Aldona Rita Jurewicz
"Entstehung und Entwicklung der
modernen privatrechtsordnungen
und die römischrechtliche Tradition",
Gábor Hamza, Budapest 2009 :
[recenzja]
Studia Prawnoustrojowe nr 20, 207-210
2013
G abor H am za, E n tsteh u n g un d E n tw icklu n g der m odernen Privatrechtsordnungen un d die romi- schrechtliche Tradition, B udapest 2009, ss. 801.
P ra ca G abora H am zy1, który znany je s t ze swoich rom anistycznych i praw noporów nawczych zainteresow ań, je st dziełem m onum entalnym , obej m ującym im ponujący przedział czasowy, ja k też obszar geograficzny. Oczywi ście, aby ukazać udział rzym skiej tradycji praw nej w pow staw aniu współcze snych porządków praw a pryw atnego, niezbędne je s t wyjście od tego właśnie praw a rzym skiego, a więc od praktycznie V w. n.e., kiedy n a Półwyspie Italskim u p ada Cesarstw o Zachodniorzymskie. Daje to asu m p t do pow staw a nia, z mniej lub bardziej trw ałym skutkiem , pań stw germ ańskich, których władcy niejednokrotnie w ydają kodyfikacje oparte w całości, ja k edykty Teo- doryka i E u ry k a czy brew iarz A laryka (znany raczej jako lex R om ana Visigo-
thorum ) lub częściowo n a praw ie rzym skim ja k edykt R otara czy inspirow a
ny n im ed y k t k ró la L ongobardów (s. 43 -4 7 ). N ie je s t ta k ż e możliwe pominięcie rozwoju praw a rzym skiego w C esarstw ie W schodniorzymskim, dlatego też rozdział 2 w części I został poświęcony kodyfikacji praw a podjętej w lata ch 529-534 przez cesarza J u s ty n ia n a I. Swoje rozw ażania a u to r koń czy n a czasach współczesnych, które to zresztą - w kontekście poszukiw ań i prac n ad wspólnym kodeksem dla zjednoczonej Europy - stały się źródłem natch n ien ia do n a p isan ia tej książki.
We W stępie G. H am za naw iązuje do wciąż rozwijającej się terytorialnie U nii Europejskiej i jej problemów zw iązanych z wielością w ew nętrznych porządków praw nych, które istn ie ją w pań stw ach członkowskich. Wciąż żywa i niezrealizow ana idea ius com m une p riv a tu m Europaeum (s. 11-15) nieuchronnie sięga do wspólnej praw nej tradycji tychże porządków p raw nych, szukając ta m inspiracji. J a k pisze sam autor: „In dieser E rk en n tn iss [tzn. ustaw icznej obecności praw a rzym skiego w porządkach praw a p ry w at nego pań stw europejskich i pozaeuropejskich - A.R.J.] beschreibt der Autor in seinem vorliegenden W erk [...] das F ortw irken des rom ischen Rechts in
1 G a b o r H a n z a j e s t p ro feso rem p ra w a rz y m sk ieg o n a E otvos L o ra n d U n iv e rs ity w B u d a peszcie.
208 R ecen zje
allen europäischen S ta a te n u n d in vielen L än d ern der an d eren K ontinente” (s. 12). W tym krótkim cytacie widoczny je st również geograficzny w ym iar prezentow anego dzieła. Znajdziem y tu ta j nie tylko rys historyczny rozwoju p raw pryw atnych w pań stw ach k o n ty n en tu europejskiego. Ju ż ujęcie tego problem u w jednej monografii samo w sobie byłoby zadaniem niezwykle tru d n y m i czasochłonnym dla pojedynczego badacza. G abor H am za zdecydo w ał się nadto n a ukazan ie rozwoju od epoki nowożytnej, kodyfikacji praw a pryw atnego w p aństw ach k au k askich i innych państw ach pozaeuropejskich, np. Ameryce Łacińskiej. Przejdźm y je d n a k do dokładniejszej prezentacji książki.
H isto ria pow stania i rozwoju porządków praw pryw atnych została po dzielona n a cztery części. W pierwszej (ss. 38-56) au to r przedstaw ił początki p raw a pryw atnego w Europie, stąd w spom inane ju ż wcześniej naw iązan ia do
leges Rom anae Barbarorum i kodyfikacji justyniańskiej. W części drugiej (Die E n tw icklu n g des Privatrechts in Europa in M ittealter, ss. 59-174), dużo
bardziej rozbudowanej, pokazano proces tw orzenia się pań stw i p raw narodo wych w okresie średniow iecza oraz rolę, ja k ą w tym procesie odegrało praw o rzym skie. Omówione tu zostały dwie drogi recepcji p raw a rzy m skie go, a więc dalsze jego p rzen ik an ie do system ów praw nych p a ń stw g e rm a ń skich, a w szczególności do p ra k ty k i sądowniczej. Poznajem y również póź niejsze, tj. po śm ierci J u s ty n ia n a I, losy kodyfikacji justy n iań sk iej i jej znaczenie dla tzw. naukowej recepcji praw a rzymskiego. Równolegle śledzi my rozwój i w stępne próby kodyfikacji lokalnych praw zwyczajowych.
