M IROSŁAW O R ZEC H O W SK I, SŁAW OM IR SM Ó LC ZY Ń SK I,
PAWEŁ SO W IŃ SK I
PRZEKSZTAŁCENIA ANTROPOGENICZNE GLEB
OBNIŻEŃ SRÓDMORENOWYCH
POJEZIERZA MAZURSKIEGO
ANTHROPOGENIC TRANSFORMATIONS
OF THE MID-MORAINE DEPRESSION SOILS
IN THE MAZURIAN LAKELAND
K atedra G leboznaw stw a i O chrony Gleb U niw ersytetu W arm ińsko-M azurskiego
w Olsztynie
A bstract: In m id-moraine depressions, human activities are manifested by dehydration o f hy drogenous soils and by the process o f anthropogenic denudation w hich, in turn, result in deluvial soils, muck soils, and strongly silted-up peat-muck soils. In the examined catenas soil pH values were found to decrease along with basin. With an increase in organic matter towards d epressions, the sum o f basic exchangeable cations, the content o f hydrogen cations and exchangeable capacity were also found to rise. Com pared to m uck and peat-m uck soil, the deluvial soils were characterized by a higher saturation degree o f a sorption complex with basic cations and by their percentage o f exchangeable calcium.
Słowa kluczow e: Pojezierze Mazurskie, katena, kationy wymienne, denudacja antropogeniczna K ey w ords: M azurian Lakeland, catena, exchangeable cations, anthropogenic denudation
WSTĘP
B ogata i urozm aicona rzeźba Pojezierza M azurskiego sprzyja w ystępo w an iu
ogrom nej liczby obniżeń śródm orenow ych zajętych przez m okradła [Piaścik 1996].
B ezpośrednia działalność człow ieka zw iązana z ich odw adnianiem prow adzi do
powstania gleb torfowo-murszowych. Wylesianie i rolnicze użytkowanie stoków inicjuje
procesy denudacji antropogenicznej [Sinkiewicz 1998]. Ich rezultatem w obniżeniach
śródm oreno w ych są gleby deluw ialne, gleby nam u rszo w e oraz zam ulenie gleb
m urszow ych. N a terenie Pojezierza M azurskiego akum ulacja osadów deluw ialnych
rozpoczęła się w m łodszym holocenie 4 080-3 220 BP ± 70 lat [Bieniek 1997]. Procesy
312
M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sow iński
denudacji antropogenicznej prow adzą zatem do zróżnicowania jednostek systematyki
gleb, które tw orzą określone sekwencje wzdłuż stoku [Marcinek i in. 1998, Piaścik i in.
2001] i modyfikują ich właściwości [Orzechowski, Smólczyński 2002]. Od nasilenia tych
procesów zależy rozwój gleb w obniżeniach śródmorenowych [Piaścik, Sowiński 2002].
Celem pracy było określenie sekwencji gleb oraz zbadanie właściwości chemicznych
i sorpcyjnych użytkowanych rolniczo gleb w zagłębieniach śródmorenowych w układzie
profilow ym oraz katenalnym.
MATERIAŁ I METODY
B adania przeprow adzono w dw óch obniżeniach śródm orenow ych S tudnica i
B aranow o położonych na Pojezierzu M azurskim . O biekt Studnica zlokalizow any jest
w mezoregionie Pojezierza Olsztyńskiego. Reprezentuje krajobraz moreny dennej falistej,
spadki terenu w ynoszą około 5°. W ielkość obniżenia w przekroju poprzecznym wynosi
210 m. G leby na stokach na m apach glebow o-rolniczych w skali 1:5000 zostały
zaliczone do gleb brunatnych, w ytw orzonych z glin. Były one użytkow ane płużnie, a
obecnie są odłogowane. W obniżeniu występują gleby namurszowe i torfowo-murszowe.
Gleby te użytkow ane sąjak o łąki i odw adniane system em row ów otwartych.
O biekt Baranow o zlokalizow any jest w m ezoregionie Pojezierza M rągow skiego.
R eprezentuje krajobraz m oreny dennej pagórkowatej o spadkach terenu powyżej 8°.
