem w ie rn y m ” 7. Ten o stat­ n i ty tu ł „pasterz w ie rn y ” jest stosow any bardzo często za­ rów no dla królów babilońskich jak i asy ry jsk ich 8.

W Egipcie pasterstw o m iało odm ienny c h a ra k te r. W ynikało to z fak tu , że p asterz egipski był w łaścicielem półdzikich te ­

1 ANET, s. 265b.

2 Zob. ANET, s. 4 tb —42b.

3 G. J. B o t t e r w e c k , H irt u n d Herde im A T u n d alten Orient, w : Festschrift Frin gs, K öln 1960, s. 343 n.

4 ANET, s. 164b. 5 Tam że, s. 177b. 8 Tam że, s. 178b.

7 G. J. B o t t e r w e c k , dz. cyt., s. 348 n; rów nież m ożna tu zn a ­ leźć d alszą długą listę kró ló w — pasterzy.

8 C. J. G a d d, Ideas of D ivine R ule in the A n c ie n t East, L ondon 1948, s. 38.

8 R Y S Z A R D R U M I A N E K [41

Pom im o to bogowi m iasta Teby — ’A m onow i — jést p rzy p i­ san y p rzy m io t dobrego p a s te r z a ir>. On jest „m ocnym p a ste ­ rzem , k tó ry prow adzi (pasie) sw oją trz o d ę ” 17. A także: „T y jesteś m ężny jak pasterz, k tó ry troszczy się o nich na w ieki w ieków ” 18.

W śród bogów egipskich najpraw d o p od ob niej tylk o ’Am on był nazyw an y p a s te r z e m 19. T rudno to rozum ieć, skoro ty le różnych bóstw na S ta ro ż y tn y m W schodzie m iało ty tu ł p a ste ­ rza. W ydaje się, że w starożytności jest czasem tru d n o roz­ różnić pom iędzy bogiem i królem , poniew aż każdy k ró l był ubóstw iony. Oprócz tego ich m isja była jednakow a: słusznie rządzić. Z an o tu jm y jeszcze, że w Egipcie bogowie p rzestaw ali być królam i, ale królow ie byli p raw ie zawsze b o g a m i20.

W tekście kan an ejsk im , k tó ry zn a jd u je się w listach z Tell e l-A m arn a czytam y: „...patrz, ja nie jestem zarządcą (ani) zn a­ czącym u rzędnik iem króla, m ojego w ładcy; p atrz, ja jestem p a sterzem k ró la...” 21 Z n a jd u je m y tu pew ną trudność, ponie­ w aż nie m ożem y powiedzieć dokładnie kto jest ty m pasterzem . Czy słowo „ p a ste rz ” jest uży te w sensie ścisłym , czy odnosi się do w asala faraon a, k tó ry jest królem -p asterzem ? 22 M ożna- b y w ytłum aczyć, że ty m p asterzem był zarządca oblężonej Jero zo lim y 23, ale dla K an aan u użycie ty tu łu „ p a ste rz ” w sen­ sie p rzenośnym nie jest u d o k u m e n to w a n e 24. W ydaje się za­ tem , że należy p rzy jąć sens bardziej literack i: w asal jest po­ ko rn ie podporządkow any faraonow i.

M ożemy podsum ow ać, że w szystkie przedstaw ione p rzy k ła ­ d y u w y p u k la ją znaczenie fu n k cji pasterza. W arto zaznaczyć, że k ró l jako p asterz m iał n astęp u jące insygnia: b e re t k ró lew ­ ski, pas królew ski i laskę p astersk ą (która była n a jw a żn ie j­ sza) 25. K rólow ie byli uw ażani za p asterzy , poniew aż z rozkazu bóstw a m ieli tro sk ę o owce trzody. R ów nież bogowie b y li n a ­ zyw ani pasterzam i na S ta ro ż y tn y m W schodzie. Z atem słowo

16 V. H a m p, Pastore, W: Enciclopedia della Bibbia, pod red. A.

D iez M acho (tłum . wł.), t. δ, T orino 1971, s. 546.

17 J. J e r e m i a s , Poimen, W: TW NT (tłum . wł.), t. 10 (1975), s. 1196. 18 J. A. W i 1 s ο n, diz. cyt., s. 229.

19 P or. G. J. В о 11 e r w e с к, dz. cyt., s. 344. 20 C. J. G a d d, dz. cyt., s. 33.

21 ANET, s. 488b.

22 Zob. P. de R o b e r t , Le berger d ’Israël, N eu c h âte l 1968, s. 17. 23 Poir. J. T h o m s o n , T h e S h e p h e r d - R u le r Concept in the ОТ and,

its A pplic ation in the NT, S JT 8 (1955), s. 411.

24 J. J e r e m i a s , a rt. cyt., s. 1197.

[5] O B R A Z P A S T E R Z A 9 „ p a ste rz ” było używ ane jako ty tu ł w sensie p rzenośnym na oznaczenie w ładcy, to jest tego, k tó ry rząd zi słusznie, grom a­ dzi rozproszonych i troszczy się o słabych. T y tu ł „ p a ste rz ” jest więc te rm in e m u żyw an y m dla w y rażenia zw iązku, k tó ry łączył bogów lub królów z ludem .

II. BÓG JA K O PA STER Z W STA R Y M TESTAM ENCIE

O braz p asterza w Biblii p rzy b ie ra różne znaczenia. Rdzeń h e b ra jsk i r ch m a podw ójne znaczenie: paść, przew odniczyć, troszczyć się jak rów nież to w a rz y s z y ć 26. Słowo „ p a ste rz ” w h e b ra jsk im m a form ę im iesłow u czynnego ro d zaju m ęskiego liczby pojedyńczej — ró ceh — i oznacza przew o dn ika a z a ra ­ zem tow arzysza 27. J e st godne podk reślen ia, że treść z a w a rta w jed n y m ty lk o słow ie łączy w sobie obydw a te aspekty. Z atem nic dziw nego, że w ST zn a jd u jem y w iele obrazów i m etafo r p asterskich.

ST posiada ty lko dw a inne te rm in y na określenie pasterza: (1) nôqëd — w y stęp u je bardzo rzadko, bo ty lk o dw a razy w całej Biblii (2 K ri 3,4 i Am 1,1)28. Z atem nie jest to zw ykłe słowo używ ane na określenie p asterza;

(2) nagid — dokładnie oznacza tego, k tó ry jest na czele, p re ­ fekta, wodza, księcia 29. A le etym ologicznie je s t złączone z n ö ­ qed i znaczy też p a ste rz 30.