Część trzecia (Die E n tw icklu n g und die K odifikation des Privatsrechts in
Europa u n d im K a ukasus in der N euzeit, ss. 175-601) wprow adza w św iat
praw a naukowego i n a u k praw nych w zakresie praw a pryw atnego. Poznaje my zatem koncepcję usus m odernus P andectarum o p a rtą n a pracach włoskiej szkoły postglosatorów, której jednym z głównych przedstaw icieli był Sam uel S try k (s. 186 i nast.). Dalej n astęp u je k ró tk a ch a ra k te ry sty k a dorobku C hri s tia n a T hom asiusa, k tóry w swoim skierow anym głównie do p rak ty k i sądow niczej dziele Notae ad singulos In stitu tio n u m et P andectarum titulos (1713) s ta ra ł się zharm onizować praw o rzym skie z praw em n a tu ry (s. 188 i nast.). N astępnie przechodzim y do niem ieckiej szkoły historycznej, czyli pandekty- stów n a czele z jej tw órcą G ustaw em Hugo oraz najbardziej chyba znanym przedstaw icielem Fryderykiem K arolem von Savigny (s. 189 i nast.). Z apre zentow any dorobek praktycznego i naukowego opracow ania praw a rzym skie go zaowocuje w Niemczech kodyfikacjam i praw a pryw atnego, tak im i ja k chociażby Codex M axim ilianeus Bavaricus civilis (1756) czy Allgem eine L a n
drecht fü r die Preussischen Sta a ten (1738), kończąc n a Bürgerliches Geset zbuch, któ ra weszła w życie 1 stycznia 1900 r.
Oczywiście równolegle trw ały prace w A ustrii, L uksem burgu i w innych p aństw ach, choć nie ulega wątpliwości, iż dru g ą najbardziej znaczącą kodyfi
kacją praw a cywilnego w Europie je s t Kodeks N apoleona (właściwie Code
civil des Français, 1804). Również to dzieło, ja k i wcześniejsze francuskie
kodyfikacje nie uniknęły wpływu praw a rzym skiego, czem u tru d n o się dzi wie, skoro do grona czterech „ojców” Kodeksu należeli Jean-E tienne-M arie P ortalis i Jacques de M aleville, znawcy praw a rzymskiego.
W Polsce (III.20, ss. 356-365) prace kodyfikacyjne zostały zapoczątkow a ne po zakończeniu I wojny światowej i odrodzeniu się w łasnej, niezależnej państwowości. Tu również nie mogło zabrakn ąć znakom itych romanistów: F ryderyka Zolla i S tanisław a Wróblewskiego, zwanego polskim Papinianem . N iestety plany zostały zrealizow ane jedynie częściowo, tzn. w roku 1933 wydano praw a o zobowiązaniach i zaraz po nim Kodeks handlowy. Ze wzglę du n a wybuch II wojny światowej i powojenną sytuację polityczną w Polsce całościowa kodyfikacja trzon u praw a cywilnego będzie m iała miejsce dopiero w roku 1964. Czytelnika zainteresow anego przebiegiem procesów kodyfika cyjnych w Anglii, Irlandii, D anii, Rosji, M acedonii czy w innych państw ach odsyłam do samodzielnej lektury.
O statn ia, czw arta część (Der E in flu ss der europäischen Privatrechtstradi
tionen a u f die L än d er ausserhalb Europas, ss. 602-723) odnosi się do krajów
obu Am eryk i Azji, gdzie w w yniku historycznych uw arunkow ań i zw iązane go z nim i wpływu k u ltu ry europejskiej również n atrafim y n a ślady praw a rzym skiego (np. hiszpańskie wpływy w M eksyku już w XVII w. przyczyniły się do stosow ania ta m Digestów Ju sty n ia ń sk ic h w praktyce sądowniczej; zaś pierw szy jap oń ski kodeks praw a cywilnego - Code Boissonade z 1892 r. - wziął swoją nazwę i ducha od związanego z Ja p o n ią francuskiego rom ani- sty G ustave’a Em ile’a Boissonade de F o n tarabie2).
Gabor H am za rep rezen tu je rozwijający się od jakiegoś czasu w europej skiej rom anistyce n u r t poszukiw ania wspólnych rzym skich korzeni współcze snych system ów praw a pryw atnego, które m ają m .in. stać się fundam entem wciąż pozostającej w sferze planów koncepcji kodyfikacji3, względnie u n ifik a
2 K odeks te n w swojej d ru g iej w e rsji z o sta ł uchw alony, je d n a k n ig d y n ie w szed ł w życie, u s tę p u ją c m iejsca kodek so w i cy w iln em u z ro k u 1898 o p a rte m u n a p ierw szej niem ieck iej w e rsji BGB op raco w an ej p rzez B. W in d sch eid a. O n ied o c en ia n y m i n ie d o s trz e g a n y m w pływ ie p ra w a greckiego n a p raw o rz y m s k ie i jeg o recepcję rów nież w C h in a c h i J a p o n ii por. A. Colorio, D iritto chinese e c u ltu ra g iu r id ic a europea: „N uove” p ro sp ettiv e p e r u n d ir itto d i „ business"?, „ S tu d ia W a rm iń s k ie ” 2013 [w d ru k u ], ss. 24.