N a stokach intensyw nie naw ożonych i użytkow anych płużnie w ystępują w g m ap
glebowo-rolniczych gleby brunatne wytworzone z glin lekkich. W obniżeniu o szerokości
około 100 m w ystępują trwale zadarnione gleby nam urszowe. Wody z zagłębienia
odprow adzane są rowam i otwartym i.
W badanych obniżeniach wyznaczono transekty, wzdłuż których wykonano odkrywki
glebow e i wiercenia. Z charakterystycznych poziom ów i w arstw 9 profili glebow ych
pobrano próbki glebowe, w których oznaczono: skład granulom etryczny - m etodą
Bouyoucosa-Cassagrande’a w modyfikacji Prószyńskiego, węgiel organiczny - m etodą
Tiurina, odczyn w H O i K C 1 -m eto d ą potencjom etryczną, p o p ie ln o ść -p rz e z spalenie
próbki w tem peraturze 550°C. Zawartość kationów wym iennych oznaczono w wyciągu
1 M octanu amonowego (CH COONH ) o pH 7,0; Ca i Mg - m etodą absorpcji atomowej
za pom ocą spektrom etru SÖLAAR 9<
э9 firm y Pye Unicam ; К i N a - m etodą em isji
aparatem FLAPHO 4; kwasowość h y drolityczną-m etod ą Kappena. Utwory organiczne
analizow ano m etodam i przyjętym i dla gleb organicznych [Sapek, Sapek 1997].
WYNIKI I DYSKUSJA
W badanych obniżeniach w skutek denudacji antropogenicznej w ytw orzyły się
gleby deluw ialne, gleby nam urszow e oraz silnie zam ulone gleby torfow o-m urszow e.
O dczyn w glebach brunatnych zlokalizow anych na stokach je st obojętny (obiekt
B aranow o) lub lekko kw aśny (obiekt Studnica) (tab. 1,2). W glebach obniżeń zm ienia
się na lekko kw aśny lub kwaśny. Przem ieszczanie frakcji pyłow ych i ilastych w dół
stoku oraz stopniow y w zrost zaw artości materii organicznej w glebach w kierunku
centrum obniżeń pow oduje zróżnicow anie właściw ości sorpcyjnych, które uw arun
kow ane są udziałem koloidów m ineralnych i organicznych.
TABELA 1. Niektóre właściwości fizykochemiczne gleb kateny Studnica TABLE 1. Selected physical and chemical properties of catena Studnica soils Po ziom Hori zon Utwór glebowy Soil texture Głębok. Depth [cm] Zawartość frakcji, mm Content of fraction, mm [%] C-org. [%] pH 0,1-0 , 0 2 <0 , 0 2 0 , 0 0 2 H 20 KC1
1. Gleba brunatna oglejona, położenie środkowa część zbocza Gleyed brown soil, localization -midslop
I
Ap glina lekka pylasta 0-25 28 29
I
15 0,67 7,1 6,4
Bbr glina średnia 25-60 21 42 25 6 , 8 5,6
Cgg glina średnia 60-150 21 43 26 6,9 5,7
2. Gleba deluwialna próchniczna, płytka - dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow - lower slop
Ap glina ciężka 0-30 23 52 18 3,26 6,7 5,8
A2 glina ciężka 30-60 24 63 28 3,84 6,9 5,7
Otni torf olesowy Rj zamulony 60-78 76,9* 6 , 8 6 , 2
D glina średnia 78-150 19 47 30 7,6 5,7
3. Gleba deluwialna próchniczna, płytka - dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow -- lower slope
Ap glina ciężka pylasta 0-15 27 54 23 5,59 6 , 6 5,6
A2 ił pylasty 15—40 28 65 32 3,43 6,4 5,6
Otni torf szuwarowy R3 zamulony 40-60 55,2* 6 , 8 5,9
Otni torf olesowy Rj zamulony 60-80 54,4* 6,9 6 , 2
4. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon -- foot-slope
AO utwór mineralno-organiczny 0-24 80,3* 6,3 5,5
Mt mursz silnie zamulony 24-30 53,8* 6,4 5,6
Otni torf olesowy R^ zamulony 30-40 29,1* 6, 1 5,5
Otni torf olesowy R3 zamulony 40-150 28,2* 6 , 0 5,6
