"Die islamische Gnosis : die extreme Schia und die Alawiten", Heinz Halm, Zürich-München 1982 : [recenzja]

Wojciech Dembski

"Die islamische Gnosis : die extreme

Schia und die Alawiten", Heinz Halm,

Zürich-München 1982 : [recenzja]

Studia Theologica Varsaviensia 24/1, 292-297

292 R E C E N Z J E i l ]

H e i n z H a l m , D ie isla m isc h e G nosis. D ie e x tr e m e S ch ia

u n d die A la w ite n . A rte m is V erlag , Z ü ric h u n d M ü n c h e n 1982

ss. 406.

W europejskiej islam istyce term in gnoza pojaw ił się w początkach X X wieku. Za gnozę uważano jednak całą m uzułm ańską m istykę, szcze­ gólnie m istykę w ystępującą w różnych doktrynach sufizmu (ar. aą~ -ąufija, at-ta ęawwuf).1 Zwolennikiem tego poglądu był na przykład M i g u e l A s i n P a l a c i o s .

Tego typu podejście można tłum aczyć brakiem oryginalnych tek­ stów gnostyckich pochodzących z m uzułm ańskiego kręgu kulturow e­ go. Przełom w tej dziedzinie stanow iło odkrycie na terenach, dzisiej­ szej radzieckiej A zji Środkowej (rejony Pamiru i Hindukuszu) orygi­ nalnego tekstu spisanego po persku, choć zatytułowanego po arabsku jako U m m al-K itab (dosłownie: Matka Księgi), co H. H a l m słusznie tłum aczy jako „U rschrift” czyli „Praksięga”). Na podstawie analizy tego dzieła w ybitny francuski orientalista L o u i s M a s s i g n o n stw o­ rzył w latach 1934—1938 naukowe podstawy badania gnozy w isla­ mie.

Badania nad gnozą m uzułm ańską prowadził też H e n r i C o r b i n , który w 1956 roku w ygłosił w Rzymie odczyt p.t. De la gnose antique à la gnose Ismaélienne. H. C o r b i n uznał gnozę za „W eltreligion” i —■ jak uważa H. H a l m — poddał się jej bardziej niż w ym agały tego jego zainteresow ania naukowe.2

Wydaje się celow e zwrócić uwagę na wstępie, że badania nad gno­ zą w św iecie islam u są jeszcze w powijakach a także, że nie znajdują one zrozum ienia u uczonych arabskich. Dojść do pew nej konkluzji w tych badaniach będzie można dopiero w tedy, kiedy zostaną zbadane teksty gnostyckie z regionu śródziemnomorskiego (koptyjskie, greckie) oraz teksty z kręgu kultury islam skiej, obejmującej olbrzymie ob­ szary.

W chw ili obecnej znajdujem y się w sytuacji, która nie tylko unie­ m ożliwia prowadzenie badan kom paratystycznych zakrojonych na sze­ roką skalę, ale także prowadzi do tego, że w kwestiach podstawo­ w ych brak jest zgodności poglądów.

Zagadnieniem podstaw owym jest m ianowicie sprawa pochodzenia gnozy w m uzułm ańskim środowisku religijnym.

1 Zob. Mały S ło wnik K u ltu ry Ś w iata Arabskiego, praca zbiorowa pod red. J. B i e l a w s k i e g o , Warszawa 1971, s. 467—469, sub „sufizm” ; Shorter Encyclopaedia of Islam, edited by H. A. Gibb and J. H. Kramers, Leiden, E. J. Brill 1953, s. 579—583 sub „tasęawwuf”.

[2]

Irak), które zaczęło rozwijać się w VII wieku.

Śmierć M u h a m m a d a (63'2 r.), który był nie tylko twórcą religii, lecz także twórcą państw a i który nie pozostawił w chw ili śmierci w yraźnych dyspozycji dotyczących następcy, m iała skutki dalekosięż­ ne. Brak następcy w sensie politycznym doprowadził do w alki o w ła­ dzę, a brak następcy w sensie przywódcy religijnego do rozłamu w ło ­ nie nowo powstałej religii. Obydwa te elem enty wzajem nie się ze so­ bą łączyły i przeplatały.

Już w siódm ym w ieku z ortodoksyjnego islamu, zwanego później islam em sunnickim wyodrębnili się szyici (ar. śica) i charydżyci (ar. al-haw ärig ), Te pierwotnie politycznie podziały (szyici uważali n.b. zięcia Proroka c A 1 i ’ e g o, męża jego córki F â (; i m a ’ y za jedynego zarówno św ieckiego jak i religijnego jego następcę) doprowadziły póź­ niej do głębokich w aśni i rozłamów religijnych.

