"Ewangelia umiłowanego ucznia", Antoni Paciorek, Lublin 2000 : [recenzja]

Stanisław Mędala

"Ewangelia umiłowanego ucznia",

Antoni Paciorek, Lublin 2000 :

[recenzja]

Studia Theologica Varsaviensia 39/1, 228-233

2001

228 KS. MARIAN MACHINEK MSF _{[8 ]} św iatopoglądów , którzy w swojej pracy naukow o-dydaktycznej nie często m ają możliwości konfrontacji z odm iennym sposobem w idzenia problem ów bioetycz­ nych. Z drugiej strony k o n feren cja przyczyniła się do integracji W ydziału Teologii z pozostałym środow iskiem naukow ym U niw ersytetu W arm ińsko-M azurskiego w O lsztynie, o czym m oże świadczyć fakt, iż duża część sporej grupy słuchaczy, którzy byli obecni n a konferencji, to studenci i pracow nicy naukow i wydziałów przyrodniczych U W M . Z uznaniem należy rów nież podkreślić fakt bardzo efek­ tywnej i życzliwej w spółpracy z zaproszonym i przez W ydział Teologii jednostkam i naukowymi innych wydziałów uniw ersytetu. Pomysł zorganizow ania om ów ionej wyżej konferencji spotkał się z bard zo dobrym przyjęciem i p oparciem ze strony zaproszonych przedstaw icieli n au k em pirycznych.

W ydaje się, iż w ażnym w kładem w rozw iązanie w spółczesnych problem ów b io ­ etycznych je st w łaśnie interdyscyplinarna dyskusja między przedstaw icielam i róż­ nych dziedzin nauki. R ów nież teologia m o raln a o raz etyka nie m ogą zdyspenso- w ać się od udziału w tej dyskusji. N ie w olno jej odkładać na później, aby nie n a ra ­ zić się na zarzut, iż refleksja etyczna nie n ad ąża za rozw ojem w dziedzinie biologii i medycyny. Takie fakty z ostatnich miesięcy, ja k szeroko kom entow any w prasie zachodniej p ro jek t tzw. „terapeutycznego klonow ania” ludzkich em brionów 1, czy też p ró b a o p aten to w a n ia przez firm y z A ustralii i U S A techniki klonow ania em ­ brionów , pow stałych z k o m órek i m ateriału genetycznego człow ieka i świni2 u k a­ zują jasno, iż interdyscyplinarna d e b a ta je st niezbędna, aby pojęcie etyki w n a ­ ukach em pirycznych nie zostało zredukow ane do rangi utylitarystycznego rach u n ­ ku korzyści i zagrożeń.

' Zob. S. R e h d e r , „Therapeutisches K lon en ” ist Etikettenschwindel, w: D ie Tagespost z 19.08.2000, s. 15.

O M Ó W I E N I A

I

R E C E N Z J E

S tu d ia T h e o lo g ic a V a rsa v ie n sia

U K S W

_________39 (2 0 0 1 ) n r 1_________

RECENZJE

Ks. A ntoni P a c i o r e k , Ewangelia umiłowanego ucznia, R edakcja W ydaw­ nictw K atolickiego U niw ersytetu L ubelskiego, Lublin 2000, ss. 422.

O pierając się n a bogatym zestaw ie kom entarzy (22) o raz w ybranych m o nogra­ fii i opracow ań n a tem at Ew angelii św. Jan a (289 pozycji), ks. A n to n i P a c i o r e k , kierow nik K atedry N owego T estam entu w Instytucie Biblijnym K U L, przestaw i! nie tylko syntezę aktualnej wiedzy n a te m a t czw artej E w angelii, ale rów nież u k a­ zał bogactw o duchow ości zaw artej w tym dziele. P raca składa się z trzech części: problem atyka historyczno literacka (s. 21-154), w ażniejsze tem aty teologiczne (157-279) i k o m en tarz praktyczny (283-393). N a początku zo stał um ieszczony spis treści (s. 5-13) i krótkie słowo w stępne (s.s. 15-17), a n a końcu wykaz skrótów (s. 395-397), bibliografia (s. 399-417) oraz indeks osobow y (s. 419-422).

