LASKOWSKI Andrzej
1ABSTRAKT: Artykuł przedstawia rezultaty zadania powierzonego studentom kierunku Towaroznawstwo na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie wiosną 2018 roku w ramach przedmiotu Ochrona dóbr kultury z aspektami celnymi. Na liście PH znajdowało się wówczas 91 miejsc i obiektów, a zadaniem studentów było krytyczne odniesienie się do zawartości listy poprzez wskazanie miejsc i obiektów, których obecność na liście budzi ich zdziwienie lub sprzeciw oraz zaproponowanie takich, które w ich ocenie powinny się na niej znaleźć, a jednak ich nie ma. W tej pierwszej kategorii najwięcej osób (aż 8 z 32 wypowiadających się) wyraziło zdziwienie umieszczeniem na liście stadniny koni w Janowie Podlaskim, z czego 5 uznało, iż obiektu tego nie powinno być na liście w ogóle. Bardzo krytycznie (3 głosy zdecydowanej dezaprobaty) oceniono też Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego. Jeśli chodzi o uzupełnianie listy, to najwięcej osób (5) dostrzegło konieczność wpisania na nią Auschwitz Birkenau - niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady oraz Twierdzy Przemyśl (4), co w tym drugim przypadku stało się już faktem.
Realizacja zadania pokazała, iż taka forma ochrony zabytków jest w Polsce potrzebna, a emocje, jakie budzi zawartość listy PH mogą mieć walor edukacyjny i popularyzatorski.
SŁOWA KLUCZE: Pomnik historii, studenci, dziedzictwo, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie (UEK) od wielu lat przedstawia ofertę edukacyjną związaną z szeroko rozumianą ochroną dziedzictwa kulturowego, skierowaną do osób w różnym wieku i legitymujących się różnym stopniem wykształcenia. Swoistym „okrętem flagowym” jest w tym względzie działająca od 2001 roku – w formule studiów podyplomowych – Akademia Dziedzictwa, firmowana przez Małopolską Szkołę Administracji Publicznej UEK oraz Międzynarodowe Centrum Kultury2. Z kolei studenci studiów stacjonarnych i niestacjonarnych
1 Świadomie używam, tu i dalej, pisowni „Pomnik Historii” zamiast spotykanej (choćby w aktach prawnych) formy „pomnik historii”, w pełni zgadzając się z sugestią wysuwaną w tym względzie w literaturze przedmiotu.
Więcej na ten temat zob. Świdrak M., Krytyczne uwagi do instytucji pomnika historii, [w:] P. Dobosz, M. Biliński, W. Górny, A. Mazur, M. Hadel, A. Kozień (red.), Problemy ochrony prawnej sportowego dziedzictwa kulturowego i mechanizmy prawa sportowego, Kraków 2018, s. 60).
2 Zob. np. Akademia Dziedzictwa 2001-2013, red. B. Szyper, M. Wiśniewski, Kraków 2013 oraz http://www.
akademia.mck.krakow.pl/ [ostatni dostęp: 16.07.2019].
1 dr Andrzej Laskowski, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie https://orcid.org/0000-0003-2021-675X
LISTA POMNIKÓW HISTORII
1W OCENIE STUDENTÓW UCZELNI EKONOMICZNEJ
wybranych kierunków działających na UEK mają możliwość zapoznawania się z tajnikami zarządzania dziedzictwem kulturowym (Turystyka i rekreacja), zasadami ochrony dóbr kultury (wybrane specjalności Towaroznawstwa), a od najbliższego roku akademickiego także zarządzaniem dziedzictwem kulturowym miast historycznych (nowo utworzone Studia miejskie). Ofertę edukacyjną z tego zakresu przygotowują i prezentują pracownicy Zakładu Dziedzictwa Kulturowego i Studiów Miejskich (Katedra UNESCO), współtworzącego Katedrę Historii Gospodarczej i Społecznej UEK, od jesieni 2008 roku kierowaną przez prof. Jacka Purchlę (zarazem od 1993 roku stojącego na czele wspomnianego Zakładu)3.
Niniejszy tekst powstał na bazie zajęć prowadzonych przez autora, pracownika przywołanej Katedry UNESCO, ze studentami Towaroznawstwa UEK w semestrze letnim (obejmującym okres od lutego do czerwca, a w zasadzie do września) roku akademickiego 2017/2018.