3 P ie rw s z ą z p o w ołanych w ty m c elu k o m isji b y ła C o m m issio n on E u ro p e a n C o n tra c t Law pod p rzew o d n ictw em prof. O lego L an d o w ro k u 1982. W 1992 r. p rz y U n iw e rsy tec ie w P aw ii (W łochy) p o w s ta ła A c cad e m ia d e i G iu s p riv a tis ti E u ro p ei, a je d n y m z je j in icjato ró w był n iem iec k i r o m a n is ta F ra n z W ieacker. W ty m sa m y m ro k u w T ilb u rg u z ac zy n a o b rad o w ać E u ro p e jsk a G ru p a P r a w a D elik tó w prof. J a a p a S p ie ra . W 1998 r. p o w staje S tu d y G ru o p on a E u ro p e a n Civil Code. Zespół Roboczy ds. Sprzedaży, U słu g oraz U m ów D ługo term in o w y ch istn ie je przy trze ch u n iw e rsy tetac h : a m s te rd a m sk im , u trec h ck im i tilb u rd z k im . G ru p a b a d aw cza C h ris tia n a v on B a ra p rz y U n iw ersy tecie w O s n ab ru c k zajm u je się zob o w iązan iam i pozaum ow nym i, w H a m b u r g u d z ia ła Z esp ó ł R oboczy d s. Z a b e z p ie c z e n ia W ie rz y te ln o ś c i p ro f. U lr ic h a D ro b n ig a , a w S alzb u rg u i G ra z u Zespół Roboczy ds. P rzen iesien ia W łasności N ieruchom ości pod k ieru n k iem
210 R ecen zje
cji, praw a pryw atnego w ram ach U nii E uropejskiej4. Zarówno nowy k ierunek uzasadniający b ad an ia n a d praw em rzym skim , ja k i sam a koncepcja kodyfi kacji czy unifikacji m ają swoich zwolenników i krytyków 5.
Nie ulega wątpliwości, że prezentow ana m onografia m a c h a ra k te r ency klopedyczny, stą d prezentow ane zagadnienia zyskały formę krótkiego, nieco ogólnego, choć niew ątpliw ie bogatego w inform acje opracow ania. Może ona stanow ić nie tylko cenny p u n k t wyjścia do dalszych b a d ań szczegółowych, jako że au to r opatrzył każdy rozdział w bogaty wykaz literatu ry, ale też okazać się ciekaw ą le k tu rą dla każdego, kto pragnie poszerzyć swoje hory zonty.
A ldona R ita Jurew icz
prof. B rig itte L u rg er, prof. J . M ic h ae la R e in e ra (ro m a n is ta ) i prof. W ilib ald a P o sch a. I s tn ie ją ró w n ież zesp o ły ds. n a jm u n ieru ch o m o ści, p ra w a ubezpieczeniow ego, p ra w a pow ierniczego, ro d zin n eg o . C zęść z w y m ien io n y ch tu ta j k o m ite tó w z ak o ń c zy ła ju ż swoje p race, część w ciąż p ra c u je , p u b lik u ją c czą stk o w e w y n ik i p rac. J a k w idać, k o n cep cja n a d a l j e s t żyw a.
4 O becnie p roces u n ifik a cji leży w k o m p ete n cjac h M iędzynarodow ego I n s t y t u tu U n ifik acji P r a w a P ry w atn e g o (U N ID R O IT ). N a te m a t p ra c p a trz [online] <w w w .u n id ro it.o rg >.
5 Zob. R. M ań k o , E u ro p e jsk i K o d eks C yw ilny. S ta n p ra c i p e rsp e k ty w y d a lszeg o rozw oju, „ S tu d ia Iu rid ic a ” 2004, n r 43, s. 1 3 5 -1 5 4 ; P. G iu sep p e M o n a teri, T. G iaro , A. S om m a, L e ra d ici c o m u n i d el d ir itto europeo. U n c a m b ia m en to d i p ro sp ettiva , R o m a 2005, s. 1 0 0 -1 0 4 ; M. K aczo ro w sk a, K ontrow ersje w okół u n ifik a c ji p r a w a p ry w ta n eg o w E u ro p ie w św ietle p ro je k tu E u ro p e j skiego K o d eksu C yw ilnego, „T ran fo rm acje P ra w a P ry w a tn e g o ” 2007, n r 2, s. 3 1 -5 0 ; G. H a m za , E n ts te h u n g ..., s. 11-15.