Tytuł książki - Ewangelia umiłowanego ucznia - kieruje uw agę n a osobiste d o ­ św iadczenie religijne anonim ow ego ucznia Jezu sa i ujęcie teologiczne tego do­ św iadczenia. W edług ks. Paciorka uczniem, którego Jezus m iłował je st Ja n apostoł, a teologiem i głównym red ak to rem czw artej Ew angelii postać znana ze starożyt­ nych źródeł p od im ieniem Ja n a P rezb itera - przypuszczalnie pochodzącego z za­ możniejszych kręgów Jerozolim y, po d koniec I w. rozw ijającego działalność dusz­ p astersk ą i pisarską w Efezie. A u to r wyjaśnia, że nazyw ając uczniem, którego Jezus

m iłował swego nauczyciela, Jan Prezbiter nie tylko oddaw ał h ołd Apostołowi, swemu nauczycielowi i przewodnikowi, ale także upatrywał w nim m odel ucznia Jezusowego na każdy czas. Każdy uczeń Chrystusa jest Jego umiłowanym uczniem! Każdy chrze­ ścijanin jest umiłowanym uczniem Chrystusa! Z tego też pow odu tytuł „Ewangelia umiłowanego ucznia ” ma podw ójne znaczenie. Po pierwsze - jest pizypomnieniem , że I V Ewangelia zawdzięcza swe istnienie tradycji katechetycznej wywodzącej się od Ja­ na, syna Zebedeusza. Po wtóre - jest wskazaniem, że IVEwangelia w ja k iś szczególny sposób jest ewangelią każdego chrześcijanina, każdego z nas, jest p o prostu Ewangelią umiłowanego ucznia (s. 16n.).

D latego w omawianej publikacji A u to r stara się w prowadzić w świat spostrzeżeń i przem yśleń um iłow anego ucznia nie tylko teologów, ale i zwykłych czytelników. W pierwszej części, dotyczącej problem atyki historyczno-literackiej czwartej E w an­ gelii, om aw ia jedność literacką IV Ewangelii o raz proces jej pow staw ania, autorstw o IV Ewangelii, środowisko, tj. czas i miejsce pow stania tego dzieła, relację czwartej

230 STANISŁAW MĘDALA CM _[2] Ewangelii do synoptyków, religijno-duchow e tło IV Ewangelii, jej adresatów i cel, niektóre właściwości stylu IV Ewangelii, jej w artość historyczną i teologiczną oraz strukturę IV Ewangelii. W całości ta część stanowi m etodyczne i kom petentne w prow adzenie czytelnika w aktualny stan badań historyczno-krytycznych nad E w an­ gelią Janow ą. W ocenie tych b adań ks. P a c i o r e k stara się zachować dystans w obec skrajnych hipotez dotyczących problem atyki historycznej i teologicznej. W sprawach dyskusyjnych zajm uje na ogół stanow isko obiektywnie uzasadnione.

D ruga część, złożona z czterech paragrafów , zaw iera om ów ienie najważniejszych tem atów teologicznych czwartej Ewangeli: 1) O bjaw ienie, w iara, zbawienie; 2) Ta­ jem nica Jezusa - chrystologia; 3) Tajem nica Kościoła - eklezjologia; 4) Tajemnica życia wiecznego. Przy om aw ianiu zagadnień teologicznych A u to r zwraca uwagę na symbolikę czwartej Ewangeli, jej zakorzenienie w Starym Testam encie oraz wymiar egzystencjalny. Ks. P a c i o r e k usiłuje tutaj dać usystematyzowany przegląd proble­ matyki teologicznej czwartej Ewangelii, bez głębszego w nikania w odbicie p ro b le­ mów nurtujących w spólnotę, w której to dzieło było sukcesywnie redagow ane.

K om entarz praktyczny w trzeciej części polega na przeglądzie treści poszczegól­ nych perykop czwartej Ewangelii. W praw dzie pow tarza się tu wiele myśli zawartych w poprzednich dwóch częściach, ale A u to r zam ierza w niej dokładniej zapoznać czy­ telnika „ze skarbam i biblijnego tekstu” przy pom ocy objaśnień egzegetycznych.

W całości om aw iana książka bard zo przybliża dzisiejszem u czytelnikowi treść E w angelii um iłow anego ucznia Jezusa. Stanow i nie tylko je d n ą z najnow szych, ale także je d n ą z najpełniejszych prezentacji czw artej E w angelii w języku polskim . Z tego stw ierdzenie n ie wynika je d n ak , że przy jej lek tu rze nie rodzą się żad n e py­ tania i uwagi krytyczne.