5. Gleba torfowo-murszowa zamulona - obniżenie - Peat muck soil, strongly silted - depression
Mt mursz silnie zamulony 0-27 53,1* 6,5 5,9
Otni torf olesowy Rj zamulony 27-35 46,0* 6,4 5,7
Otni torf olesowy R^ 35-50 18,3* 6,4 5,8
Otni torf olesowy R^ 50-150 23,8* 6 , 0 5,6
Systematyka gleb Polski [1989]: *Popielność - ash content; ** Glina lekka pylasta - silty light loam; glina średnia - medium-textured loam; glina ciężka - heavy loam; glina ciężka pylasta - silty heavy loam; ił pylasty - silty clay; utwór mineralno-organiczny - mineral-organie formation; mursz torfowy silnie zamulony
- peat muck strongly silted; torf olesowy, silnie ro2fożony (R^ - strongly decomposed, alder wood peat;
torf olesowy, silnie rozłożony (R^, zamulony - strongly decomposed, silted alder wood peat; torf szuwarowy, silnie rozłożony (R,), zamulony - strongly decomposed, silted reed peat
314
M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sow iński
TABELA 2. Niektóre właściwości fizykochemiczne gleb kateny Baranowo TABLE 2. Selected physical and chemical properties of catena Baranowo soils Po ziom Hori zon Utwór glebowy Soil texture Głębok. Depth [cm] Zawartość frakcji, mm Content of fraction, mm [%] C-org. [%]
pH
0,1-0 , 0 2 <0 , 0 2 <0 , 0 0 2 н 2 о KCl 1. Gleba brunatna właściwa, typowa, środkowa część zbocza - Proper brown soile, midslope Ap Bbr С ** glina lekka glina lekka glina lekka 0-27 27-60 60-150 23 2 2 21 30 34 24 13 19 14 0,69 8 , 2 8 , 2 8,3 7.2 7,0 7.2 2. Gleba deluwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow, lower slopeAp A2 Otni D
glina lekka pylasta pył gliniasty
torf olesowy R^ zamulony gytia mineralna 0-15 15-43 43-60 60-100 28 46 31 33 57 4,42 4,23 56,2* 91,0* 7.0 7.0 6,4 7,2 6.7 6 , 6 6 , 0 6.7 3. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon, foot-slope AO Otni Otni Otni utwór miner.-organiczny torf turzycowiskowy R] torf turzycowiskowy Rj torf szuwarowy R^ zamulony 0 - 2 1 21-45 45-57 57-150 80,3* 11,4* 1 0,8* 46,5* 6 , 8 6 , 8 6,4 7,2 6 , 6 6 , 1 6 , 1 6 , 8
4. Gleba namurszowa, obniżenie - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon, depression AO Otni Otni Otni utwór miner.-organiczny torf turzycowiskowy R, torf turzycowiskowy R, torf szuwarowy R, 0-18 18-40 40-47 47-150 83,4* 9,3* 10,3* 8,7* 6 , 6 6,3 6 , 2 6 , 2 5.9 5.9 5,7 5.9 Systematyka gleb Polski [1989]; *Popielność - ash content, ** Glina lekka - light loam; glina lekka pylasta - silty light loam; pył gliniasty - loamy silt; utwór mineralno-organiczny - mineral-organie formation; torf olesowy, silnie rozłożony (R,), zamulony - strongly decomposed, silted alder wood peat; torf turzycowiskowy, słabo rozłożony (R,) - weakly decomposed sedgereed peat; torf szuwarowy, słabo rozłożony (R() - weakly decomposed reed peat; torf szuwarowy, silnie rozłożony (R^), zamulony - strongly decomposed, silted reed peat; gytia mineralna - mineral gyttja
Pod w zględem ilościow ym kationy w ym ienne w poziom ach pow ierzchniow ych
badanych gleb m ożna uszeregow ać następująco: C a2+ > H + > M g2+ > K + > N a+ (tab. 3,
5). W glebach brunatnych obiektu Studnica kation w odoru uzyskuje przew agę nad
w apniem , a w utw orach torfow ych zaznacza się przew aga sodu nad potasem (tab. 3).
