Aleksandra Komornicka, Ryszard
Kiełczewski
Ochrona zabytkowych cmentarzy w
Polsce - zjazd konserwatorski w
Halinie k. Wyszkowa
Ochrona Zabytków 33/3 (130), 265-266
1980
nego, a co najważniejsze — dalsze ich utrzymywanie jest bardzo kosztow ne w o bec konieczności ciągłego przeprowadza nia prac konserwacyjnych. Za likwidacją tych cmentarzy przemawiał również fakt, że pozostałe cmentarze m iejskie mogą w orzyszłości całkowicie zaspokajać prze widywane potrzeby.
Decyzja zamknięcia 10 cmentarzy zapadła w Jniu 6 czerwca 1953 r. na posiedzeniu Rady Gm iny Wiedeńskiej (D er W iener G e meinderat). Postanowienie z dnia 15 lutego 1957 r. stwierdzało następnie, że grzebanie zmarłych pow inno być m ożliw e, z zastrze żeniem prawnego użytkowania grobów do dn a 31 grudnia 1970 r.
Kolejna uchwała podjęta w dniu 25 czerw ca 1965 r. rozszerzyła liczbę zamkniętych ob:ektów do 16, postanawiając utrzymanie w przyszłości jedynie pozostałych 30 cm en tarzy. D ecyzja władz miejskich wyznaczała ostateczny termin zamknięcia 16 cm enta rzy na dzień 31 grudnia 1975 r. oraz roz poczęcie ich likwidacji po dniu 31 grudnia 1985 r.
Postanowienia powyższe w yw ołały w pew nych grupach m ieszkańców pow ażne za niepokojenie. W yraziło się ono m iędzy in nymi zbieraniem podpisów pod wspólną petycją, postulującą uchylenie ważności decyzji zamknięcia 12 obiektów . W związ ku z tym Rady Gm inne (D ie G em einde räte) zgłosiły w dniu 5 lipca 1973 r. oficjal ny w niosek o rewizję terminów likwidacji wszystkich 16 cmentarzy oraz ewentualne przedłużenie wyznaczonych terminów. Rada G m iny Wiedeńskiej w dniu 30 m a ja 1975 r. zadecydowała przedłużenie obu terminów o 10 lat. Przewidziano zatem:
ostateczny termin chowania zmarłych — d o dnia 31 grudnia 1985 r. oraz termin zapoczątkowania likwidacji cmentarzy — po dniu 31 grudnia 1995 r.
W trakcie referendum zaproponow ano wie deńczykom do wyboru dwa sposoby przy szłościow ego użytkowania tych terenów. Sposoby te były zawarte w kartach wybor czych. Pierwszy przewidywał przekształce nie cmentarzy po 1995 r. w parki miejskie, drugi — pozostaw ienie ich w postaci nie zm ienionej, nawet w wypadku utrzymania w ażności zakazu grzebania na nich zmar łych. Za wariantem pierwszym przemawia ły, poza przytoczonymi już argumentami, również i przykłady historyczne, a m.in. fakt likwidacji cmentarzy obok katedry Św. Stefana i wielu kościołów miejskich. Przy pom niano też decyzję cesarza Józefa II z 1783 r. przeniesienia cmentarzy wiedeń skich poza linię w ałów , pokrywającą się mniej więcej z dzisiejszą linią „GLirtla” . Podobnie zresztą postąpiono także w la tach 1923, 1925, 1926 oraz 1927, likwidując całkowicie lub częściow o 8 cmentarzy m iej skich. Za wariantem drugim przemawiało przeświadczenie, ż e ,,śmierć, a więc i cm en tarze są częścią ludzkiej egzystencji” , oraz że „cm entarze są kamiennymi świadkami historii” . Wyrazem tak właśnie rozumianej roli tych obiektów jest np. słynny cmentarz Św. Sebastiana, zachowany w centrum Salzburga.
W trakcie referendum 63,2% głosujących w ypowiedziało się przeciw przekształcaniu cmentarzy w parki miejskie i za utrzyma niem ich w przyszłości w postaci zam knię tych obiektów dla grzebania zmarłych.