Z punktu widzenia historii islam skiej gnozy najistotniejsi są szyici, gdyż ta w łaśnie rozw inęła się wśród nich.

Martyrologia trzech pierwszych A lidów (CA 1 î ’ e g o w 661 г., a ł - H a s a n a w 670 i a l - H u s a j n a w 680 r.) m usiała w znacznym stop­ niu oddziałać na fanatycznych zw olenników CA 1 î ’ e g o. (Świadomość tej m arytrologii jest prawdopodobnie zw iązana z w pływ am i chrześci­ jańskim i dotyczącym i śmierci Chrystusa, choć problem ten nie jest jeszcze naw et postawiony). Świadom ość tej m artyrologii doprowadzała też do tego, że już w początkowym okresie szyici uważali, że CA 1 î i jego potom kowie są posiadaczami tajemnej w iedzy o świecie, od je­ go powstania aż po jego koniec.14 W tej atmosferze doszło też wśród niektórych ekstrem istycznych sekt szyickich do deifikacji CA l i ’ e g o.

D eifikacją CA 1 î ’ e g o w zględnie jego potomków, co jest jedną z cha­ rakterystycznych cech islam skiej gnozy, zajmuje się także w ybitny so­ cjolog iracki prof. cA l ï a l - W a r d i . Powiada on m ianowicie, że przy­ czyną rozłamu w islam ie i przyczyną późniejszej deifikacji CA 1 î ’ e g o

3 Pierw szy polski przekład tych tekstów: A. Dembska, W. Myszor, Teksty z Nag Hammadi, ATK W arszawa 1979.

2 9 4 R E C E N Z J E [ 3 ]

(Ta’lïh cAlï) w niektórych ekstrem istycznych sektach szyickich było rozdwojenie osobwości (izdiw äg as-Sahąija) wśród w iększości w yzn aw ­ ców M u h a m m a d a. Zachowała ona bowiem dawne beduińskie oby­ czaje i dawną beduińską mentalność, a sw e przywiązanie do islam u m anifestow aał jedynie zew nętrzną pobożnością zgodną z zaleceniam i Koranu. W przeciwieństw ie do tego CA 1 i i jego zw olennicy pojm owali m oralne zalecenia islamu z pełną powagą. Była to grupa m oralnie najbardziej dojrzała, ale targana w ew nętrznym i m oralnymi konflik­ tami. Co w ięcej była to grupa stale walcząca z oficjalną władzą pań­ stw ow ą i stale też przez tę władzę zwalczana. W tych warunkach w ramach owej zew nętrznej presji na ludzi oddanych w ierze mogło dojść do deifikacji CA 1 i ’ e g o. Także według a l - W a r d ï ’ e g o nurt „oportunistyczny” reprezentowała Omajjadzka Syria, natom iast nurt religijny zw olennicy CA 1 i ’ e g o grupujący się głów nie na terenach dzisiejszego Iraku.

H. H a l m uważa, że przynajmniej w okresie początkowym , m uzuł­ mańska gnoza rozwijała się głów nie na terenie dzisiejszego Iraku, a m ianowicie w m iejscowości al-M adä’in, w m ieście al-K üfa i w tak zwanym sawäd, czyli na uprawnych i zaludnionych terenach wokół al-K ufa, położonych po obu stronach Eufratu.5 Na tych terenach mogła istnieć i rozwijać się gnoza prześladowana przez oficjalny Kościół bi­ zantyjski. Jest to tylko jeden punkt rozumowania. Drugi, czego nie· podaje H. H a l m , w ydaje się dostarczać rozważanie a l - W a r d i ’ e g o , który stwierdza, że w przeciw ieństw ie do Syrii, w Iraku kwitło au­ tentyczne m uzułm ańskie życie religijne; bowiem znajdujący się tam A rabowie przyjęli islam jeszcze przed okresem podbojów, wychodząc w yłącznie z pobudek moralnych. Presja ze strony kalifów Omajjadz- kich, których uważano za oportunistów, powodowała w Iraku ciągłe rew olty w iążące się stale z problem atyką religijną. W ydaje się więc, że przyczyn rozwoju gnozy w Iraku należy upatrywać zarówno w tym co uwzględnia H. H a 1 m, jak i w tym na co — nie zajmując się gno­ zą — zwraca uwagę ° A l i a l - W a r d i .

H. H a l m podjął próbę zebrania w jedną całość w szystkich aktual­ nie dostępnych m ateriałów dotyczących gnozy w islam ie. Nie jest to syntetyczne ujęcie zagadnienia, gdyż byłoby to przedsięwzięciem przed­ wczesnym; lecz raczej zbiór tem atycznie ze sobą powiązanych esejów

5 H. Halm, op. cit., s. 22. Podana tu przez autora definicja saw ad nie jest ścisła. Sawäd w ar. klasycznym to „równiny położone m iędzy Eufratem a Tygrysem . Synonim Iraku”. Zob. al-Mungid, fî-4-Luga w a Ч-аЧат, t. II, s. 370, Bejrut 211973. W jednym z przypisów autor pi­ sze, że saw äd to Mezopotamia.