W język ach sem ickich obydw a rdzenie ngd i n q d w ym ieniły się w zajem nie w p rzek azy w an iu tej sam ej podstaw ow ej idei p a ste rstw a . Z am iana q z g nie p rzed staw ia trudności, ponie­ waż poszczególne d iale k ty lokalne c h a ra k te ry z u ją się tym , że spółgłoski w ich grupie fo netycznej m ają ten d e n c ję do w za­ jem nej w ym iany. Z atem m ożem y tra k to w a ć ngd i nqd jako w a ria n ty tej sam ej idei. Ale pow staje tu pew na trudność, gdyż słowo nagid w Biblii jest tłum aczone zawsze jako książę. T erm in ten łączy się zazw yczaj z ry te m nam aszczenia, k tó ry sym bolizuje naznaczenie przez Boga 31. Z atem nägid, k tó re w y ­

26 Z o r e 11, s. 780 n.

27 C. L e s q u i v i t — X. L é o n - D u f o u r , Pasterz i trzoda (tłum . poi.), w: STB, s. 851.

28 S. M a n d e l k e r n , Veteris T e s ta m e n ti Concordantiae Hebraicae

at que chaldaicae, T el-A v iv 91977, t. 1, s. 766,

29 Z о r e 1 1, dz. cyt., s. 496 n; zob. rów nież J. d e F r a i n e , L ’aspect

religieux de la ro y a u té Israelite, A n ale cta B iblica 3, Rom a 1954, s. 98 η.

30 J. J. G 1 ü с к, N a g id-She pherd, VT 13 (1963), s. 144— 150. 31 J. d e F r a i n e , dz. cyt., s. 100.

O B R A Z P A S T E R Z A ₇

renów podm okłych, a nie nom adą w ę d ru jący m po p u s ty n i 9. W tek sta ch egipskich zn ajd u je się in te resu jąc a piosenka iro ­ niczna śpiew ana przez pasterza, k tó ry m usi deptać ziarno w bagnie blisko rzeki:

„ P asterz w wodzie, razem z ry b ą; On z nią rozm aw ia

I w ten sposób przechodzi m u czas dnia; P a ste rz w schodu!” 10.

Rów nież w Egipcie ty tu ł p asterza był u ż y ty w sensie p rze ­ no śn y m i m iał duże znaczenie. W okresie, z którego pochodzi piosenka w yżej cytow ana (to jest w czasie 11— 12 dynastii, 2050— 1800 przed Chr.) pojaw ia się idea króla jako p a ste rza czuw ającego. Oprócz tego m am y częste pow tórzenia określeń: „ p ra w d a ”, „spraw iedliw ość”, „p raw d ziw y ” , „sp raw ied liw y ” w rela cji do k ró la jako dobrego p a ste rza n .

P rzejd źm y do k o n k retn y c h przykładów , w k tó ry c h w y stę­ p u je idea p a ste rstw a . W P rzepow iedniach i Proroctwach Egip­

skich '(19 lub 20 d y n astia, 1350— 1100 p rzed Chr.; ale pocho­

dzą z okresu praw dopodobnie dużo starszego: 7— 11 dy n astia, 2300— 2050 przed Chr.) zn ajd u je się n a stę p u jąc y tek st: „...lu­ dzie pow iedzą: on jest p asterzem całego ludu. Zła nie m a w jego sercu. R ów nież jeśli jego trzo d a jest m ała, on spędza z nią cały dzień i troszczy się o n ią...” 12. Podobnie w I n s t r u k ­

cjach Egipskich dla króla M eri-k a -R e ” (18 dyn astia, połow a

15 w ieku p rzed Chr.) zn ajd u je się te k st zaw ierający ideę p a­ s te rsk ą : „...ludzie, trzod a boga, p row adzeni są dobrze. On (bóg) czyni niebo i ziem ię w edług ich p rag n ień i pokonał potw ora w odnego...” 13 P o dk reślo ne są tak że inne p rzy m io ty k ró la -p a - ste rz a: „...M echenti-irti, tw ój p asterz, strzeże ciebie, ten, k tó ry je s t z ty łu trz o d y ” ; „tw ój w yg ląd niech będzie piękny, Rê, p a ste rzu u m iło w an y ” u .

J e s t zastan aw iające, że w czasach późniejszych (od 1350 r. p rz e d Chr.) pom niejsza się m a je sta t boskiego farao n a z o kresu S tareg o K ró lestw a i nie odczuwa się odpow iedzialności bycia d o b ry m p asterzem jak w czasach Środkow ego K r ó le s tw a 15.

9 G. P o s e n e r — S. S a u n e r o n — J. Y o y o t t e , Dictionnaire

d e la civilisation égyptienne, P a ris 1959, s. 102.

10 J. A. W i 1 s ο n, T h e B u r d e n of Egypt, C hicago 1951, s. 148. 11 Tam że, s. 132 n.

12 ANET, s. 443a. 13 Tam że, .s.. 417b.

14-D. M ü l l e r , Der gute Hirte, Z Ä S A 86 (1961), s. 128. 140. 15 P.or. J.. A. W i l s о. n, dz. cyt., s. 308.

10 R Y S Z A R D R U M I A N E K [6] stę p u je w ST 43 razy 32, oznaczałoby przede w szystkim wodza charyzm atycznego. D latego też przed m io tem naszego z ain te­ reso w an ia będzie przede w szystkim słowo ró ceh.

W Biblii „być p a ste rze m ” jest często synonim em rządzenia — np. 2 Sm 7,7; J r 2,8. W ydaje się, że w łaśnie z tego. powodu te rm in „ p a ste rz ” posiada w ST szerokie zastosow anie 33. I ta k jest on u ż y ty dla w y jaśn ien ia re la c ji pom iędzy przyw ódcą' i je ­ go ludem , np.: Jozue jest p rzew odnikiem — p asterzem dla w spólnoty Izraela (Lb 27,16 nn); D aw id jest królem — p a ­ sterzem ,(1 Sm 16,11; 17,15; 2 Sm 5); k apłani, prorocy, p asterze są przyw ódcam i p olitycznym i (Jr 2,8); pasterze są panam i trzo d y (Jr 25,34— 36); przyw ódcy Izraela są p asterzam i (Ez 34). O braz p asterza jest też u ży ty dla przyw ódców pogańskich, np. C yrus jest nazw any przez Boga „mój p a s te rz ” (Iz 44,28); N ahum m ówi o p a sterzach króla asy ry jsk iego (3,18),

W księgach ST, ta k ja k i na S ta ro ż y tn y m W schodzie, k ró ­ lowie, książęta i przyw ódcy są więc nazyw an i p asterzam i. Ten ty tu ł by łb y słuszny dla królów h isto ryczn ych 34, ale w Izraelu •nie używ a się go jako o kreślenia k r ó ló w 3S. Chociaż b y ła im przy p isy w an a ro la pasterzy, to jed n ak nie nad aw ano im tego ty tu łu w sposób w yraźny. Z dum iew ająca jest ta ostrożność w użyciu określenia „ p a ste rz ” w odniesieniu do królów n arod u w ybranego.