W glebach tej kateny w kierunku centrum obniżenia w raz ze w zrostem m aterii
organicznej zw iększa się ilość kationów zasadow ych i w odoru, a tym sam ym K PW s i
KPW (tab. 3). Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami wapnia w poziomach
Nr profilu Profile No Poziom Horizon Utwór glebowy Soil texture Głębokość Dcpth[cm] Ca2+ Mg2+ K+ Na+ Hf KPWs KPW [mmol(+)-kg '] 1. Gleba brunatna oglcjona, środkowa część zbocza - Glcycd brown soil; midslopc
Ap glina lekka pylasta 0-25 28,1 5,8 5,6 1,0 38,9 40,5 79,4
Bbr glina średnia 25-60 48,6 12,2 5,3 1,2 21,3 67,3 8 8 , 6
Cgg glina średnia 60-150 46,1 15,1 7,4 1,5 19,5 70,1 89,6
2. Gleba dcluwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-carth deluvial soil, shallow; tower slope
Ap glina ciężka 0-30 180,9 16,2 5,7 1,6 42,4 204,4 246,8
A2 glina ciężka 30-60 220,0 20,0 5,6 2,8 39,1 248,4 287,5
Otni torf olesowy R, zamulony 60-78 345,5 31,1 5,6 3,7 180,6 382,9 566,5
D glina średnia 78-150 85,4 15,1 7,9 2,0 9,8 110,4 120,2
3. Gleba dcluwialna próchniczna, płytka, dohia część zbocza - Black-carth deluvial soil, shallow; lower slope
Ap glina ciężka pylasta 0-15 460,9 57,6 7,5 1,5 68,7 527,5 596,2
A2 ił pylasty 15-40 351,0 33,9 7,1 1,3 38,3 393,3 431,6
Otn torf szuwarowy R^ zamulony 40-60 999,1 66,5 5,6 2,6 267,8 1073,8 1341,6
Otni torf olesowy zamulony 60-80 903,1 66,7 6,7 2,4 238,2 978,9 1217,1
4. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral-organic layer in top horizon; foot-stopc
AO utwór miner- organiczny 0-24 692,0 62,5 8,0 7,0 226,0 769,5 995,5
Mt mursz silnie zamulony 24-30 713,0 56,4 7,0 7,5 243,6 783,9 1027,5
Otni torf olesowy R3 zamulony 30-40 824,2 89,8 5,3 10,4 289,8 929,7 1219,5
Otni torf olesowy R, zamulony 40-150 733,2 76,2 4,5 9,7 331,2 823,6 1154,8
5. Gleba torfowo-murszowa zamulona, obniżenie - Peat muck soil, strongly silted; depression
Mt mursz silnie zamulony 0-27 786,0 70,4 8,3 8,1 2 0 0 ,6 872,8 1073,4
Otni torf olesowy R, zamulony 27-35 846,6 84,4 6,0 9,2 256,8 945,8 120 2 ,6
Otni torf olesowy R, 35-50 917,6 91,8 5,3 11,5 320,4 1026,2- 1346,6
Otni torf olesowy R^ 50-150 751,4 84,8 4,9 9,8 252,2 850,9 1103,1
KPW s - suma zasadowych kationów wymiennych; sum o f exchangeable cations; KPW - kationowa pojemność wymienna; cation exchange capacity
P
rz
e
k
sz
ta
łc
e
n
ia
a
n
tr
o
p
o
g
e
n
ic
zn
e
gle
b
o
b
n
iż
eń
śr
ó
d
m
o
re
n
o
w
y
c
h
...