Ocena wyników referendum jest bardzo trudna. W iadom o bow iem przecież, że pra widłowy rozwój now oczesnego m iasta kie ruje się swymi własnymi prawami, nakazu jącymi często nieodzow ność rozlicznych poświęceń i konieczność drastycznych form postępowania. D latego też wyniki wiedeń skiego referendum m ożna by uznać za czynnik hamujący w trwającym nieustan nie procesie naturalnego, perspektywiczne go rozrastania się i przeobrażania organizm mu miejskiego. Wyniki te ukazują nam jednakże również znam ienne stanow isko now oczesnego społeczeństwa, nasyconego już dostatecznie asfaltem, sam ochodową blachą i racjonalistycznym funkcjonaliz- mem użytkowania przestrzeni. Zaczyna ono coraz bardziej odczuwać głód wartości nie tylko materialnych i potrzebę uszano wania przeszłości nie tylko w postaci o fic jalnie eksponowanych i opatrzonych urzę dowym stemplem zabytków . Zabytkiem m oże być bowiem rów nież coś, co stw o rzono zaledwie wczoraj, jeśli jest szczerym dokum entem epoki.
Sumując, należy podkreślić, że wiedeńskie referendum zasługuje na uwagę z paru pow odów , a mianowicie:
— ukazało wyraźny przełom w m ental ności przeciętnego now oczesnego człow ie ka oraz budzącą się dążność do okazywania szacunku dla nawet najnowszej przeszłości; — w skazało na narastającą potrzebę re wizji dotychczasowego pojęcia „zabytek ” oraz oficjalnej oceny i klasyfikacji doku m entów m inionego czasu;
— stworzyło ważny i wielokierunkowy precedens dla przyszłości.
D ym itr S o zyk o
O C H R O N A ZA BY TKO W YC H C M EN TA R ZY W PO L SC E — Z JA Z D K ONSERW ATORSKI W H ALIN IE K. W Y SZK O W A
W dniach 15— 17 kwietnia 1980 r. odbył się w ośrodku szkoleniowym Stowarzyszenia PA X w H alinie zjazd konserwatorski p o święcony ochronie zabytkowych cmentarzy w Polsce, zorganizowany przez M inister stwo K ultury i Sztuki wspólnie ze Stow a rzyszeniem PA X . W spotkaniu w ziął udział wiceminister kultury i sztuki prof, dr W ik tor Zin oraz przedstawiciele M inisterstwa Administracji, Gospodarki Terenowej i O chrony Środow iska, Urzędu do Spraw Wy znań, M inisterstwa Obrony Narodow ej, Kurii M etropolitalnej Warszawskiej K oś cioła R zym skokatolickiego, Warszawskiej M etropolii Prawosławnej, K onsystorza K ościoła Ewangelickoaugsburskiego, Zwią zku Religijnego W yznania M ojżeszow ego, placów ek naukow ych, m .in. Politechniki K rakow skiej, Uniwersytetu Marii Skło- dowskiej-Curie w Lublinie, Uniwersytetu W arszawskiego i Śląskiego, Instytutu Sztu ki Polskiej A kadem ii N au k , Instytutu K ształtow ania Środowiska, Instytutu M echaniki Precyzyjnej, Pracowni K on serwacji Zabytków , M uzeum N arod o wego w W arszawie, M uzeum Tatrzań skiego w Zakopanem , M uzeum O kręgo w ego w N ow ym Sączu, Związku Polskich Artystów Plastyków, Zarządu G łów nego Polskiego Towarzystwa Turystyczno-K ra
joznaw czego, towarzystw regionalnych, Towarzystwa Opieki nad Zabytkam i, K o mitetu Opieki nad Starymi Powązkami, wojewódzkich urzędów konserwatorskich z 37 województw, Ośrodka Dokum entacji Z abytków oraz działaczy Stowarzyszenia PA X . W ygłoszone zostały następujące re feraty:
W. Zin, P otrzeby ochrony zespołów cmen
tarnych;
T. Swat, Rola cm entarzy w kulturze naro
dowej ;
J. Bogdanow ski, Cm entarze, ja k o element
krajobrazu P o lsk i;
K . Pawłowski, Problem cmentarzy w syste
mie ochrony dóbr kultury;
D . Obrębski, Administracja i utrzymanie
obiektów cmentarnych w P olsce;
H . Chachulska, Z asady ewidencjonowania
zabytkow ych założeń cmentarnych;
J. K ról, U dział Stow arzyszenia P A X w o
chronie zabytkow ych cm entarzy;
A. K ozłow ski, M eto d y przem ysłow e >v kon
serw acji żeliwnych nagrobków i ich elemen tów ;
O. G um iński, Z doświadczeń konserwacji
elementów nagrobnych na Cmentarzu P o wązkowskim.