W ST przede w szystkim sam Bóg objaw ia się jako P a ­ sterz, chociaż w pro st jest n azw an y P asterzem ty lko w P s 23,1; 80,2 i Rdz 48,15 36. Ps 23 w yraża m yśl, że ty lk o pod przew od­ nictw em B oga-P asterza może być bezpieczeństw o i pełn ia ży­ cia: „Bóg jest m oim P asterzem , niczego m i nie b r a k ” (w. 1). W ten sposób objaw ia się tu m iłość i dobroć Boga. W Ps 80 P salm ista la m e n tu je z pow odu zniszczeń dokonanych przez inw azję obcych narodów i jednocześnie w spom ina dobrodziej­ stw a Boga dla swego ludu. D latego te n P salm rozpoczyna się apelem sk iero w any m do Boga: „O P a ste rz u Izraela, w ysłu ­ c h a j” ;(w. 2). T y tu ł „ p a ste rz ” podkreśla tu w ierność i bez­

3- S. M a n d e l k e r n , dz. cyt., t. 1, s. 718 tn.

33 Zoib. J. J e r e m i a s , a rt. cyt,, s. 1197— 1201; oraz J. G. T h o m ­ s o n , dz. cyt., s. 406—412.

34 G. J. В o 11 e r w e с k, dz. cyt., s. 352. 35 J. J e r e m i a s, a rt. cyt., s. 1199.

38 Zob. V. H a m p, a rt. cyt., s. 546. N ato m iast n ie k tó rzy k o m e n ta ­ to rz y (np. C. L e s q u i v i t — X. L é o n - D u f o u r , a rt. cyt., s. 652) c y tu ją rów nież Rdz 49,24. Ale te n te k s t je st skażony i dlatego m o­ żem y pow iedzieć, że w ST Bóg w p ro st jest nazw an y p asterze m tylk o tr z y razy.

[7] O B R A Z P A S T E R Z A 11 pieczeństw o. Bóg jest zawsze w iern y dan y m obietnicom , a ci k tórzy się do Niego u ciek ają są bezpieczni. W trzecim tekście, to jest Rdz 48,15, fig u ra P asterza odniesiona do Boga w yw o­ dzi się z czasów nom adów i w skazuje na rela cję pom iędzy Bogiem i Izraelem . P a tria rc h a J a k u b m ówi na łożu śm ierci: „Bóg był m oim P a ste rz e m ” (ВТ tłum aczy: „Bóg, k tó ry tro ­ szczył się o m nie...”).

Można zap ytać dlaczego Bóg w p ro st jest nazw any P a ste ­ rzem ty lko trz y razy? Istn ieje przecież w iele tekstów , k tóre używrają słow a pasterz w różnych odcieniach, w śród k tó ry c h zn ajd u je się szereg m etafo r u k azu jący ch Boga jako P asterza, k tó ry „pasie”, „przew odniczy”, „rząd zi” i „grom adzi” — np. Mi 5,2—4; J r 23,1—4; Ez 34; Za 11,4— 17.

W ST słowo r ch w y stęp u je aż 168 razy! 37 Ale użycie tego słow a nie jest regularnie. W k o nsekw encji obraz pasterza nie p rze d staw ia się jednakow o we w szystkich księgach ST. Z, dużą częstotliw ością w y stęp u je on w P sa łte rz u i w p ro roctw ach po­ cieszenia z okresu n ie w o li3S. N ajczęściej obraz p asterza w y­ stę p u je w Księdze Ezechiela, szczególnie w rozdz. 34, gdzie słowo p a ste rz jest u ży te 36 razy 39. Dlaczego p ro ro k mówi tak często o pasterzach?

P rzed e w szystkim trz e b a pam iętać, że podczas okresu w y ­ gnania n aró d w y b ra n y był w niew oli i brakow ało k róla w Izraelu. Może dlatego Ezechiel w raca do starego ty tu łu p a ­ sterza, aby w ten sposób w skazać na pew ną n ad zieję dla w yg­ nańców , że n ad ejd ą czasy w spaniałe: „I u stanow ię n ad nim i jednego p asterza, k tó ry je będzie pasł, mego sługę D aw ida...” (Ez 34,23).

D otychczasow a analiza tekstów ST prow adzi do trzech w aż­ ny c h spostrzeżeń:

— te rm in u „ p a ste rz ” używ ano z w ielką ostrożnością w odnie­ sieniu do królów izraelskich;

— Bóg w p ro st jest n azw any P a ste rz em ty lk o trz y razy;

— obraz p asterza często w y stęp u je w p ro ro ctw ach pocieszenia z okresu niew oli, szczególnie u Ez 34.

To w szystko pozw ala na przypuszczenie, że ty tu ł „ p a ste rz ” jest zarezerw ow any praw dopodobnie dla Tego, k tó ry m a p rzy jść, to jest dla M esjasza. Przychodzi teraz tru d n e p y ta ­

57 J. A. S o g g i n , R ch w eid en, W: T H A T , t. 2, s. 791.

38 Zob. Ps 23, 1—4; 28,9; 68,8; 74,1; 77,21; 78,52; 79,13; 80,2; 95,7; 100,3; 121,4; J r 23,3; 31,10; 50,19; Ez 34; Iz 40,10 n; 49,9 n; M i 4,6—8; 7,14.