3
1
5
TABELA 4. Procentowy udział kationów wymiennych i stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego (V) gleb kateny Studnica TABLE 4. Percentage of exchangeable cations and base saturation (V) of catena Studnica soils
Nr Profilu Profile No Poziom Horizon Utwór glebowy Soil texture Gtębok. Depth [cm] Ca2 Mg>( K" Na* H' V Ca21 Mg2, Ca2' K1 Ca^+Mg2' K'+Na' [%]
1. Gleba brunatna oglejona, środkowa część zbocza - Gleyed brown soil; midslope
Ap glina lekka pylasta 0-25 35,4 7,2 7,1 1,3 49,0 51,0 4,8 5,0 5,1
Bbr glina średnia 25-60 54,9 13,8 6 , 0 1,3 24,0 76,0 4,0 9,1 9,4
Cgg glina średnia 60-150 51,5 16,8 8,3 1, 6 2 1 , 8 78,2 3,1 6 , 2 6,9
2. Gleba deluwiabna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow; lower slope
Ap glina ciężka 0-30 73,3 6 , 6 2,3 0 , 6 17,2 82,8 1 1 ,2 31,7 27,0
A2 glina ciężka 30-60 76,5 7,0 1,9 1, 0 13,6 86,4 1 1 ,0 39,3 28,6
Otni torf olesowy zamulony 60-78 61,0 5,5 1, 0 0 , 6 31,9 6 8 , 1 11,1 61,7 40,5
D glina średnia 78-150 71,0 1 2 , 6 6 , 6 1, 6 8 , 2 91,8 5,7 1 0 , 8 1 0 , 2
3. Gleba dehiwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza -- Black-earth deluvial soil, shallow; lower slope
Ap glina ciężka pylasta 0-15 77,3 9,7 1,3 0 , 2 11,5 88,5 8 , 0 61,5 57,6
A2 ił pylasty 15-40 81,3 7,8 1,7 0,3 8,9 91,1 10,4 49,41- 45,8
Otni orf szuwarowy R^ zamulony 40-60 74,5 4,9 0,4 0 , 2 2 0 , 0 80,0 15,0 78,4 130,0
D torf olesowy R^ zamulony 60-80 74,2 5,5 0,5 0 , 2 19,6 80,4 13,5 134,8 106,6
4. Gleba namurszowa, ,podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon; foot-slope
AO utwór miner, o-organiczny 0-24 69,5 6,3 0 , 8 0,7 22,7 77,3 11,1 86,5 50,3
Mt mursz silnie zamulony 24-30 69,4 5,5 0,7 0,7 23,7 76,3 1 2 , 6 101,9 53,1
Otni torf olesowy R_j zamulony 30-40 67,6 7,4 0,4 0,9 23,8 76,2 9,2 155,5 59,4
Otni torf olesowy R3 zamulony 40-150 63,5 6 , 6 0,4 0 , 8 28,7 71,3 9,6 162,9 57,0
5. Gleba torfowo-murszowa zamulona, obniżenie - Peat muck soil, strongly silted; depression
Mt mursz silnie zamulony 0-24 73,2 6 , 6 0 , 8 0 , 8 18,7 81,3 11 ,2 94,7 52,2
Otni torf olesowy R^ zamulony 24-30 70,4 7,0 0,5 0 , 8 21,4 78,6 1 0 , 0 141,1 61,3
Otni torf olesowy R^ 30-40 6 8 , 1 6 , 8 0,4 0,9 23,8 76,2 1 0 , 0 173,1 60,1
Otni torf olesowy Rjj 40-150 6 8 , 1 7,7 0,4 0,9 22,9 77,1 8,9 153,3 56,9
31
6
M
.
O
rz
e
c
h
o
w
sk
i,
S.
S
m
ó
lc
zy
ń
sk
i,
P.
S
o
w
iń
sk
i
Nr profilu Profile No Poziom Horizon Utwór glebowy Soil texsture Głębok. Depth [cm] Ca2i Mg* K' N af H r KPWs KPW [mmol(+) • kg■*]
1. Gleba brunatna właściwa, typowa, środkowa część zbocza - Proper brown soil; midslope
Ap glina lekka 0-27 57,2 8,4 6,4 4,2 3,8 76,2 80,0
Bbr glina lekka 27-60 51,2 8,4 4,2 1,9 3,6 65,7 69,3
С glina lekka 60-150 33,7 3,7 3,5 1,1 7,6 42,0 49,6
2. Gleba deluwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow; lower slope
Ap glina lekka pylasta 0-15 435,2 12,1 7,5 1 ,2 34,9 456,0 490,9
A2 pył gliniasty 15-43 427,6 9,4 5,5 1,1 2 0 , 0 443,6 463,6
Otni torf olesowy Rj zamulony 43-60 1077,6 46,8 5,2 2,5 148,4 1132,1 1280,5