Studenci uczestniczyli w wykładzie Ochrona dóbr kultury z aspektami celnymi, prowadzonym na studiach stacjonarnych w wymiarze 15 h lekcyjnych, w ramach studiów drugiego stopnia (magisterskich) na specjalności handlowo-celnej, na ostatnim z trzech semestrów. W programie zajęć, w zestawie generalnych zagadnień dotyczących tematu, znajduje się standardowo omówienie obowiązujących w Polsce form ochrony zabytków, a zatem także podstawowe informacje o Pomnikach Historii (PH). Zadanie powierzone studentom4 polegało na dokładnym zapoznaniu się z aktualną listą PH (jej stanem z wiosny 2018 roku)5, a następnie na wskazaniu (jednego lub kilku) wpisu, który wydał im się najbardziej zaskakujący oraz na zaproponowaniu takiego, którego brak w zestawieniu był dla nich szczególnie zauważalny. Należało zatem nie tylko wykazać się znajomością obowiązujących wówczas wpisów (w czym szczególnie pomocna okazała się strona internetowa Narodowego Instytutu Dziedzictwa)6, ale też z istniejącego i znanego studentom zasobu obiektów wskazać te, których brak uznali za istotne niedopatrzenie, a tym samym mankament tej kategorii zabytków.
Na podstawie informacji uzyskanych w trakcie zajęć można oszacować, iż przeszło połowę autorów zadania (18) stanowiły osoby z województwa małopolskiego (w tym 5 z Krakowa) [przy inicjałach oznaczono je odpowiednio, po ukośniku, symbolami: M, MK], a wśród pozostałych przeważali studenci z województwa podkarpackiego (7) [P]. Ponadto kilka osób (2) reprezentowało województwo śląskie [Ś], a po jednej – województwa: opolskie [O]
i świętokrzyskie [ŚW]. W kilku przypadkach (3) miejsca pochodzenia studentów nie zdołano
3 Na temat historii wspomnianej katedry zob. Laskowski A., Jubileusz 50-lecia Katedry Historii Gospodarczej i Społecznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVII, 2009, nr 3-4, s. 474-475. W 2019 roku katedra obchodziła swój kolejny jubileusz, związany z 60-leciem jej działalności.
4 W zadaniu uczestniczyły 32 osoby.
5 Po wręczeniu 10 nowych nominacji w dniu 20 kwietnia 2018 roku lista PH liczyła 91 pozycji i z takim właśnie jej stanem zapoznawali się studenci. Kolejne poszerzenie listy nastąpiło wraz z wręczeniem kolejnych 10 nominacji w dniu 10 grudnia tegoż roku. Odtąd liczy ona 105 pozycji.
6 Zob. https://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/Pomniki_historii/;
[ostatni dostęp: 22.07.2019].
ustalić [N]7.
W poniższym tekście, celem przedstawienia argumentacji i/lub motywów wyboru, sięgnięto niejednokrotnie do wypowiedzi studentów. Cytując je, podano każdorazowo inicjały autorki lub autora wypowiedzi oraz – po ukośniku – województwo (z ewentualnym dopełnieniem o sam Kraków), z którego dana osoba się wywodzi. Korygowano ich formę w minimalnym stopniu, wyłącznie z uwagi na pojawiające się błędy konstrukcyjne lub językowe, a bardzo często padające w nich (jak również w dalszej części niniejszego tekstu) sformułowanie „Pomnik Historii”
zastępowano konsekwentnie skrótem (PH).
Realizując zadanie, niektórzy studenci odnieśli się do definicji PH. Chociaż wszyscy znali ją z zajęć, niektórzy odczuli potrzebę powrócenia do niej po zapoznaniu się z pełną listą wpisów8. Jak przyznała jedna z uczestniczek zadania, „nigdy nie zastanawiałam się czym tak naprawdę może być PH, a na pewno nie sądziłam, że może to być np. całe miasto. Moje wyobrażenie na temat tego było zupełnie inne, za PH uważałam zawsze pojedyncze obiekty lub place oraz wyjątkowe miejsca” [KT/P]. Inna stwierdziła: „W moim wyobrażeniu PH zawsze były [to] budynki lub obiekty przyrodnicze [sic!]” [KG/P]. Wielu z uczestników zadania podkreślało istotną wagę i doniosłe znaczenie wykreowania tej kategorii zabytków, posiadających status „najważniejszych i najcenniejszych obiektów zabytkowych w państwie” [MK/ŚW]. Nie brakowało jednak głosów, iż niektóre propozycje są kontrowersyjne z uwagi na ich niestandardowy charakter (o czym dalej).
W pierwszej części zadania, dotyczącej wskazania PH kontrowersyjnych lub zaskakujących, jedna z osób poczyniła – słuszne skądinąd – zastrzeżenie, iż „Lista PH jest zbiorem zabytków, których uznanie za obiekty najwyższej wartości poprzedzone jest odpowiednią procedurą, dlatego trudno też kwestionować obecność któregokolwiek z obiektów na liście. Można jedynie wyodrębnić element, który we własnym odczuciu ma najmniejszą wartość na tle pozostałych”
[JH/M].