W komunikatach om ów iono dośw iadcze nia terenowych zespołów ewidencjonują cych cmentarze oraz problem y ochrony zabytkowych cmentarzy w Polsce. W toku dyskusji zaznaczona została tradycja, rola i znaczenie zabytkowych cmentarzy w świa dom ości społecznej i ich m iejsca w spuś- ciźnie historycznej narodu. Zwracano uwa gę na złożoność problem atyki oraz koniecz ność podjęcia interdyscyplinarnych i m ię dzyresortowych działań i decyzji. M ów iono 0 niezwłocznej potrzebie objęcia ochroną cmentarzy zamkniętych, nie mających użyt kownika, o miejscu cm entarzy w krajobra zie kulturowym oraz o wartościach cm en tarzy i ich elem entów jako dzieł sztuki. Stwierdzono niedostateczny stan badań 1 publikacji dotyczących zabytkowych cmentarzy. O sobne m iejsce pośw ięcono pilnej potrzebie opracowania ewidencji za bytkowych założeń cm entarnych oraz sp o rządzenia skróconych w ykazów zabytko wych cmentarzy w Polsce.
Pod koniec drugiego dnia obrad K om isja W nioskowa przedstawiła zebranym nastę pujące wnioski:
1) pow ołanie Zespołu K oordynacyjnego ds. ochrony cmentarzy w P olsce, złożonego z przedstawicieli: M inisterstwa Kultury i Sztuki, Ministerstwa Adm inistracji, G o s
podarki Terenowej i Ochrony Środowiska, Urzędu ds. W yznań i Stowarzyszenia P A X ; 2) konieczność opracowania ankiety, któ ra byłaby podstaw ą do przeprowadzenia wstępnej ewidencji wszystkich cmentarzy w Polsce;
3) wydanie w Zeszytach Naukow ych S to warzyszenia PA X materiałów ze zjazdu; 4) konieczność um ocnienia pozycji w oje wódzkich konserw atorów zabytków w spra wach wszelkich decyzji dotyczących zabyt kowych cm entarzy zgodnie z ustawą z 31.1. 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych;
5) konieczność oznakow ania cmentarzy za bytkowych ;
6) włączenie do współpracy organizacji społecznych (LOP, PTTK) oraz zakładów pracy;
7) potrzeba konsultow ania działań w za kresie ochrony cmentarzy z przedstawicie lami wyznań religijnych;
8) szersze propagowanie w yników badań z zakresu konserwacji oraz wartości histo rycznej cmentarzy i ich znaczenia dla kul tury narodowej, a także podejm ow ania nowych badań w tym zakresie.
M inisterstwo Kultury i Sztuki przyznało kilku członkom Stowarzyszenia PA X złote odznaki ,,Z a opiekę nad zabytkam i” . Od znaczenia wręczył wicem inister prof, dr W iktor Zin.
Telewizja Polska przedstawiła film y p o św ięcone tematyce ochrony cmentarzy, zaś ostatniego dnia uczestnicy zjazdu zap o znali się z programem konserwatorskim realizowanym na cmentarzu Powązkow skim przez K om itet Opieki nad Starymi Powązkam i.