D gytia mineralna 60-100 287,3 2 1 , 2 1,9 1 , 0 31,2 311,4 342,6
3. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon; foot-slope
AO utwór miner.-organiczny 0 - 2 1 534,6 23,8 4,1 7,5 78,2 570,0 648,2
Otni torf turzycowiskowy R, 21-45 793,0 6 6 , 0 5,6 8 , 6 186,8 873,2 1060,0
Otni torf turzycowiskowy 45-57 675,4 58,6 4,9 7,3 180,6 746,2 926,8
Otni torf szuwarowy R3 zamulony 57-150 804,8 59,6 5,6 9,5 123,6 879,5 1003,1
4. Gleba namurszowa, obniżenie - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon; depression
AO utwór miner.-organiczny 0-18 392,8 19,0 3,2 2,4 84,8 417,4 502,2
Otni torf turzycowiskowy R, 18-40 797,8 77,4 4,1 6,7 207,2 8 8 6 , 0 1093,2
Otni torf turzycowiskowy R| 40-47 744,8 83,0 4,1 8 , 6 267,6 840,5 1108,1
Otni torf szuwarowy R, 47-150 464,6 77,8 2 , 8 3,1 241,2 548,3 789,2
K P W s - suma zasadowych kationów wymiennych; sum o f exchangeable cations; K P W - kationowa pojem ność wymienna; cation exchange capacity
P
rz
e
k
sz
ta
łc
e
n
ia
a
n
tr
o
p
o
g
e
n
ic
zn
e
gle
b
o
b
n
iż
eń
śr
ó
d
m
o
re
n
o
w
y
c
h
...
3
1
7
TABELA 6. Procentowy udział kationów wymiennych i stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego (V) gleb kateny Baranowo
TABLE 6. Percentage of exchangeable cations and base saturation (V) of catena Baranowo soils
Nr Profilu Profile No Poziom Horizon Utwór glebowy Soil texture Głębok. Depth [cm]
Ca2' Mg2 K* Na' H1 V Ca2!
Mg2' Ca2' K1 Ca2l+Mg2' K'+Na' [%]
1. Gleba brunatna właściwa, typowa, środkowa część zbocza - Proper brown soil; midslope
Ap glina lekka 0-27 71,5 10,5 8 , 0 5,3 4,7 95,3 6 , 8 8,3 6 , 2
Bbr glina lekka 27-60 73,9 12, 1 6 ,1 2,7 5,2 94,8 6 ,1 1 2 , 2 9,8
С glina lekka 60-150 67.9 7,5 7,1 2 , 2 15,3 84,7 9,1 9,6 8,1
2. Gleba dehiwialna próchniczna, płytka, dolna część zbocza - Black-earth deluvial soil, shallow; lower slope
Ap glina lekka pylasta 0-15 88,7 2,5 1,5 0 , 2 7,1 92,9 36,0 58,0 51,4
A2 pył gliniasty 15-43 92,3 2 , 0 1,2 0 , 2 4,3 95,7 45,5 77,7 6 6 , 2
Otni torf olesowy zamulony 43-60 84,2 3,6 0,4 0 , 2 1 1 ,6 88,4 23,0 207,2 146,0
D gytia mineralna 60-100 83,8 6 , 2 0 , 6 0,3 9,1 90,9 13,6 151,2 106,4
3. Gleba namurszowa, podnóże - Mucky soil with mineral organic layer in top horizon; foot-slope
AO utwór miner.-organiczny 0 - 2 1 82,2 3,7 0 , 6 1 ,2 12,1 87,9 22,5 130,4 48,1
Otni torf turzycowiskowy Rj 21-45 74,8 6 , 2 0,5 0 , 8 17,6 82,4 1 2 , 0 141,6 60,5
Otni torf turzycowiskowy R, 45-57 72,9 6,3 0,5 0 , 8 19,5 80,5 11,5 137,8 60,2
Otni torf szuwarowy R3 zamulony 57-150 80,2 5,9 0 , 6 1, 0 12,3 87,7 13,5 143,7 57,2
4. Gleba namurszowa, obniżenie - Mucky soil with mineral organic layer iin top horizon; depression
AO utwór miner.-organiczny 0-18 78,2 3,8 0 , 6 0,5 16,9 83,1 20,7 1 2 2 , 8 73,5
Otni torf turzycowiskowy R, 18-40 73,0 7,1 0,4 0 , 6 18,9 81,1 10,3 194,6 81,0
Otni torf turzycowiskowy R, 40-47 67,2 7,5 0,4 0 , 8 24,1 75,9 9,0 181,7 85,2
Otni torf szuwarowy 47-150 58,8 9,9 0,4 0,4 30,6 69,4 6 , 0 165,9 91,9
31
8
M
.