Po wytypowaniu wpisu (-ów) zaskakującego lub wywołującego zdziwienie, starano się zgłębić uzasadnienia konkretnych decyzji, po czym – na ogół – ponownie zajmowano stanowisko w kwestii oceny zasadności danego wpisu. Wśród znajdujących na liście PH obiektów i zespołów najwięcej kontrowersji wzbudziły:
• Janów – stadnina koni – spośród 8 osób wyrażających wątpliwości aż 5 pozostało nieprzekonanych co do słuszności nadania stadninie tak wysokiej rangi. Argumentowano m.in. tak: „Rozumiem ideę promowania Polski na arenie międzynarodowej i na pewno dzięki stadninie koni w Janowie Podlaskim niejedna osoba usłyszała o naszym kraju, lecz wydaje mi się, że stadnina odstaje trochę od innych obiektów znajdujących się na liście” [JT/O]; „Niewątpliwie jest to unikalny zespół architektoniczno-krajobrazowy, ale […] nie ma aż tak szczególnego
7 Podobna struktura, pomijając coraz liczniejszych ostatnio studentów z Europy Wschodniej (zwłaszcza z Ukrainy), występuje na innych kierunkach studiów na naszej uczelni. W opisywanej grupie nie było obcokrajowców, rocznik ten bowiem rozpoczynał studia, kiedy boom na studiowanie na UEK wśród przybyszów z zagranicy nie miał jeszcze miejsca.
8 Na zajęciach możliwe było zaprezentowanie tylko niektórych wpisów z, coraz obszerniejszej, listy.
znaczenia dla kultury naszego kraju” [AD/MK]; „ […] są ważniejsze budynki, które mają większe znaczenie dla historii Polski niż stadnina, która w głównej mierze zasłynęła z hodowli koni czystej krwi arabskiej” [AS/Ś].
• Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego [Ryc. 1] – pozycję tę wskazały jako wątpliwą 3 osoby i wszystkie pozostały wobec niej sceptyczne. Argumentowano tak: „Miast przemysłowych w Polsce jest wiele, podobnie jak wielokulturowych. Każde z nich ma swoją historię i kulturę, ale według mnie Łódź w żadnym stopniu nie wyróżnia się spośród nich ani walorami historycznymi, ani estetycznymi” [KG/P]; „Krajobraz taki kojarzy się przeważnie z fabrykami, ich kominami oraz wieloma „chmurami” dymu, jak również zanieczyszczeń, co w moim przekonaniu jest dość kontrowersyjnym wyborem” [KS/P].
• Kanał Augustowski – droga wodna – wpis ten wskazało aż 5 osób, ale jako zdecydowani oponenci zadeklarowały się ostatecznie 2 osoby. Argumentowano m.in., iż ”mimo urokliwej lokalizacji powinien być uważany jako atrakcja turystyczna, a nie PH. Za [jego] budowę […]
nie odpowiadali wybitni architekci, lecz jedynie inżynierowie wojskowi” [AK/P]. Drugi, podobny wpis – Kanał Elbląski – wskazały jako zaskakujący 2 osoby, przy czym 1 uznała go za nieakceptowalny.
• Gliwice – radiostacja – wpis tego obiektu wskazało jako zaskakujący aż 5 osób, ale tylko 1 pozostała nieprzekonana do idei nadania mu tak wysokiej ragi. Jej zdaniem, „mimo powiązania historycznego jest to […] miejsce przypominające obecne budynki” [BK/N].
Fot. 1 Łódź – przykład PH trudne do zaakceptowania dla studentów. Fot. A. Laskowski: II 2008
• Ozimek – żelazny łańcuchowy most wiszący na rzece Mała Panew – wpis ten uznały za kontrowersyjny 4 osoby, z których 2 pozostały nieprzekonane. Jedna z nich wyraziła opinię, iż most „nie posiada aż tak dużej wartości historycznej dla naszego kraju, jak np. Zamek Królewski na Wawelu. […] jedynie ukazuje nam, jak wyglądała kultura przemysłowa w XIX wieku, poza tym nie jest związany z żadnymi ważnymi wydarzeniami historycznymi czy kulturowymi”.
• Wrocław – Hala Stulecia – zaskoczenie zakwalifikowaniem tego obiektu do PH wyraziły aż 3 osoby, z czego aż 2 zdecydowanie pozostały przy swym stanowisku. Jedna z nich konstatowała, iż „można by ją zastąpić wieloma innymi pozycjami, które powstały w podobnym okresie […], a swoim wyglądem oraz historią zachęcają do odwiedzin i poznania ich historii. Dla mnie osobiście jest to tylko zwykła owalna hala, których w Polsce mamy sporo” [BK/P].
• Bohoniki i Kruszyniany – meczety i mizary – wpis ten zaskoczył 2 osoby i obie pozostały wobec niego sceptyczne. Jedna z nich, powołując się na definicję PH, uznała, iż „meczety i mizary stanowią dziedzictwo kulturowe innej kultury oraz innych krajów [sic!], innej religii.