Aleksandra Komornicka R yszard K ielczew ski
M E T O D Y I TEC H N IK A EW ID ENCJI ZABYTKÓW — SPO TK A N IE K O N SU LT A C Y JN E K O M ISJI P R O B L E M O W E J G RUPY R O BO C ZEJ KRAJÓW SO C JA L IST Y C Z N Y C H D S . K O N SE R W A C JI ZABY TKÓ W H IST O R II, KULTURY I M U Z E A L IÓ W
W dniach 21— 27 kwietnia 1980 r. w Roż- niawie k. K oszyc odbyło się pierwsze spot kanie m ięd zyn aiod ow ego zespołu specja listów pow ołanych dla współdziałania przy opracowywaniu tematu: , , M etody i tech nika ewidencji zabytków ” . Zgodnie z usta leniam i powziętymi na posiedzeniu orga nizacyjnym Grupy R oboczej w Warszawie w październiku 1978 r .1, koordynatorem tego tematu jest C zechosłowacja, a bezpo średnim organizatorem konferencji był Slo- venskÿ U stav Pamiatkovej Starostlivosti a Ochrany Prirody w Bratysławie. W spotkaniu wzięły udział delegacje z Buł garii, Czechosłow acji, N R D , Polski, W ę gier i Związku R adzieckiego. W skład de legacji polskiej w eszli: mgr Barbara Lcnard (Ośrodek Dokum entacji Zabytków w War szawie), prof, dr A dam M iłobędzki (Insty tut H istorii Sztuki Uniwersytetu W arszaw skiego) i mgr M arian K ornecki (przewod niczący delegacji, PP PKZ Oddział w Kra kow ie). O bradom przewodniczył dr M ichał H orsky z Bratysławy.
Tematem posiedzenia była prezentacja sto sow anych w poszczególnych krajach syste
1 F. P t a s z y ń s k i , Współpraca konserwatorów zabytków krajów socjalistycznych, , .Ochrona Zabyt
ków ’*, n r 1, 1979, s. 70—71.
2 Delegacja polska przedstawiła trzy referaty: m gr M . K o r n e c k i , Rejestracja, ewidencja i
inwen-m ów, rodzajów i inwen-m etod prac przy ewidencji zabytków , jako podstaw w zakresie iden tyfikacji problemu; istotnym zagadnieniem stała się również sprawa jednoznaczności pojęć i term inologii. W tej mierze w szyst kie delegacje przedstawiły referaty infor m acyjne2.
N iejako w drugim etapie obrad podjęto temat zarysu współpracy m iędzynarodo wej w zakresie utworzenia konkretnej wspólnej płaszczyzny działania. Perspek tywy w tej mierze obejmują dążenia zm ie rzające do wprowadzenia jednolitych sys temów informatycznych. Dla zabytków nieruchomych prezentacje doświadczeń i stosowanych system ów przedstawiły de legacje czechosłow acka i radziecka, dla zabytków ruchomych — delegacja polska. Wyniki konferencji podsum owane zostały w obszernym protokole, ujmującym za rów no sprawozdanie z przebiegu spotka nia, jak i ustalenia obejmujące postulaty przygotowania m ateriałów na kolejne sp ot kanie robocze zaplanowane na rok 1981. M ateriały te winny objąć: 1) przekazanie w drodze wym iany w zorcowych danych
taryzacja zabytków w Polsce. Cele — metody — orga nizacja; prof, dr A. M i ł o b ę d z k i , Ewidencja zabytków »V Polsce. Historia — kryteria — ocena;
mgr B. L e n a r d , M etody ewidencji и> praktyce
Ośrodka Dokumentacji Z abytków tv Warszawie.