12 R Y S Z A R D R U M I A N E K _[81 nie: kiedy i pod czyim w pływ em pow stała n adzieja m esjań sk a w Izraelu? 40

Idea ta jest bardzo stara. W sposób w y raźny w y stęp u je ona razem z in sty tu cją króla, szczególnie D aw ida, k tó ry b ył zało­ życielem dy n astii jed y n ej, p raw o w itej i wiecznej (2 Sm 7,16; 16,29; 23,5) oraz spełnił rolę pośredn ika w p rzy m ierzu z Bo­ giem (2 Sm 7,8— 17). D latego D aw id jest w m entalności Iz ra e ­ litó w ty p em m onarchy, k tó ry m a szczególną w artość re lig ij­ ną 41. W p rzeciw ieństw ie do k rólów S taroży tneg o W schodu nie b y ł on ubóstw iony, poniew aż Izrael c h a ra k te ry z u je się w iarą w jednego ty lk o Boga. W arto tu zaznaczyć, że rozpoczynając od D aw ida być królem znaczyło być p asterzem 42.

N iestety idea rząd zen ia w sposób doskonały całym św iatem lu b p rzy n a jm n ie j Izraelem nie zrealizow ała się całkow icie w czasach D aw ida. K iedy K rólestw o Izraela upadło (niew ola asy­ ry js k a i potem babilońska), te nadzieje zostają przeniesione na kró la idealnego, k tó ry przyjdzie w przyszłości jako M esjasz 43. Tę nadzieję w idać szczególnie podczas o kresu niew oli, kiedy to p rorocy w w izjach m esjańskich p okrzepiali serca i p o d trz y ­ m yw ali ducha w y g n a ń c ó w 44. Je d n y m z najw ażn iejszych tek s­ tów w ty m w zględzie jest Ez 34, gdzie sam Bóg jes-t dobrym P a ste rz em swego ludu (por. J r 23,1— 5). W sensie m esjań skim obraz p asterza w y stęp u je w tekście Za 13,7— 9. Z n ajd u jem y tu bardzo w ym ow ną in te rp re ta c ję fig u ry p asterza z okresu po niew oli: p asterz ugodzony śm ierteln ie mieczem.

Na podstaw ie dotychczasow ych rozw ażań m ożem y pow ie­ dzieć, że słowo „ P a ste rz ” lub bardziej dokładnie „dobry P a ­ s te r z ” jest ty tu łem m esjańskim , k tó ry scala obraz M esjasza 4ä, choć fo rm aln ie w yrażenie „dobry P a s te rz ” nie z n a jd u je się. w S T 46.

40 P or. R. G u n d r y , T h e Use of the Old T e s ta m e n t in M a t t h e w ’s

Gospel w i th Special Refere nce to the Messianic Hope, NT S uppl. 18 (1967), s. 216 run.

41 Cz. J a k u b i e c , S ta re i Now e P rzy m ierze , W arszaw a 1961, s. 90. 42 H. G o t t l i e b , Die T radition von David als Hirten, VT 17(1967), s. 200.

43 Zob. na te n te m a t: S. M o w i n c k e l , He that Cometh, T h e M e s ­

siah Concept in the Old T e s ta m e n t and Later Judaism , O x fo rd 1956.

44 J. K l a u s n e r , T h e Messianic Idea in Israel, N ew Y ork 1955. s. 134.

45 Zob. L. S a b o u r i n, T h e N am e s and T itle s of Jesus, N ew York: 1967, s. 65—71.

44 V. H a m p , Das H ir te n m o tiv im A lte n T e s ta m e n t, W: F e s ts c h r ift

[9] O B R A Z P A S T E R Z A 13

III. M EBAQQER JA K O PA S T E R Z W TEK STA C H Q U M RA N SK ICH

D la lepszego zrozum ienia idei p asterza należy rozw ażyć te k s­ ty ą u m ra ń sk ie i rabinisty czn e, któ re m ożem y tra k to w a ć jako przedłużenie m yśli ST.

D okum enty w Q u m ran są d atow ane od połowy III w. przed Chr. do 75 r. po Chr. 47 Z ostały tam znalezione także liczne tek sty b ib lijn e i rab in isty czn e. Te ostatnie będą rozw ażane w n astęp n y m punkcie. Teraz przed staw im y zachow ane tek sty ą u m ra ń sk ie , k tó re odnoszą się do p asterza lub w k tó ry c h z n a j­ d u je się idea p astersk a.

W 6 QCD VI, 2— 1 1 48 m am y alegorię porów n u jącą P raw o do stud ni, k tó ra jest w ykopana za pom ocą laski p astersk iej. W te n .sposób p asterz b y łb y poszukiw aczem P raw a. Z d ru g iej stro n y trzeb a pam iętać, że P ra w o (Tora) jest przew odnikiem d la ludu, ta k jak p asterz dla sw ojej trzo d y 49.

Bardzo w ażny te k st zn ajd u je się w 6 QCD X III, 9: „Dla nich będę litościw y jak ojciec dla sw ych synów i zgrom adzę w szystkich rozproszonych, ta k jak p asterz sw ą trz o d ę ” 50. Te słow a odnoszą się do M ebaqqer, to jest inspektora. On tro sz­ czy się o członków sw ej w spólnoty ta k jak p asterz o sw ą trz o ­ dę. Jego fu n k cje m ają c h a ra k te r ad m in istracy jn o -d u ch o w y i dotyczą k o n tro li dóbr w sp ó ln y c h 31. J e s t godne p odkreślenia, że ten in sp ek to r to laik cieszący się w ielkim a u to ry te te m obok k ap łan a (6 QCD XIV, 6 n) 4

P o w staje p ro b lem rela cji m iędzy M ebaqqer a episkopos, to znaczy, czy M ebaqqer w spólnot esseńczyków b y łb y p ro to ty ­ pem b iskupa chrześcijańskiego? W ydaje się, że ta k nie jest, poniew aż episkopos m usiałby w ystępow ać przede w szystkim we w spólnotach p a lesty ń sk ich S3. Rów nież w Kościołach P a w ­ iow ych b ra k przez dłuższy czas tego ty tu łu . Oprócz tego ad ­ m in istra to r finansow y relig ijn y ch g ru p w hellenizm ie nazyw a się także episkopos 54. Z atem m ożem y w ątpić czy w pływ esse- nizm u na chrześcijaństw o rozciąga się w ty m punkcie.

Me-47 C. F. M o o r e , T h e D e v e lo p m e n t of the Je w ish Scripts, W: T h e

Bible and the A n c ie n t Near East, wyd. G. E. W right, New Y ork 1961,

s. 133.