O
rz
e
c
h
o
w
sk
i,
S.
S
m
ó
lc
zy
ń
sk
i,
P.
S
o
w
iń
sk
i
powierzchniowych gleb tego obniżenia (deluwialnych, namurszowych i torfowo-murszowych)
jest 2-krotnie wyższy niż w poziomie Ap gleby brunatnej (tab. 4). W porównaniu z wapniem
udział wodoru wymiennego kształtuje się odwrotnie i w poziomie Ap gleby brunatnej jest ponad
2-krotnie wyższy niż w poziomach wierzchnich gleb obniżenia (tab. 4).
W glebach kateny B aranow o stw ierdzono w zrost zawartości kationów w odoru w
kierunku centrum obniżenia (tab. 5). Natomiast zawartość wym iennego w apnia i stopień
wy sycenia kom pleksu sorpcyjnego tym kationem oraz sum a kationów zasadow ych
(K PW s) najw yższa jest w glebach nam urszow ych i deluw ialnych zlokalizow anych u
podnóża i w dolnej części zbocza (tab. 6). U dział kationów w odoru w kom pleksie
sorpcyjnym gleb om awianej kateny w kierunku centrum obniżenia rośnie, a stopień
w ysycenia kationam i zasadowym i (V) maleje.
N iższa pojem ność kom pleksu sorpcyjnego utw orów po w ierzch niow ych gleb
nam urszow ych i torfow o-m urszow ych w porów naniu z głębiej zalegającym i torfam i
(tab. 3, 5) świadczy, że procesy nam ulania gleb organicznych w badanych obniżeniach
śródm orenow ych zm niejszają ich pojem ność sorpcyjną.
Stosunki kationów Ca/M g, Ca/K oraz (Ca+M g)/(N a+K ) najkorzystniej układają
się w glebach brunatnych (4,8-8,3) badanych katen (tab. 4, 6). W glebach obniżeń
śró d m o re n o w y ch (d e lu w ia ln y ch , n am u rszo w y ch i to rfo w o -m u rszo w y c h siln ie
zamulonych) wraz ze wzrostem kationowej pojemności wymiennej rozszerza się stosunek
kationów dw uw artościow ych do kationów jednow artościow ych (tab.4, 6), co znajduje
rów nież potw ierdzenie w badaniach M arcinka i in. [1998].
W yniki przeprow adzonych badań w katenach w skazują na istotne zróżnicow anie
w łaściw ości fizykochem icznych i sorpcyjnych gleb, które spow odow ane są p o ło że
niem w reliefie i p rocesam i denudacyjnym i. W edług M arcinka i in. [1998] p ro cesy
erozji oraz okresow e w ahania poziom u w ody gruntowej sprzyjają w ym yw aniu k atio
nów w y m ien n y ch i przem ieszczan iu frakcji ilastej. D ech nik i F ilip ek [1996] p o d
k re ślają, że zm iany w składzie kationów w ym iennych w glebach w sk u tek erozji
w odnej m a ją ch a rak ter długotrw ały. R ezu ltatem p ro cesó w d en u d acji a n tro p o
genicznej w obniżen iach śródm oren ow ych je s t zam u len ie gleb o rg an iczn y ch , co
w pływ a na ich w łaściw ości sorpcyjne [O rzechow ski i in. 2001]. G leby deluw ialne,
nam urszow e i torfow o-m urszow e w yróżniają się w ielokrotnie w y ż sz ą p o jem n o ścią
s o rp c y jn ą n iż w g leb ac h ero d o w an y ch . Jed n a k p ro c e sy n a m u la n ia u tw o ró w
o rg a n ic zn y ch o b n iż a ją ich zdolności sorpcyjne, co p o tw ie rd z a ją ró w n ież b ad an ia
gleb hydrogenicznych w krajobrazie deltow ym Żuław W iślanych [Piaścik i in. 1997].