Fakt, że znajdują się na terenie naszego kraju niekoniecznie oznacza, że ma ważną wartość dla Polski. Uważam, że nie do końca słusznie ta pozycja znajduje się na liście PH oraz że znalazłoby się kilka innych miejsc na terenie naszego kraju, które mogłyby w tym kontekście mieć większe znaczenie” [MW/M]. Stanowiska tego nie poparła jednak żadnymi konkretnymi propozycjami.
• Katowice – osiedle robotnicze Nikiszowiec [Ryc. 2] – zespół ten zakwestionowano w tych samych proporcjach, co Bohoniki i Kruszyniany. Jeden z oponentów uzasadnił swe stanowisko krótko: „[…] moim zdaniem osiedle robotnicze nie jest PH” [GT/MK].
Fot. 2 Nikiszowiec – przykład PH trudne do zaakceptowania dla studentów. Fot. A. Laskowski: XII 2016
• Inne pozycje na liście PH wskazywały już tylko pojedyncze osoby. Na 8 takich wskazań 3 (Srebrna Góra – Twierdza Srebrnogórska, Szalowa – kościół parafialny św. Michała Archanioła, Świdnica – katedra) spotkały się z ostateczną akceptacją, a 5 (Gościkowo-Paradyż – pocysterski zespół klasztorny, Krzeszów – zespół dawnego opactwa cystersów, Lublin – historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny, Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya i Żyrardów – XIX-wieczna Osada Fabryczna) uznano za uhonorowanie na wyrost. Wysuwano przy tym różne argumenty, np. uważano, iż stację filtrów wystarczyło chronić wpisem do rejestru zabytków [LK/M], osada fabryczna jest nie dość „zakorzeniona w pamięci Polaków” (inaczej niż przywołane przykładowo: zespół miejski Krakowa czy pole bitwy pod Grunwaldem), a zespół miejski Lublina dyskwalifikuje wielokrotne i niedbałe restaurowanie oraz liczne, pospieszne przeróbki [JK/MK].
Na tle wahań i wątpliwości związanych z zaakceptowanymi przez gremia decyzyjne nominacjami nie mniej ciekawie przedstawia się lista studenckich propozycji dotycząca tego, czego brakuje i – w związku z tym – co należy umieścić wśród PH. Tym, co przede wszystkim uderza w przedstawionych propozycjach, jest ich lokalizacja w różnych zakątkach kraju oraz typologiczna różnorodność. Ten drugi aspekt owych propozycji z jednej strony podważa słuszność mogącego się nasuwać domniemania, iż studenci chętnie zawęziliby repertuar obiektów na liście PH do przykładów najbardziej oczywistych (np. obiektów sakralnych, rezydencji czy zespołów staromiejskich), a z drugiej strony pokazuje, iż zapoznanie się z obiektami już obecnymi na liście ewidentnie poszerzyło ich horyzonty myślowe i wyobrażenie o tym, jakiego rodzaju obiekty mogą dostąpić tego zaszczytnego miana.
Fot. 3 Auschwitz Birkenau – w oczach studentów najbardziej widoczny brak na liście PH. Fot. A.
Laskowski, VI 2008
Najwięcej głosów (5) odnośnie braków na liście zebrał Auschwitz Birkenau – niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady [Ryc. 3]. Studenci wyrażali dezaprobatę wobec faktu, iż ten tak ważny symbol o znaczeniu międzynarodowym, od dawna widniejący na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO (dalej: LŚD), nie figuruje na liście PH. Spośród obiektów z LŚD, których wciąż nie ma wśród PH, wskazano również Dębno Podhalańskie – kościół p.w. św.
Michała Archanioła (wpisany w ramach grupy z innymi, wybranymi kościołami drewnianymi południowej Małopolski)9.
Niewiele mniej wskazań od Auschwitz Birkenau, bo 4, otrzymał Przemyśl – Twierdza Przemyśl, a ponadto jedna z osób wskazała też osobno Przemyśl – zespół staromiejski. Sugestie te okazały się prorocze, bowiem jeszcze pod koniec tego samego roku Prezydent RP uznał oba te zespoły za PH. Podobnie potoczyły się losy, wskazanej przez jedną osobę, kandydatury: Gdańsk – Stocznia Gdańska, miejsce narodzin „Solidarności”. Zdaniem osoby nominującej stocznia „powinna znaleźć się na niej [tj. liście PH] dużo wcześniej, gdyż jest miejscem przemian ważnym dla Polski, Europy i całego świata” [BK/N].
Po 2 osoby postulowały, by wśród PH znalazły się: Modlin – Twierdza Modlin („z uwagi na historię, rozmiar oraz „niesamowitość” kompleksu fortyfikacji” [KG/M]) oraz Niepołomice – Zamek Królewski („określa się [go] jako >>drugi Wawel<<, wybudowany z rozkazu króla Kazimierza Wielkiego […] był miejscem ważnych spotkań politycznych i dyplomatycznych.