48 L. M o r a l d i , I m anoscritti di Qumrân, T orino, 1974, s. 238—240. 49 Tam że, s. 33.

50 Tam że, s. 258 n. 51 Tam że, s. 25f. 52 Tam że, s. 260.

53 P. B e n o i t , Esegesi e Teologia, Rom a 1971, t. 2, s. 564.

54 J. T. M i l i к, D i e d anni di scoperte nel deserto di Giuda, T orino 1957, s. 51.

14 R Y S Z A R D R U M I A N E K _[10] b a q q e r raczej odpow iada istocie słow a poim ën w p ierw o tn y m chrześcijań stw ie 53.

Zw róćm y uw agę, że nasz fra g m en t 6 QCD wiąże się z Ez 34. In sp e to r m a to sam o zadanie co i P a ste rz m esjański: zgro­ m adzić w szystkich rozproszonych. W yrażenie Ez 34,23 z n a j­ d u jem y rów nież w 1 Q 34 II, 8: „...Dla nich w zbudziłeś p a ­ sterza w iernego...” 56. Ten p asterz w iern y jest praw dopodob­ nie M istrzem Spraw iedliw ości, ale w yrażenie „w zbudziłeś” może być rów nież przetłum aczone jako „w zbudzisz”, i w ten sposób m ów iłoby się tu o przy szłym D aw idzie jako p asterzu 57. W ydaje się, że to w y jaśn ien ie m a pew ne podstaw y, ty m b a r­ dziej, że w 4 Q D ibrê IV, 6— 7 z n a jd u jem y in teresu jące po­ dobieństw o pom iędzy D aw idem i p asterzem : „zaw arłeś p rz y ­ m ierze dzięki D aw idow i, ażeby on był jak pasterz, k tó ry w glą­ da w tw ój lud ...” 58 (por. 4 Q P a tr 3 i 4 Q F lo r I, 11 n).

P rzed e w szystkim jed n ak trzeb a podkreślić, że w spólnota esseńczyków oczekiw ała dw óch M esjaszy: M esjasza A arona i M esjasza Izraela {por. 1 QS IX, 11; 6 QCD XIV, 19). M esjasz A arona był N ajw yższym K apłanem , n ato m iast M esjasz Izraela b ył przyw ódcą p o lity czn y m pochodzenia królew skiego z do­ m u Dawida. „Tak dla esseńczyków w erze eschatologicznej b ę­ dzie odnow iona sy tu a c ja sprzed niew oli...” 59. O bydw aj M esja­ sze nie zawsze m ieli pierw szeństw o w h iera rc h ii — np. gdy­ by na zgrom adzenie p rzyszedł M esjasz Izraela, to chleb i wino będzie n a jp ie rw pobłogosław ione przez kapłana, k tó ry tem u zgrom adzeniu tow arzyszy (1 QSa II, 17— 21).

W idać zatem , że idea m esjań sk a w tek stach qu m rań sk ich jest w opozycji do tej, k tó ra się z n a jd u je w księgach S tarego i Nowego T estam en tu 60. W Biblii m am y tylko M esjasza z li­ n ii k rólew skiej. A całkow itą nowość w idzim y w osobie Jezu sa C hrystusa. Odnośnie d o k try n y m esjańskiej esseńczyków m o­ żem y stw ierdzić, że „jest na linii i rozw oju, k tó ry zaczyna się w S ta ry m T estam encie a kończy się w N ow ym ” 81. Oczy­ w iście pism a q u m rah sk ie nie stanow ią całości judaizm u m ię- d zy testam entaln eg o . 55 J. J e r e m i a s, a rt. cyt., s. 1226. 56 L. M o r a I d i, dz. cyt., s. 642. 57 Tam że, 58 Tam że, s. 649. 59 J. T. M i l i k , dz. cyt., s. 65.

60 Zoib. B. V a w t e r , L evitical M essianism and the N e w T esta menty w: T he Bible in C urrent Catholic T h ought, wyd. J. M cKenzie, N ew Y ork 1962, s. 83—99.

f i l ] O B R A Z P A S T E R Z A £ 3

IV. OD RZU CENIE TY TU ŁU PA ST E R Z A W O D NIESIEN IU DO M ESJA SZA W TEK STA C H /RABINISTYCZNY CH

In n y m w ażnym dla nas źródłem jest lite ra tu ra rab in isty cz- na (to jest T alm ûd, T argüm , M idräs) i apok ryfy . Ogólnie m o­ żem y powiedzieć, że lite ra tu ra rab in isty czn a pochodzi z cza­ sów po C h ry s tu s ie 62. T ylko n iek tó re te k sty istn iały w cza­ sach przed Ćhr., np. T arg u m Jero zo lim sk i II, K apłań ski (P re- - ’Ônqëlôs), Hioba, P salm y S a lo m o n a 63. P rz ed te m jed n ak ist­ n iała tra d y c ja u stn a i dlatego lite r a tu r a rab in isty czn a zaw ie­ ra w sobie pierw o tn e fo rm y m yślenia judaistycznego. D latego też te k sty rab in isty czn e są źródłem bardzo istotnym . Na okreś­ lenie p asterza u żyw ają one tego sam ego co ST słow a ró ceh 64. W późnym judaizm ie n o tu je się pew ną d y sk ry m in ację p a­ sterzy. W BQ 10,9 czytam y: „Od p asterza nie m ożna kupow ać w ełny i m leka (poniew aż on nie rozróżnia co jest dobre)” 65. Trochę m niejszy ry g o r zn a jd u jem y w I BQ 11,9: „W szystko to, co p asterz może ukraść ta k żeby w łaściciel nie zauw ażył, nie może być kupow ane od niego; przeciw nie zaś, to czego nie może u k raść ta k żeby w łaściciel nie zauw ażył, m ożna k u ­ pow ać” 66. Ta d y sk ry m in ac ja p asterzy jest re z u lta te m ich d łu ­ giego p o b y tu na pastw iskach, przez co w y m y kali się spod k o n tro li praw a. P asterze byli tra k to w a n i jak złodzieje zawsze gotow i do k rad zieży i dlatego nie cieszyli się zaufaniem . W BM 5b i San h 25b m am y w skazaną norm ę, w edług k tó re j p asterz jest zdyskw alifikow any jako św iadek 67. Z atem nie jest dziw ne to, co czytam y w Qidd 4,14: „Nie pow inno się uczyć syna, aby b y ł p rzew odnikiem osłów i w ielbłądów , fry zjerem , m ary n arzem , p asterzem , sklepikarzem , poniew aż są to zaw ody złodziei” 68. Z an o tu jm y rów nież w y raźn ą d y sk ry m in ację p a ­ ste rz y w M idr P s 23: „Żadne w a ru n k i życia nie są tak zde­ precjonow ane na świecie, jak te p a s te rz y ” 69.