N ajpierw we w prow adzeniu ogólnym recen zen ta u d erza dysproporcja między zagadnieniam i historyczno-krytycznym i (ss. 21-113.133-142), a problem atyką lite­ racką zw iązaną bezp o śred n io ze sposobem czytania tekstu (ss. 115-132.143-154). A u to r w b ard zo małym stopniu uw zględnia wyniki bad ań czw artej E w angelii m e­ todam i synchronicznym i. O traktow aniu problem atyki literackiej jak o dru g o rzęd ­ nej świadczy brak w wykazie bibliografii współczesnych studiów i k om entarzy, k tó ­ re zaw ierają analizy sem antyczne, n arracyjne i sem iotyczne czw artej Ew angelii, ja k np. A . S u s k i , Struktura literacka perykopy o Dobrym Pasterzu (J 10,1-18), R B L 29 (1976) 271-279); P.E E l l i s, The Genius o f John. Composition-Critical Com ­

mentary on the Fourth Gospel, C ollegeville 1984; G. v a n B e l l e , L esperenthèses dans l ’Évangile de Jean, L euven 1985; F. K e m p e r , Z ur literarischen Gestalt des Johannesevangeliums, T heologische Z eitsch rift 43 (1987) 247-264; J. C a l l o u d , F.

G e n u y t, J.-P. D u p l a n t i e r , L ’Evangile de Jean. Lecture sémiotique..., t. 1-4, Lyon 1989-91; R . F a b r i s , Giovanni, R om a 1992; C .H . T a l b e r t , Reading John:

[3] RECENZJE 231

Epistles, N ew York 1992; „ What Is John?”. Readers and Readings o f the Fourth G o­ spel, ed. F.F. S e g o v i a , A tlan ta 1996; R .A . C u l p e p p e r , The Gospel and Letters o f John. Interpreting Biblical Text, N ashville 1998; W. V e r b ü r g , Passion als Tragödie? Die litterarische Gattung der antiken Tragödie als Gattunsgsprinzip der Jo­ hannespassion, S tu ttg art 1999.

Z kolei w uzasadnieniu relacji istniejących m iędzy Jan em P rezb iterem a J a ­ nem , synem Z eb ed eu sza dostrzega się zbyt w iele elem entów subiektywnych. U zn an ie Ja n a P rezb itera za głów nego re d a k to ra czw artej E w angelii o drębnego od ew angelisty i od ostatniego re d a k to ra je st czystą spekulacją. W praw dzie w śród uczonych nie m a zgody odnośnie do genezy czw artej E w angelii, niem niej jed n a k istnieje dość pow szechnie podzielana opinia, że n ie m ożna utożsam iać czw artego ew angelisty z Jan em apostołem (np. R . S c h n a c k e n b u r g , R .E . B r o w n , M .-E. B o i s m a r d ) . Kolejnym punktem , co do którego kom en tato rzy są n a ogół zgodni, je st w yjątkowa osobow ość ew angelisty, który w ycisnął swoje p iętn o religijne i lite­ rackie w tekście czw artej Ewangelii. W analizach dzieła ew angelisty zauw aża się je d n a k korzystanie z tzw. źró d ła znaków , zaw ierającego opis cudów Jezusa. Jeśli re d a k to r zdaje się sugerow ać czytelnikowi, że bardzo w ażnym św iadectwem , na którym o p iera się refleksja teologiczna ew angelisty, je s t tradycja Jan a, syna Z e b e ­ deusza, to ta k ą sugestię m ożna by było ew entualnie odnieść do jakiegoś zbioru cu­ dów Jezusa w ykorzystanego przez ew angelistę. D lateg o zbyt p o chopne je st opo- w iadzenie się za hipotezą, iż określenie „uczeń, którego Jezus m iłow ał” należy traktow ać jak o „teologiczną koncepcję głów nego re d a k to ra ” (s. 54), a ścisłe p o ­ w iązanie czw artej E w angelii z Jan em apostołem jak o zabieg ostatniego red ak to ra (ss. 55n.). Tego rodzaju spekulacja je st m anipulacją zarów no danym i Ew angelii ja k i tradycji kościelnej. A u to r J 21,2, czyli o statn i re d a k to r całego dzieła w yodrębnia bow iem anonim ow ego ucznia, którego Jezus m iłow ał, od synów Z eb ed eu sza, czyli od Jak u b a i Jan a, i jem u przypisuje autorstw o czw artej E w angelii (por. J 21,24:

Ten właśnie uczeń daje świadectwo o tych sprawach i on je opisał). N ajstarsza trady­

cja kościelna przypisuje to dzieło w sensie literackim „uczniowi Pańskiem u”, a d o ­ p iero od końca II w. identyfikuje go z Jan em apostołem . B rak konkretnych infor­ m acji o owym „uczniu P ańskim ”, tj. um iłow anym uczniu Jezusa w E w angelii m oże oznaczać, że był on tak znaną postacią, iż nie trzeba było czytelnikowi końca I w. podaw ać wyjaśnień, bo takim był np. Jan M arek lub anonim ow y bogaty m łodzie­ niec z tradycji synoptycznej, n a którego Jezus „spojrzał z m iłością” (M k 10-17-22 i p ar.), ja k sądzi R . N o r d s i e c k (Johannes. Z ur Frage nach Verfasser und Entste­

hung des vierten Evangeliums. Ein neuer Versuch, N eukirchen-V luyn 1998), albo też

istniały pow ażne powody, dla których nie w idziano potrzeby podaw ania jego to ż­ sam ości (bo np. w edług M .-L. R i g a t o był nim Jo n a ta n , syn A nnasza, który przez jakiś czas piastow ał urząd arcykapłański w świątyni jerozolim skiej).

232

STANISŁAW MĘDALA CM

_[4]

Czytelnika m oże zaskoczyć tytuł jed n eg o z czterech tem atów teologicznych: „Tajem nica K ościoła - eklezjologia” (s. 237-272), bo przecież ew angelista ani razu nie używa term inu ekklïsia. Id ąc za tren d em w egzegezie kalwińskiej, podejm ow a­ nym przez niektórych egzegetów katolickich, ks. P a c i o r e k uw aża, że czw arta Ew angelia zaw iera sym bole K ościoła, przym ioty K ościoła, mówi o pasterzach K o­ ścioła itp. R odzi się je d n a k pytanie, czy takie ujęcie nie stanow i n ad in terp retacji tekstów czw artej Ew angelii. M oże lepiej byłoby ściślej trzym ać się term inologii i pojęć ewangelisty?

N a tym tle nasuw a się uw aga dotycząca sposobu prezentacji przesłania religij­ nego czw artej Ew angelii. Ks. P a c i o r e k stara się przy pom ocy objaśnień egzege- tycznych p odać najw ażniejsze treści teologiczne zaw arte w poszczególnych pery­ kopach czw artej Ew angeli. W niektórych je d n a k w ypadkach zbytnio dochodzi do głosu p arafraza tekstu biblijnego, k tó ra w ydaje się najm niej odpow iednim sposo­ bem prezentacji orędzia takiego dzieła religijnego, jakim je st E w angelia um iłow a­ nego ucznia Jezusa. Jest o n a bow iem kom pozycją ta k bo g atą p od w zględem lite- rackicm i treściow ym , że przystosow anie jej problem ów teologicznych do naszych oczejdw ań, chociażby naw et w najciekaw szym i popartym głęboką erudycją w ykła­ dzie, faktycznie przysłania jej dynam izm i bezpośredni apel do czytelnika. K o m en ­ ta to r pow inien być bardziej pośrednikiem między tekstem a czytelnikiem , pew ne­ go rodzaju przew odnikiem przy czytaniu Ew angelii, niż jej rzecznikiem . Tak np. zam iast parafrazy arcydzieła literackiego, jakim je st dialog Jezusa z S am arytanką (s. 306-309), czytelnik lepiej by zrozum iał dość nieoczekiw ane, zaskakujące p rze­ słanie tekstu, gdyby k o m e n ta to r zwrócił m u uw agę n a tło staro testam en taln e nie tylko w yrażenia „w oda żywa”, ale całego dialogu (np. O z 2,4-25; 2 Kri 17,30-32.41) i na zastosow anie w nim sch em atu narracyjnego o poszukiw aniu oblubienicy (por. R dz 24,1-61; 29,1-14; Wj 2,15-22), ja k to doskonale, w sposób czytelny i przystęp­ ny, opracow ał J.-L. S k a , Jésus et la Samaritaine (Jn 4). Utilité' de l ’Ancien Testa­

ment, N RTh 118 (1996) 461-652 (por. t e n ż e , D al N uovo all’A ntico Testamento,

L a Civilt C attolica 1996, n r 3499, ss. 14-23).