Stamtąd wyruszali królowie na myśliwskie wyprawy do pobliskiej Puszczy Niepołomickiej. […]
w ciągu wieków zamek przebudowywano kilkukrotnie […] dziś prezentuje się niesamowicie po pracach renowacyjnych. I jest dostępny dla zwiedzających”). Obie te propozycje, jak się wydaje, zasługują w tym kontekście na rozważenie10.
Inne potencjalne kandydatury zgłoszone zostały przez pojedyncze osoby, niemniej jednak znalazło się wśród nich co najmniej kilka takich, które – zdaniem piszącego te słowa – powinny znaleźć się w orbicie zainteresowania osób podejmujących decyzje, a ich opiekunowie powinni poważnie rozważyć podjęcie konkretnych kroków celem złożenia odpowiedniej aplikacji.
Zaliczam do nich następujące propozycje (w kolejności alfabetycznej wg nazw miejscowości):
• Chochołów – wieś (jej część) – podnosząc znaczenie drewnianej, góralskiej zabudowy mieszalnej i fakt ciągłego spełniania przez nią pierwotnej funkcji oraz zwracając uwagę na jej rolę odegraną w czasie Powstania Chochołowskiego w 1846 roku puentowano, iż „spełnia ona wszystkie główne kryteria, które musi spełniać obiekt wyróżniony mianem Pomnika Historii” (EZ/M). Warto dodać, iż kolejnym ważnym argumentem byłaby tu niewątpliwie, niedopowiedziana w propozycji studenckiej, kwestia układu przestrzennego, w ramach którego funkcjonuje wspomniana zabudowa.
9 Przez przeoczenie zapewne spośród obiektów tej kategorii jedna z osób domagała się też wpisu sanktuarium maryjnego w Kalwarii Zebrzydowskiej, obecnego już zarówno na LŚD, jak i na liście PH.
10 Problematyczny w przypadku twierdzy wydaje się stan jej zachowania. Jeśli chodzi o zamek, to zasadne wydaje się potraktowanie ewentualnego wpisu szerzej, przynajmniej z uwzględnieniem zespołu miejscowego kościoła parafialnego.
• Kłodzko – Twierdza Kłodzko – w kontekście tej propozycji podnoszono przede wszystkim jej, sięgające średniowiecza, walory historyczne [AS/N], które warto podbudować również aspektami krajobrazowymi i – nie zawsze jednoznacznymi – kwestiami miastotwórczymi.
• Pszczyna – zamek [Ryc. 4] – oprócz stricte historycznych wysunięto w tym przypadku również argumenty dotyczące autentyzmu, związane ze świetnie zachowanym pierwotnym wystrojem i wyposażeniem neobarokowej, ale mającej wielowiekową tradycję, rezydencji, jak również wysokie walory otaczającego ją, rozległego parku krajobrazowego [AS/Ś].
• Szczyrzyc – opactwo cystersów – jak argumentowano, „ma [ono] bardzo długą i barwną historię. […] W okresie zaborów wychowankiem przyklasztornej szkoły elementarnej był Władysław Orkan. Podczas okupacji hitlerowskiej opactwo było schronieniem dla uchodźców z różnych miejsc z Polski. Opactwo odznaczono Krzyżem Virtuti Militari za męstwo podczas II wojny światowej” [JK/M].
• Wadowice – bazylika Ofiarowania NMP oraz Dom Rodzinny Ojca Świętego Jana Pawła II – nominacja wskazana ze względu na bezpośredni związek obu obiektów „z osobą urodzonego w Wadowicach papieża Jana Pawła II”, co czyni z niej miejsce „ważne dla każdego Polaka” [PS/M].
• Zakopane – „budynki wybudowane w stylu zakopiańskim z willą Kolibą na czele”
– nominacja wysunięta nie tylko z uwagi na posiadane różnorodne walory (styl narodowy, propagowanie motywów regionalnych, Stanisław Witkiewicz jako twórca), ale też w związku
Fot. 4 Zamek w Pszczynie jako przykład sugerowanych przez studentów wpisów na listę PH. Fot. A.
Laskowski, III 2007
z faktem, iż na liście „brak jakichkolwiek zabytków z Podhala” [AK/M].
• Żywiec – park zamkowy w Żywcu – jak argumentowano, „założony w XVIII w. jest miejscem uwielbianym przez mieszkańców Żywca i pobliskich miejscowości” [BK/N]. Dodać warto, iż park – o niewątpliwych walorach krajobrazowych i historycznych – tworzy wspólny kompleks z ważną rezydencją, dlatego potencjalna kandydatura może i powinna zawierać oba te elementy.