62 F. M a n n s , Essais sur le Ju d é o -C h ristia n ism e (SBF, A n ale cta 12), J e ru sa le m 1977, s. 170— 178.

63 Zob. R. le D e a u t, In tro d u ctio n à la L itté rature T a r g u m i q u e , Rom e 1966, s. 64—72. 102— 105; ja k rów nież R. E. B r o w n , Apocrifi,

rotoli del Mar Morto e altri testi giudaici, W: Grande Com m entario Biblico, dz. zbior., B rescia 1973, s. 1524— 1556.

64 M. J a s t r о w, A Dictionary of the T a r g u m i n , the T a lm u d Babli

and Y e ru sh a lm i, and the Midrashic Literature, N ew Y ork 21950, t. 2.

s. 1462. 1486. 65 S trB ill, t. 2, s. 114. 66 Tam że. 67 M. J a s t r o w, dz. cyt., s. 1462. 08 P. de R o b e r t , dz. cyt., s. 25. 69 E. B e y r e u t h e r , Pastore, W: T B N T (tłum . wł.), s. 1222.

io R Y S Z A R D R U M I A N E K [ 1 2 ] W szystkie p rzy k ła d y dotychczas zap rezentow ane m ają cha­ r a k te r n egatyw ny. Ale obraz p asterza w tak im ujęciu by łby niek o m p letny, poniew aż są rów nież te k sty rabin istyczn e, k tóre m ów ią o p asterzach z sym p atią. T eksty te w y stęp u ją p raw ie jedynie w odniesieniu do tek stó w biblijnych. W M idr Ps 23 p ar. 2<99b) czytam y: ,,R. José b. H anina pow iedział: zauważ, że to nie jest pogardliw e. Na świecie istnieje p raca pasterza; jego długie życie biegnie razem z laską i to rb ą p astersk ą. Rów ­ nież D atyid nazyw a Boga p a sterzem (Ps 23,1)” 70. W W jR 2 (68b) 71 Mojżesz i D aw id są n azw ani pasterzam i, a w Mek 13d, 14a czytam y: „Jeśli oni u w ierzy li M ojżeszowi to w n a stę p ­ stw ie u w ierzy li Bogu. To znaczy, że k tokolw iek w ierzy w p asterza w iernego, jak on uw ierzy ł w słowo tego, k tó ry po­ w iedział słowo i uczynił św iat...” 72. Zw róćm y tu uw agę na użycie w yrażen ia „w p asterza w iernego” , k tó re w ystępow ało jpiż w tek sta ch S taroży tn eg o W schodu. W tek sta ch ra b in isty - cznych zn a jd u jem y rów nież w yrażenie „dobry p a ste rz ” — rô c eh tób lub rô ceh jäpeh. I ta k w W jR 11 (74d) czytam y: „Bóg na podstaw ie Wj 9,3 jest p rzed staw io ny w sensie iro ­ nicznym jako d obry p asterz — ró ceh jäp eh — E g ip tu ” 73. P o ­ dobnie m am y w P esiqR 26 (początek): „To zdarzyło się w cza­ sie, w k tó ry m stado owiec '(Izrael) m iało w inę i nie usłuchało słow a P ana, poniew aż odrzuciło dobrych pasterzy , książąt i przyw ódców rô c îm ... h a tô b îm ” 74.

In te resu jąc ą jest dla nas także apokalipsa H enocha etio p­ skiego (I Henoch). Ta księga jest n ajw ażn iejszym pseudoepi­ g rafem pierw szych dw óch w ieków przed C h r .73 W rozdz. 85— 90 z n a jd u je się w izja h isto rii św iata od początku aż do czasów eschatologicznych. Izraelici są p rzed staw ien i jako białe byki, owce i kozły. Z n a jd u je m y tu rów nież 70 p asterzy , k tó ­ rzy p a n u ją nad Izraelem w k ró lestw ie m esjańskim . Ale bardzo tru d n o jest odpowiedzieć na p y tan ie kim są ci pasterze: wo­ dzam i pogańskim i czy aniołam i?

W tek stach rab in isty c zn y c h zatem obraz p asterza jest dobrze znany. R abini używ ali chętn ie nie ty lk o ' słowa „ p a ste rz ”, ale także w yrażeń „pasterz w ie rn y ” i „dobry p a ste rz ”. J a k już p odkreśliliśm y poprzednio w szystkie te w y rażen ia są

okreśłe-70 S trB ill, t. 2, s. 113 n. 71 Tam że, t. 1, s. 972.

73 H. O d e b e r g , T h e F ourth Gospel, A m ste rd a m 1968, s. 138. 73 S trB ill, t. 2, s. 537.

74 Tam że.

n iam i m esjańskim i. W k o nsekw encji p o w staje tru d n y pro blem : czy w tek sta ch rab in isty czn y ch w y stę p u je ap lik acja ty tu łu .„pasterz” w odniesieniu do M esjasza?

Wg J. J e r e m i a s a 76 odpow iedź jest raczej n eg atyw na, poniew aż m am y tylk o jed en tek st, w k tó ry m zn ajd u je się p a ra le la pom iędzy pasterzem i M esjaszem , to jest M idr Ps 29 par. 1: „Co — m ówi Bóg — uczynię im? Mój sługa D aw id będzie ich pasł, ja k rzeczyw iście m ówi Ez 34,23: I ustan ow ię n a d nim i p a ste rza ...” 77. W ydaje się jed n ak , że i Ps Sal 17,40 odnosi się także do M esjasza: „potężny w sw oje dzieła i silny V / bo jaźni Bożej, p asterz trzod y P a n a w w ierze i w sp ra w ie d li­ w ości” (LXX). N ato m iast jest p raw d ą, źe n a w e t w tek stach klasycznych, tak ich jak np. T arg Ez 34,23 n i T arg Ez 37,24, n ie z n a jd u je się słowo „ p a ste rz ” jako ty tu ł m esjański. W yraź­ n ie w y stęp u je tu M esjasz jako D aw id, sługa, kró l i przyszły

wódz 78.