m etodologicznych dotyczących stosow a' nych w poszczególnych krajach form ewi dencji; 2) opracowanie danych do między narodow ego słownika terminologicznego w zakresie ewidencji zabytków, niezbęd nego dla identyfikacji pojęć; 3) opracowa nie propozycji w zakresie wzorcowej karty informatycznej —■ w pierwszym etapie dla zabytku nieruchom ego —- która będzie m ogła zostać zastosow ana w systemie m ię dzynarodowym. U stalon o również, że m a teriały z odbytej konferencji zostaną opu blikowane przez koordynatora tematu. W trakcie konferencji odbyły się spotkania uczestników z władzami miasta i powiatu rożniawskiego oraz przedstawicielami sło w ackiego środow iska konserwatorskiego. Zorganizow ano również objazd naukow y w celu poznania czołow ych zespołów za bytkowych okolicy: w K oszycach, Krasnej H orce i Stitniku oraz kilku innych. W cza sie objazdu uczestnicy zapoznali się rów nież z pracami konserwatorskimi przy m a lowidłach ściennych Łukasza Krackera w barokowym kościele daw nego opactwa norbertańskiego w Jaszowie, prowadzony mi przez konserwatorów polskich z kra kow skiego Oddziału PKZ. Uroczyste za m knięcie konferencji odbyło się w pałacu Betliar k oło Rożniawy.
M arian Kornecki
REW A LOR YZAC JA M IA ST I K O N SERW A CJA ZABYTKÓW — S Y M P O Z JU M W D U SSE L D O R F IE
W r a m a ch ,,D n i Polskich” , odbywających się w okresie 23.IV— 5.V 1980 r. w D ussel dorfie, w dniu 25 kwietnia 1980 r. zorga nizowane zostało staraniem Narodow ego K om itetu U N E SC O w R F N (D eutsche U N E SC O -K om m ission) i Związku Archi tektów Nadrenii-W estfalii (Architekten Kam m er Nordrhein-W estfalen) sym poz jum pośw ięcone sprawom konserwacji za bytków i rewaloryzacji m iast w Polsce i R F N .
Obrady otworzyli Paul TUmena (sekretarz Akadem ii przy Architekten K ammer N ord rhein-W estfalen) oraz dr H ans-D ieter Dy- roff (referent do spraw kultury przy D eu t sche U N E SC O -K om m ission).
R eferaty wygłosili:
Diether W ildemann, Odnowa miast i kon
serwacja zabytków u’ Republice Federalnej N iem iec;
Rüdiger R ecknagel, P rzyk ła d Düsseldorf; Marian Arszyński, Historyczne i m etodycz
ne podstaw y p o lsk iej konserwacji zabytków ;
W ojciech K alinow ski, Ochrona i konser
wacja miejskich ośrodków historycznych w P olsce;
Klem ens K oczorow ski, Polskie prace kon
serwatorskie za granicą ja k o p rz y k ła d współ p racy międzynarodowej.
Zestawienie problematyki polskiej i n ie mieckiej w wygłoszonych referatach przed staw iło wyraźnie istniejące różnice poglą dów i stosowanych m etod. W pracach nie mieckich istnieje dążenie do „estetyzacji” miasta drogą konserwacji fasad i zespołów przy jednocześnie daleko posuniętej m o dernizacji zabudowy, nieraz z wyraźną szkodą dla zachowania substancji zabyt kowej budynków. N a to m ia st, , polska szk o ła konserwatorska” , oparta na starannym
naukowym rozpoznaniu obiektów i zespo łów zabytkow ych, dąży do maksym alnego zachowania substancji i struktury obiek tów, naginając często przyszłą ich funkcję d o wymagań konserwatorskich.
Sympozjum, które spotkało się z dużym zainteresowaniem m iejscowego środowiska architektów, konserwatorów i historyków sztuki, było interesującą konfrontacją p o glądów i m etod, nieraz dość rozbieżnych, wynikających nie tylko z innych założeń ideologicznych, ale również z historyczne go rozwoju ochrony dóbr kultury w obu krajach.
Z okazji ,,D n i Polskich” eksponow ana była również w Dusseldorfie w dniach 23 kwietnia— 25 maja wystawa przedsta wiająca dorobek Polski w zakresie konser wacji zabytków.
Wojciech Kalinowski