[4] W O J C IE C H D E M B S K I 29л wzbogaconych, co w ydaje się bardziej istotne, przekładami oryginal­ nych źródeł z arabskiego i perskiego.

Autor przedstawia kolejno następujące ugrupowania szyickie: 1) sektę saba’itôw (ar. as-saba’ija), która powstała wkrótce po zamordowaniu CA 1 i ’ e g o. Jej hipotetyczny założyciel CA b d a 11 à h i b n S a b a ' m iał twierdzić, że CA 1 i nie został zamordowany, lecz zam ordowany został szatan, który przybrał postać °A 1 i ’ e g o. Sam CA 1 i natomiast, podob­ nie jak Chrystus w stąpił do nieba. „(Ali) er wird in diese W elt w ieder herabsteigen und an Seinen Feinden Rache nehm en” (s. 37).6 2) Sektę K ajsanitów, która powstała również w VII wieku. Jest ona o tyle istotna z doktrynalnego punktu widzenia, że może być uznana za pier­ wszą, która uznała, że w ersety Koranu mogą być interpretowane ale­ gorycznie. W poglądach K ajsanitów w ystępują też elem enty apokalip­ tyczne („z Damaszku nie pozostanie kam ień na kam ieniu”, s. 53) przy­ pominające w czesnochrześcijańskie apokalipsy, a być może naw et A po­ kalipsę św. Jana. 3) S ek ty związane z piątym im amem szyickim A b u G a ' f a r M u h a m m a d a l - B ä q i r e m (zm. 723 ?), w tym m an- surytów i m ugirytów. 4) Sektę haftabitów (zwolenników A b u Ί - H a t - t ä b a , który uważał szóstego im ama G a ' f a r a s - S ä d i q a zm. 765) za inkarnację Boga). 5) Sektę związaną również z A b u Ί - H a t t a - b e m, a zwaną al-muhamm isa i(od hamsa — pięć), która twierdziła, że Bóg pojawił się w pięciu postaciach, m ianow icie Proroka M u h a m - m a d a , jego córki F ä t i m a ’ y, jego zięcia CA 1 ï ’ e g o oraz synów cA l i ’ e g o i F ä t i m a ’ y: a l - H a s a n a i a l - H u s a j n a . 6) Sektę cA lijaitów , odmianę al-muhammisa, która na pierwszym m iejscu bo­ skiej pentady um ieszczała CA 1 ï ’ e g o. 7) Sektę zwaną al-mufawidćla (od ar. pełnom ocnictwo, upoważnienie), związaną również z a l-m u ham ­ misa, lecz głoszącą, że Bóg jako w ieczna jedność ( a l - w â h i d a 1 - - a z a 1 i — jedność wieczna bez początku) upełnomocnił, dem iurgów do stworzenia świata. Tym i dem iurgami byli M u h a m m a d , CA 1 i, F a t i m a oraz a l - H a s a n i a l - H u s a j n . 8) Szyickie sekty z IX w ieku, w tym hasakitów, ishaąitów oraz m usajrytów zwanych też namirytam i. Na zakończenie autor poświęca duży rozdział jedynej w spółczesnej sekcie szyickiej uznającej deifikację CA l i ’ e g o, m iano­ w icie syryjskim Nuąajrytom zwanym inaczej A law itam i (ar. cA law i- ju n — zw olennicy cA li’ego),

Ważnymi elem entam i pracy są obszerne analizy i przekłady tekstów

6 Autentyczność ' A b d a l l a h a i b n S a b a ' , choć autor opowiada się za nią, jest kwestionow ana przez uczonych arabskich. Zob. na ten tem at c A l ï a 1 - W a r d i, Wuocä? as-Salafin (The Sultans’ Preachers), Bagdad 1954, Matba°at al-Macärif, s. 147—179.

2 9 6 R E C E N Z J E

gnostyckich, które z trudem dałoby się przypisać do jednej wyłącznie m uzułm ańskiej grupy gnostyckiej.