J a k to należy rozum ieć? Dlaczego rab in i nie chcieli zasto­ sow ać ty tu łu „ p a ste rz ” do M esjasza? T ym bardziej jest to

dziw ne, że ta idea b yła im dobrze znana. O dpow iedź nie jest łatw a. P rzed e w szystkim trzeb a podkreślić fakt, że istnieje różn ica pom iędzy m esjanizm em w ujęciu judaizm u i chrześci­ ja ń stw a 79. M yśl ch rześcijańska kładzie ak cen t na osobie J e ­ zusa C hrystu sa; n a to m ia st judaizm k o n c e n tru je się raczej na odbudow ie naro d u . N a tu ra ln ie w szystkie p ro ro ctw a są w re ­ lacji do M esjasza, ale p rak ty czn ie, jak to w idzieliśm y, w te k s­ ta c h rab in isty c zn y c h b ra k jakichkolw iek aluzji do M esjasza. W ydaje się, że ta cisza, szczególnie w czasach Jezusa, w ią­ że się z sy tu a c ją polityczną, poniew aż b y ły niew ielkie -na­ dzieje odbudow y narodu. Może dlatego w łaśnie w tek stach rab in isty c zn y c h pojaw ia się oczekiw anie p ięknych czasów p rz y ­ szłych, k tó re różnią się całkow icie od czasów obecnych. Oprócz tegó w lite ra tu rz e rab in isty czn ej pojaw ia się idea rozró żnie­ n ia e ry m esjań sk iej od e ry esch a to lo g ic zn e j80.

G odnym uw agi jest także to, że n iek tó rzy Żydzi oczekiw ali J ^ g j O B R A Z P A S T E R Z A

76 art. cyt., s. 1203. 77 S trB ill, t. 2, s. 337. 78 Tam że.

79 Zob. G. S с h o 1 e m, T h e Messianic Idea in Judaism , N ew Y ork 31974, s. 1—36; a ta k ż e J. B o n s i r v e n , II giudais mo palestinese al

te m p o di Gesù Cristo, T orino 1950, s. 119—132.

80 J. M. L a g r a n g e , Le M essianisme chez les Juifs, P a ris 1909, s. 261.

18 l Y S Z A R D R U M I A N E K [ i 4 Г innego M esjasza, różnego od potom ka D aw ida 81. A pew ni r a ­ bini zaprzeczali n aw et figurze M esjasza osobowego 82.

R easu m u jąc m ożem y powiedzieć, że m esjanizm w ujęciu ju ­ daizm u by ł ideą bardzo złożoną. D aje się to zauw ażyć szcze­ gólnie w opozycji do chrześcijaństw a. Nic zatem dziw nego, że w śród w ielu idei, „ p a ste rz ” jako przyszły M esjasz p o ja ­ w ia się rzadko. Tym b ardziej, że w okresie późnego judaizm u p asterze byli tra k to w a n i jako złodzieje.

V. JE Z U S CH R YSTUS JA K O DOBRY PA STER Z W NOWYM TESTA M EN CIE

W języku greckim rów now ażnikiem h eb rajsk iego słow a ró c eh jest przede w szystkim poim ën. N ato m iast czasow nik r ch: jest niekiedy tłum aczony jako boskó 83.

W czasach C h ry stu sa na te m a t p asterzy , ja k to już zostało· podkreślone, k rąż y ły różne opinie. Je d n a k w NT nie m a n ig d y sąd u negatyw nego. W ypada zanotow ać, że rów nież w lite ra ­ tu rz e pogańskiej jak i p a try sty c z n e j, pasterze byli p rze d sta ­ w iani jako osoby n ie w in n e 84. W poezji hellen isty czn ej życie p asterza jest w ychw alane jako egzystencja idealna; p a s te rz e 'są rep re z e n ta n ta m i św iata rajskieg o 85. W ydaje się jednak, że te idee są obce m yśli b ib lijn ej. W NT zn a jd u jem y in n y obraz p asterza. J a k zw ykle in te resu je nas przede w szystkim idea p a ste rza w sensie przenośnym , k tó ra m a różne a p lik a c je 86.

Podobnie jak na S ta ro ż y tn y m W schodzie i w ST, ta k i w NT przyw ódcy lu d u są nazw ani pasterzam i. I tak : „Widząc· tłu m y znękane i opuszczone litow ał się n a d nim i, b o byli j a k owce b e z p a ste rz a ” (Mt 9,36.; por. Mk 6,34). M am y tu tę sam ą sy tu a c ję jak w Lb 27,17; 1 K ri 22,17; Ez 34,5. P rz y w ó d c y lu d u byli niegodni i źli jak fałszyw i pasterze. Nic dziwnego^ zatem , że Jezu s używ a m ocnych słów: „złodzieje” , „rozbójni­ cy ” (J 10,1) i „ n ajem n icy ” (J 10,12 n).

M ożemy skonkłudow ać, że pasterze trzo d y Boga byli tylk o p asterzam i z nazw y, ludźm i pozbaw ionym i Serca p a ste rsk ie —

81 В o n s i r V e n, dz. cyt., s. 132.

82 E. E. U r b a c h , T h e Sages, J e ru sa le m 1975, t. 1, s. 690.

83 Por. F. Z о r e 11, L exicon G raecum Novi Testa.menti, P a risiis 1961.. s. 1095. 232.

84 C. S t u h 1 m u e 11 e r, II Vangelo secondo Luca, W: G ra n d e C om ­ m e n ta rio Biblieo, dz. cyt., s. 981.

85 J. J e r e m i a s, a rt. cyt., s 1208.

[15] O B R A Z P A S T E R Z A 19

g o 87. Oczywiście zawsze należy pam iętać, że trzoda Boga oz­ nacza n a ró d w yb ran y .

Rów nież przyw ódcy K ościoła są n azw ani pasterzam i. W yraź­ n y tego p rzy k ła d m am y w Ef 4,11: „I On u stanow ił jednych jako apostołów , innych jako proroków , innych jako ew ange­ listów , in n y ch jako p a ste rzy i nauczycieli”. Ci p asterze po­ w in ni paść trzodę Boga jak On chce, to jest nie ze w zględu n a niegodziw e zyski (por. 1 P 5,1— 5), ale szukając zawsze owieczki zab łąkan ej (por. Mt 18,12— 14). Zw ażm y, że przede w szystkim P io tr o trzy m u je w ładzę p a ste rsk ą w Kościele (J 21,15— 17). O dn o tu jm y też ciekaw e porów nanie pom iędzy episkopoi i poim enes, k tó re z n a jd u jem y w Dz 20,28: „U w a­ żajcie na sam ych siebie i na całą trzodę, nad k tó rą D uch Św. u stano w ił w as biskupam i, abyście k iero w ali (paśli) Kościołem Boga...”. Z atem rów nież b iskupi jako przyw ódcy Kościoła są p asterzam i i m ają kierow ać życiem relig ijn y m pow ierzonego im ludu.