Oprócz wymienionych, wśród zgłoszonych przez jedną osobę, kandydatur znalazły się również dwa zabytki techniki. Kategoria ta, z tak wielkim oporem akceptowana (lub wręcz odrzucana) przez wielu studentów oceniających istniejące wpisy, u innych znajdywała zrozumienie do tego stopnia, iż proponowali oni, aby umieścić wśród PH:
• Giżycko – most obrotowy na Kanale Giżyckim (obecnie: Łuczańskim) – obiekt z końca XIX wieku usytuowany na drodze wodnej przekopanej w 3. ćwierci XVIII stulecia. Zdaniem osoby nominującej, za wpisem przemawia oryginalność konstrukcji mostu i fakt praktykowania jego tradycyjnej, ręcznej obsługi oraz unikatowość obiektu w skali Polski i na tle Europy [AK/P].
• Solina – zapora wodna – betonowa konstrukcja piętrząca wody Sanu w Bieszczadach, zaprojektowana w pierwotnej wersji jeszcze w okresie międzywojennym, oddana do użytku (po modyfikacji dawnych planów) w 1968 roku. Wedle studenckiego uzasadnienia obiekt ten zasługuje na miano PH z uwagi na wartości historyczne (fakt budowy w 1968 roku) oraz wyjątkowość („najwyższa w Polsce”) i oryginalność konstrukcji (fakt wybudowania „na naturalnych fundamentach z kamieni”) [AS/P].
Wbrew obawom prowadzącego zajęcia, wynikającym z zauważalnej liczby uczestników zajęć związanych z Krakowem, wysuwając propozycje potencjalnych nominacji nie koncentrowano się na obiektach krakowskich. Wśród tak powiązanych terytorialnie, stosunkowo nielicznych kandydatur, po 1 wskazaniu otrzymały: pozostałe kopce krakowskie (poza wpisanym stosunkowo niedawno, bo pod koniec 2017 roku, kopcem Kościuszki), rozległa łąka o średniowiecznym rodowodzie usytuowana w ścisłym centrum miasta, tj. Błonia krakowskie [Ryc. 5] (w 2000 roku umieszczone w rejestrze zabytków; wedle studentki są one „ważnym elementem Krakowa dla jego mieszkańców. […] przyjęły wiele imprez i wydarzeń” [MT/MK]) oraz stara (tzn. socrealistyczna) część Nowej Huty („jest miejscem szczególnym, długo zakorzenionym [sic!] w Krakowie” [MT/
MK]).
W kilku innych przypadkach również kierowano się lokalnym (tym razem: pozakrakowskim) patriotyzmem, wskazując te obiekty, które w rodzinnych stronach wypowiadających się studentów cieszą się uznaną sławą i są prezentowane jako ważne elementy lokalnego bądź regionalnego dziedzictwa, względnie istotne atrakcje turystyczne, nie są jednak bliżej znane szerokiej publiczności. Jako przykłady takich kandydatur wskazać można: Chroberz – pałac Wielopolskich [MK/ŚW], Grodków – kościół pw. św. Michała Archanioła (tu, dla przykładu, argumentowano: „przez wzgląd na piękno świątyni oraz brzmienie niedawno wyremontowanych organów <renomowanej firmy Berschdorf z Nysy>” [JT/O]), Jarosław – zespół kościelno- klasztorny Franciszkanów-Reformatów [AC/N] czy Tarnobrzeg – sanktuarium Matki Boskiej
Dzikowskiej [KS/P]11.
Podsumowanie
Opisany w niniejszym artykule stan świadomości i dokonane oceny dotyczą młodych (w chwili wykonywania zadania na ogół 24-letnich) mieszkańców Polski (głównie jej południowo- wschodniej części), kończących właśnie swoją edukację na poziomie studiów magisterskich.
Obecnie większość tych osób współtworzy już przypuszczalnie rynek pracy, a niebawem będą one współdecydować o losach wielu aspektów naszego codziennego życia i publicznie formułować oceny określonych zjawisk. Stosunkowo młoda forma ochrony prawnej, jaką są PH – choć dalece niedoskonała i wymagająca wielu ulepszeń – domaga się i zasługuje na popularyzację oraz silniejsze zakorzenienie w świadomości społecznej. Warto kształtować tę świadomość na różnych poziomach edukacji, w tym na poziomie uniwersyteckim, wskazując blaski i cienie systemu ochrony zabytków w Polsce, mając na uwadze fakt, iż to do następnych pokoleń należeć będzie jego modyfikacja bądź zmiana. Rzeczywistość polityczna ostatnich dziesięcioleci w Polsce pokazuje, iż los nadzorowania i modelowania systemu ochrony zabytków nie zależy tylko i wyłącznie od osób o przygotowaniu specjalistycznym, stąd powszechność owej
11 Oficjalne nominowanie tych obiektów, niewątpliwie znaczących w skali lokalnej czy nawet regionalnej, wydaje się bardzo mało prawdopodobne.