Pierw szym z tych tekstów jest w spom niany już w yżej U m m al-K i- tab. Dzieło to, które autor nazyw a również apokalipsą Gäbira, zw ią­ zane jest również z piątym szyickim imamem G a c f a r M u h a m m a d a l - B a q i r e m . Jego powstanie ocenia się na VIII w iek n.e. Pewne teksty, jak sądzi H a l m , mogą być w cześniejsze. Dotyczy to w jego m niemaniu anegdoty szkolnej, w której imam a 1 - В a q i r jako pię­ cioletni chłopiec w yjaśniał sw em u nauczycielow i znaczenie liter alfa­ betu. H a l m w iąże ten w ątek z cA b d a l l â h e m b. S a b a 1, a więc odnosi go do VII w ieku.7

Drugim z tych gnostyckich tekstów jest K itäb al-aęilla (Księga cie­ niów) w ystępująca pod różniącymi się od siebie tytułam i jak Kitäb al-haft aś-śarif („Szlachetna K sięga Heptady” lub „Księga szlachetnej heptady”) 8, w zględnie jako „Kitä b al-haft w a Ί-açiUa” („Księga hep­ tady i cieniów ”) 9. K sięga ta, rozpowszechniona wśród Ism aelitów jest jednak w w iększej części zw iązana z poglądami Nusajrytów. Jej za­ sadniczą część stanow i wykład gnozy udzielany przez szóstego z dwu­ nastu imamów, G a ° f a r b. M u h a m m a d a ç - S â d i q a (ur. ок. 699/700—702). Podobnie jak w U m m al-K itäb spotykam y tu opowieść o stw orzeniu św iatła rzucającego cień (an-nür a%-%UU), stworzeniu siedm iu nieb, powstaniu diabła, uwięzieniu upadłych duchów św iatło­ ści w ludzkich ciałach, o w ędrów ce dusz i ostatecznym zbawieniu.

Ducha tej gnozy i jej podstaw owe zasady oddać może, jak się zda­ 7 Wątek ten w ydaje się być jednak znacznie starszy. Sięga w każ­ dym razie początków chrześcijaństwa, rzecz jednak dotyczy Chrystusa. W ystępuje on m ianowicie w Ewangelii Dzieciństwa Tomasza, zob. A po­

kryf y

8 Jest to tytuł pół perski, pól arabski — w ystępuje tu bowiem per­ ski liczebnik haft — siedem potraktowany jako arabski rzeczownik.

9 Tłumaczę za autorem {Der Buch der Schemen und Schatten), choć m ożliwy jest jeszcze inny przekład: Księga duchów i cieniów.

[6]

297

je, najlepiej fragm ent tekstu, w którym Imam A b u c A b d a l l ä h G a c f a r a s - S ä d i q mówi: „Bóg Najw yższy stworzył św iatłość przed ciemnościami, Dobro przed Złem, Raj przed piekielnym ogniem, m i­ łosierdzie przed karą, Adama przed diabłem, cienie (αξϊΙΙα) przed w id­ mami (asbäh), w idm a natom iast przed duchami, a duchy przed cia­ łami, ciała przed śmiercią, śmierć przed w ystępkiem , w ystępek przed postaciami, postacie przed wskrzeszeniem , wskrzeszenie przed zmar­ tw ychw staniem , zm artw ychw stanie przed zapłatą za grzechy, zapłatę za grzechy przed skruchą, skruchę zaś przed (powszechnym) zgroma­ dzeniem. (Powszechne) zgromadzenie stworzył on wcześniej niż ziemia i niebo zmienią się w coś zupełnie innego, a Bóg, Jedyny i Wszech­ potężny ukaże się” i0.

Analizując teksty i informacje, które podaje autor na tem at poszcze­ gólnych sekt, a może niekiedy naw et grup uważanych przez niego za gnostyckie, dojść można do ogólnego wniosku, że nie wszystko w pre­ zentowanych przez niego tekstach i poglądach da się w ytłum aczyć gnozą. Nie ulega jednak wątpliwości, że mamy przed sobą poglądy w w iększości synkretyczne. W pływy chrześcijaństwa, judaizmu i neopla- tonizmu są najbardziej widoczne, choć nie można w ykluczyć również innych kręgów kulturowych (np. manicheizmu). W pływy judaistyczne- i chrześcijańskie istniały również w ortodoksyjnym islam ie — stąd trudno jest ustalić czy przeszły one do sekt gnostycznych bezpośrednio, czy też poprzez ortodoksyjny islam. Jedno można uznać za bezpośredni, w pływ chrześcijaństwa: jest to kult św iętych w sekcie A law itów , któ­ rzy czczą m. in. także św. B a r b a r ę i św. J a n a Z ł o t o u s t e g o .

Na zakończenie trzeba podkreślić w yjątkow ą dbałość autora o po­ dawanie w dokładnej transkrypcji arabskich i perskich term inów fa­ chowych, w ystępujących w w ierzeniach gnostyckich. Jest to tym cen­ niejsze, że term inów tych brak w ogólnie dostępnych słownikach. Słow ­ nictwo to zebrał autor w załączonym na końcu pracy rejestrze arab­ skich i perskich term inów technicznych.

Wojciech Dembski