T rzeba podkreślić jeszcze jed n ą isto tn ą spraw ę, a m ianow i­ cie to, że w NT Bóg nigdy nie jest nazw any P a s te r z e m 88. To stw ierd zen ie jest praw d ziw e o ty le, że NT nigdy nie okreś­ la w pro st Boga jako pasterza, ale istn ieje w iele przypow ieści, k tó re pozw alają przypuszczać, że Bóg jest w nich porów n any do P asterza, np. Ł k 15,4— 7 (por. M t 18,12— 14): radość p a ­ sterza, k tó ry o d n ajd u je zagubioną owcę jest podobna do r a ­ dości w niebie z pow odu naw róconego grzesznika; lub b a r­ dziej dokładnie: tym , k tó ry grom adzi i prow adzi owce jest zawsze Jezus C hrystus. Z an o tu jm y jedn ak, że ten obraz w i­ dzim y nie ty lk o w klasycznym tekście J 10,1— 2 1 89, gdzie sam Jezu s mówi, że jest dobrym P a s te r z e m 90. T em at p a ste ­ rza jest bardzo u w y p u k lo n y u synoptyków , szczególnie w E- w angeiii św. M a te u s z a 91. Ten te m a t jest tu ro zw in ięty b a r ­ dziej niż w innych księgach NT, poniew aż Jezu s przy p isu je

87 J. G, T h o m s o n , dz. cyt., -s. 414. 88 J. J e r e m i a s, a rt. cyt., s. 1208,.

39 Zob. na te n te m a t R. S c h n ą c . к e n b u r g , Das J o h a n n e s e v a n -g elium (H erd er TKNT, t. 2 cz. 2, 1971, s. 347—381; I. de la P o 11 e r i e, L e bon Pasteur, W: Populus Dei (S tudi in onore del C ard. A. O tta -

vianii), R om a 1969, t. 2, s. 927—968.

90 ho poAmën ho kalos — p rze k ład lite ra c k i m oże być rów nież „ P a ­ ste rz p ię k n y ” lub „ P a ste rz p ra w d z iw y ”, co znaczy „ P a ste rz id e a ln y ”, to je st ten , k tó ry re a liz u je w p ełn i m isję id e a ln ą P a ste rz a ; zob. F. Z o- r e 11, L e x ic o n G raecum NT, dz. cyt., s. 653.

91 Zob. F. M a r t i n , T h e Im age of S h e p h e r d in the Gospel of S a in t

20 R Y S Z A R D R U M I A N E K [161 sobie rolę P a ste rz a Izraela (por. Mt 9,36; 10,6; 14,14; 25,32; 26,31).

Z ty ch rozw ażań m ożem y w yciągnąć w niosek, że słowo „pas­ te rz ” w NT podobnie jak i w ST jest ty tu łe m m esjańskim , k tó ry w yraźnie jest zarezerw ow any tylk o dla M esjasza, to jest Jezu sa C hrystusa.

Podsum ow ując tera z cały a rty k u ł przypom n ijm y, że okreś­ lenie przyw ódcy, k róla lub Boga jako pasterza w y stęp u je p r a ­ w ie w całym św iecie antycznym . O braz p asterza w yraża za­ tem ideę bardzo starą. O braz p rzenośny pasterza jest bardzo podobny w Biblii i w tek stach pozabiblijnych: wszyscy ci, k tó ­ rz y nosili ten zaszczytny ty tu ł w sposób szczególny troszczyli się o sw ych podw ładnych. A le istn ieją też zasadnicze różnice. W Biblii obraz p asterza n a b ie ra znaczenia specyficznego, po­ niew aż słow o „ p a ste rz ” oznacza przede w szystkim przew odni­ ka w sensie relig ijn y m . P o n adto obraz p a ste rza w Biblii n a­ b iera sensu m esjańskiego, poniew aż sam o słowo „ p a ste rz ”, lub bard ziej dokładnie „dobry p a ste rz ” jest ty tu łe m m esjańskim .

L ' i m m a g i n e d e l p a s t o r e n e l ГА n t i c o O r i en t e e n e l l a B i b b i a

So-m-mario

Q uesto lavoro cerca di ap p ro fo n d ire il significato del te rm in e „ p a­ s to re ”. L ’im m ag in e dei p a s to re e delle p ecore è ben conosciuta. già neU’a n tic h ità a p p a ren d o di fre q u e n te sia n e lla B ibbia che in a ltr i te sti (,Γ-Antico O riente, i te s ti rabbinici, Q um rân), p erch é l’id ea del p a s to re è ra d ic a ta p ro fo n d a m en te neU ’esperienza dei nom adi.

È di n o tev o le im p o rta n z a r ic o rd a re che esiste an ch e l ’im m agine tr a s la ta dei p a sto re e del gr.egge, poichè q u esta nozione p récisa m olto b an e i ra p p o rti f ra il dio, il те e il ροροΐο. Com e il bu o n p a sto re p re n d e c u ra diel suo gregge, oosi il buon sovrano (diio о re) è a tte n to a i .problem! dei suo i sudditi. Q uesta id e a si p ré se n ta p er la prim a v o lta in M esopotam ia poco dopo il 3000 a.C., dove il capo è ch iam a to ,,il p a s to re ” del suo gregge.

N a tu ra lm e n te l ’im m ag in e tr a s la ta è la più im p o rta n te p e r questo lavoro. Essa co stituisce lo sfondo p e r l’uso del te rm in e „ p a sto re ” n ella B ibbia. M a dofobiamo so tto lm e a re ehe n e lla B ibbia l ’im m agine del p a ­ sto re assum e u n v alo re specifico, poichè „ii p a s to re ” significa ainzi- tu tto la guid a religiosa. In o ltre tro v ia m o u n ’a ltr a im p o rta n te fu n - zione: „ii p a s to re ”, e s a tta m e n te „buon p a s to re ”, è u n tito lo m essianico.