Fot. 5 Krakowskie Błonia jako przykład sugerowanych przez studentów wpisów na listę PH. Fot. A.
Laskowski, III 2007
świadomości jest czymś ze wszech miar pożądanym.
Z przeprowadzonego i opisanego tu zadania wynika wyraźnie, iż dla studentów najtrudniejsze do akceptacji okazały się te PH, które dotyczą zabytków techniki i nowatorskich rozwiązań konstrukcyjnych (most w Ozimku, radiostacja w Gliwicach, wrocławska Hala Stulecia, warszawska stacja filtrów), w tym tworzące rozległe terytorialnie kompleksy o charakterze użytkowym (oba kanały wodne), nie dość okazałe architektonicznie i/lub o funkcji postrzeganej jako zbyt pospolita (stadnina w Janowie, osiedle Nikiszowiec) czy też odnoszące się do kultury nielicznej w Polsce mniejszości (tatarskie meczety i mizary). Jak się okazało, negatywną konotację niosą też dla tej grupy odbiorców skojarzenia zabytków z wysokoemisyjnym, XIX-wiecznym przemysłem (Łódź, Żyrardów). Co chyba najbardziej zaskakujące, kilka osób wskazało wśród kwestionowanych wpisów obiekt znajdujący się od kilkunastu już lat na LŚD (Hala Stulecia we Wrocławiu, wpisana w 2006 roku).
Biorąc pod uwagę wszystkie wpisy funkcjonujące w chwili wykonywania zadania (91), w znikomym stopniu (lub wcale) sprzeciw wśród studentów wzbudziło umieszczenie na liście ważnych obiektów sakralnych (katedr, zespołów klasztornych czy pojedynczych kościołów, także jednoznacznie związanych z wyznaniami innymi niż dominujące w Polsce rzymsko- katolickie), zespołów staromiejskich, budowli obronnych i rezydencji, zespołów przemysłowych o ugruntowanej sławie (jak np. kopalnie soli w Bochni i Wieliczce czy tężnia w Ciechocinku), pól bitew, parków i ogrodów, nekropolii czy obiektów o znaczeniu symbolicznym (jak np. kopce).
Równocześnie dał się zauważyć negatywny wpływ chaosu, jaki wynika z braku konsekwencji w umieszczaniu na liście PH obiektów wpisanych na LŚD12. Niestety, zasada, aby przedstawiać UNESCO polskie kandydatury będące wcześniej PH nie była stosowana od początku istnienia PH jako formy ochrony zabytków w Polsce, a co więcej, inicjatywa, jaką swego czasu podjął Narodowy Instytut Dziedzictwa, aby wśród PH znalazły się wszystkie polskie miejsca i obiekty z LŚD, zapewne w wyniku ustaleń na wyższym szczeblu, straciła swój impet. Rezultatem tego jest brak spójności obu list, chaos informacyjny i de facto niezrozumiała dla odbiorców deprecjacja części najcenniejszych miejsc i obiektów w wymiarze krajowym. Jak się wydaje, głównym problemem wymagającym uregulowania jest w tym przypadku istnienie na LŚD wpisów grupowych, współtworzonych przez kilka obiektów o zróżnicowanej lokalizacji (notabene wpisanych wraz z innymi, podobnymi obiektami z krajów ościennych), które – wedle dotychczasowej praktyki, nie przewidującej wpisów grupowych obiektów położonych w różnych lokalizacjach13 – należałoby wpisać na listę PH indywidualnie, poszerzając ją tym samym aż
12 Więcej na ten temat zob. Świdrak M., op. cit., s. 56-60.
13 Pewnym, uzasadnionym, wyjątkiem są tu, dokonane odpowiednio w 2012 i 2017 roku, wpisy Bohonik i Kruszynian oraz Nieborowa i Arkadii. W obu przypadkach są to jednak lokalizacje niezbyt od siebie odległe, umiejscowione w obrębie jednego powiatu (odpowiednio: sokólskiego i łowickiego).
o kilkanaście nowych pozycji14.
Z przedstawionego przeglądu studenckich opinii, subiektywnych i w wielu przypadkach niewątpliwie intuicyjnych czy momentami może nawet infantylnych, wyłania się niewątpliwie ważna rola PH jako kategorii, która – przy chęci bliższego poznania ze strony odbiorcy – pełni doniosłą funkcję edukacyjną. Wynika ona z faktu, iż PH w swej ogromnej, typologicznej i funkcjonalnej różnorodności poszerzają horyzonty myślowe, zwracając uwagę nie tylko na miejsca czy obiekty oczywiste dla każdego Polaka, jak np. Wawel, Grunwald czy Westerplatte, ale też uwrażliwiając na piękno towarzyszącej architekturze techniki bądź natury czy skupiając uwagę na infrastrukturze pomocnej przeszłym pokoleniom w wykonywaniu wielu, często prozaicznych, codziennych czynności. Charakter listy PH jako zbioru otwartego prowokuje przy tym do refleksji nad zasobem naszego dziedzictwa kulturowego i pobudza do dyskusji nad jego częścią przeoczoną, niedocenioną lub jeszcze niedostrzeżoną15.