N a zró żn ico w a n ie w łaściw ości sorp cyjny ch gleb w b adany ch o b n iżen iach śró d
m o ren o w y ch d uży w pływ m a poziom naw o żen ia gleb erod ow an ych . Z dan iem
P o k o jsk iej [1988], aby w pełni w y k o rz y stać p o ten cja ln e m o żliw o ści sorpcyjne
zasobnych w materię organiczną gleb obniżeń, należy zaniechać ich wapnowania.
WNIOSKI
1. R ezultatem działalności człow ieka w badanych katenach je st odw odnienie gleb hy
drogenicznych i uruchom ienie procesów denudacji antropogenicznej, które w obni
żeniach śródm orenow ych prow adzą do pow stania gleb deluw ialnych, gleb nam ur
szow ych oraz zam ulenia gleb torfow o-m urszowych.
320
M. O rzechowski, S. Smólczyński, P. Sow iński
2. Procesy denudacyjne pow odują zróżnicowanie w łaściw ości sorpcyjnych w układzie
katenalnym i profilowym.
3. W glebach badanych obniżeń wraz ze w zrostem m aterii organicznej w zrasta sum a
zasadow ych kationów w ym iennych i kationow a pojem ność w ym ienna. R ozszerza
się natom iast stosunek kationów dw uw artościow ych do jednow artościow ych.
4. Procesy nam ulania gleb organicznych obniżają ich zdolności sorpcyjne i m odyfikują
rozm ieszczenie kationów wym iennych w profilu.
LIERATURA
BIENIEK B. 1997: Właściwości i rozwój gleb deluwialnych Pojezierza Mazurskiego. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst., Agricultiira, 64 Suplementum B\ 3-82.
DECHNIK I., FILIPEK T. 1996: Dynamika wysycenia kationami gleb ukształtowanych przez ero zję wodną. Rocz. Glebozn. 47 (3/4): 47-52.
M ARCINEK J., KAŹMIEROWSKI C., KOMISAREK J. 1998: Rozmieszczenie gleb i zróżnicowa nie ich właściwości w katenie falistej moreny dennej Pojezierza Poznańskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 460: 53-73.
ORZECHOW SKI M., SMÓLCZYŃSKI S., SOWIŃSKI P. 2001 : W łaściwości gleb obniżeń śród- morenowych Pojezierza Mazurskiego. Zesz. Probl. Post. N aukRoln. 476: 491-496.
ORZECHOWSKI M., SMÓLCZYŃSKI S. 2002: Modyfikacja właściwości gleb pobagiennych Po jezierza Mazurskiego przez procesy deluwialne. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 487: 205-212. PIAŚCIK H. 1996: Warunki geologiczne i geomorfologiczne Pojezierza Mazurskiego i Równiny
Sępopolskiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln.431: 31-45.
PIAŚCIK H., SMÓLCZYŃSKI S, ORZECHOWSKI M. 1997: Sorptive properties o f hydrogenic soils from the Vistula Estuary Area. Pol. J. Soil Sc. 30 (2): 15-22.
PIAŚCIK H., SOWIŃSKI P., ORZECHOWSKI М., SMÓLCZYŃSKI S. 2001: Sekwencja gleb obniżeń sródmorenowych w krajobrazie młodoglacjalnym Pojezierza Mazurskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roln. 476: 491-496.
PIAŚCIK H., SOWIŃSKI P. 2002: Wpływ denudacji antropogenicznej na rozwój gleb obniżeń śródmorenowych. Zesz. Probl. Post. N aukRoln. 487: 249-257.
POKOJSKA U. 1988: Potencjalne możliwości zatrzymywania składników pokarmowych przez gleby zadrzewień śródpolnych i łąk w krajobrazie rolniczym. Rocz. Glebozn. 39 (1): 51-61. SAPEK A., SAPEK В. 1997. Metody analizy chemicznej gleb organicznych. Wydaw. IMUZ Falen
ty, Mat. Instruktażowe 115: 7-80.
SINKIEW ICZ M. 1998: Rozwój denudacji antropogenicznej w środkowej części Polski Północnej. UM, Toruń: 3-103.
SYSTEMATYKA GLEB POLSKI. Wyd. IV. 1989 Rocz. Glebozn., 40 (3/4): 1-150.
dr M irosław O rzechow ski
K atedra G leboznaw stw a i O chrony Gleb, U niw ersytet W arm ińsko-M azurski 10-727 Olsztyn, P lac Ł ódzki 3