W aktualnej egzegezie czw artej Ew angelii zwraca się głów ną uwagę n a jej n a rra ­ cyjny charakter, zwłaszcza na funkcję au to ra i czytelnika dom niem anego, n a dra- matyzację, różnorodność spojrzeń i ocen osoby Jezusa oraz stopniow e w prow adza­ nie czytelnika w Jego tajem nicę. W prezentacji treści teologicznych tekst Ewangelii nie tylko wymaga stopniow ego poszukiw ania, ale niem al przez cały czas utrzym uje czytelnika w niepew ności odnośnie do właściwego odbioru i podtrzym uje ton apo- logetyczny w stosunku do przewidywanych oporów i nieporozum ień. Zwłaszcza ten ostatni elem en t pow inien być m ocniej podkreślony w wykładzie tem atów teologicz­ nych czwartej Ewangeli. W związku z tym recenzenta dziwi tylko nieśm iałe przy­ puszczenie, po d an e zaledw ie w przypisie, że J 5,17 „zdradza, jak się wydaje, znajo­

[5] RECENZJE 233

mość teologii judaistycznej” (s. 159 przyp. 5). Tymczasem, zdaniem recenzenta, ten logion Jezusa o nieustannym działaniu O jca i Syna w 5,17 został św iadom ie tak sform ułow any przez ew angelistę, aby dać apologię chrześcijaństw a w obec niezro­ zum ienia orędzia chrześcijańskiego ze strony judaizujących i judaizm u końca I w. „L ogion stosuje się najpierw do historycznych d eb at n a tem at szabatu. Roszcząc sobie praw o działania w szabat, k tó re należy do B oga, Jezus identyfikuje się z B o­ giem. A le wypowiedź w 5,17 m a także zastosow anie w popaschalnym rozum ieniu Jezusa w Jego kondycji Syna Bożego, któ re znalazł w jego recepcji kościelnej. M o­ wa Jezusa rozwija tę drugą płaszczyznę logionu, gdyż spraw a przepisów szabato- wych nie interesuje w spólnotę Janow ą, już o dłączoną od judaizm u... Ekspozycja m a ch arak ter katechezy kościelnej nacechow anej elem entam i apologetycznym i” (S. M ę d a 1 a, Chrystologia Ewangelii św. Jana, K raków 1993, ss. 315n.).

Przy uważnym czytaniu ko m en tarza praktycznego m ożna dostrzec także w n ie­ których fragm entach pew ien rozdźwięk między ujęciem problem atyki historyczno­ literackiej i teologicznej w dwóch pierwszych częściach, a konkretnym zastosow a­ niem podanych zasad. O m aw iając np. „S akram enty w Kościele Janow ym ” A u to r słusznie stwierdza, że w J 3,5 „narodzenie z wody jest niew ątpliw ie aluzją do sakra­ m entu chrztu praktykow anego we w spólnocie chrześcijańskiej” (ss. 260). N ato­ miast w kom entarzu praktycznym odrzuca on in terp re tację chrzcielną w yrażenia „z wody i D u c h a ” w J 3,5, gdy pisze: „Tradycja kościelna opierając się n a 1 P t 1,23 i T t 3,5 odnosiła to w yrażenie do sakram entu chrztu, ale przeciw takiej interpretacji przem aw ia fakt, że N ikodem nie m ógł zrozum ieć aluzji do nieistniejącego sakra­ m e n tu ” (ss. 303n.). O statnie sform ułow anie nie zgadza się także z wcześniejszym stw ierdzeniem A utora, że w czwartej Ew angelii zostały w pisane relacje chrześcijań­ stwa do judaizm u z końca I w. (por. ss. 107-110). D latego, zdaniem recenzenta, w dialogu Jezusa z N ikodem em „ew angelista denuncjuje niem ożliwość przeniknię­ cia duchowej sfery chrześcijaństw a do pewnych środow isk w końcu I w., a zwłaszcza do ów czesnego judaizm u, jeśli nie otw orzy się n a praktykę życia chrześcijańskiego” (dz. cyt., ss. 296); ta praktyka zaczyna się od przyjęcia sak ram en tu chrztu.

Ta o statn ia uw aga stanow i ilustrację ch a ra k te ru czw artej Ew angelii; jej tekst jest osłonięty zam ierzoną tajem niczością i ciągle zm usza naw et dobrze przygoto­ w anego czytelnika do wysiłku zm ierzającego do coraz trafniejszego rozwiązywania problem ów zarów no na płaszczyźnie historyczno-literackiej ja k i teologicznej, aby do trzeć do C hrystusa wiary um iłow anego ucznia, k tó ra zrodziła się w osobistym , m oże okazyjnym spotkaniu z M istrzem , ale dojrzew ała przez rozw ażanie świa­ dectw apostolskich w świetle Pism a o raz przez p raktykę życia chrześcijańskiego we wzorcowej w spólnocie chrześcijańskiej.