14 Dotyczy to w szczególności drewnianych, średniowiecznych kościołów drewnianych (6) oraz cerkwi (8) usytuowanych w południowo-wschodniej Polsce, wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa – odpowiednio – w 2003 i 2013 roku. Spośród tych obiektów na liście PH znalazła się – i to dopiero pod koniec 2017 roku – wyłącznie cerkiew w Radrużu. W tym samym czasie na listę PH trafił również kościół w Szalowej, który brany był pod uwagę do wpisu na LŚD w 2003 roku, nie został jednak pozytywnie zweryfikowany przez delegata UNESCO. Z kolei Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy, wpisane na LŚD w 2001 roku, stały się PH dopiero w 2017 roku.
15 Należy żałować, iż kategoria ta nie stała się elementem prowadzonych niedawno badań społecznych na temat dziedzictwa w Polsce. Por. Chabiera A., Dąbrowski A., Fortuna-Marek A., Kozioł A., Lubaś M., Nowak P., Skaldawski B., Stępnik K., Polacy wobec dziedzictwa. Raport z badań społecznych, Warszawa 2017.
Bibliografia
Czuba M., Pomniki historii. Stan prawny i zasady ochrony, [w:] B. Szmygin (red.), Rola samorządowych służb konserwatorskich w systemie ochrony zabytków w Polsce. I Ogólnopolskie Spotkanie Opiekunów Pomników Historii, Lublin-Warszawa 2011, s. 159-163.
Chabiera A., Dąbrowski A., Fortuna-Marek A., Kozioł A., Lubaś M., Nowak P., Skaldawski B., Stępnik K., Polacy wobec dziedzictwa. Raport z badań społecznych, Warszawa 2017.
Frączak K., Skuteczność ochrony pomników historii w prawie polskim, [w:] K. Zeidler (red.), Prawo ochrony zabytków, Warszawa-Gdańsk, 2014, s. 260-270.
Konopka M., Pomniki historii – nie wykorzystana szansa, „Ochrona Zabytków” 52, 1999, nr 4 (207), s. 414-417.
Marcinek R., Pomniki historii. Najcenniejsze obiekty i zespoły zabytkowe w Polsce, [Narodowy Instytut Dziedzictwa; kilka wydań, m.in.:] wyd. III, Warszawa 2014.
Piotrowska K., Aspekty prawne zarządzania dziedzictwem na przykładzie pomników historii i miejsc światowego dziedzictwa, [w:] K. Zeidler (red.), Prawo ochrony zabytków, Warszawa- Gdańsk 2014, s. 271-284.
Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, „Biuletyn Forum Debaty Publicznej”, nr 10, 2012 [numer w całości dedykowany omawianej tematyce].
Świdrak M., Krytyczne uwagi do instytucji pomnika historii, [w:] P. Dobosz, M. Biliński, W.
Górny, A. Mazur, M. Hadel, A. Kozień (red.), Problemy ochrony prawnej sportowego dziedzictwa kulturowego i mechanizmy prawa sportowego, [Uniwersytet Jagielloński] Kraków 2018, s. 49-64.
Pruszyński J., Pomniki historii jako kategoria prawna, „Ochrona Zabytków” 52, 1999, nr 4 (207), s. 418-422.
Purchla J. (red.), Raport na temat funkcjonowania systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, Kraków 2008.
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [z późniejszymi zmianami – tekst jednolity], Dz.U. 2018, poz. 2067.
Zalasińska K., Prawna ochrona zabytków nieruchomych w Polsce, Warszawa 2010.
LASKOWSKI Andrzej
1ABSTRACT: The article presents the results of the task given to students of Commodity Studies at the Cracow University of Economics in the spring of 2018 within the framework of the subject Protection of Cultural Property with Customs Aspects. The students' task was to critically address the content of the list by indicating those places and objects which they found surprising or objectionable on the list and proposing those which in their opinion should be included but are not. In this first category, most people (as many as 8 out of 32 who spoke) were surprised at the inclusion of a stud farm in Janów Podlaski on the list, 5 of which decided that the farm should not be on the list at all. Łódź - a multicultural landscape of an industrial city - was also assessed very critically (3 votes of strong disapproval). As for adding new items to the list, most people (5) noticed the need to include Auschwitz Birkenau, the German Nazi concentration and extermination camp, and the Przemyśl Fortress (4), which has since actually happened in the latter case. The implementation of the task showed that such a form of protection of historical monuments is necessary in Poland, and the emotions aroused by the content of the MH list may have an educational and popularizing value.
KEY WORDS: Monument of History, Students, Heritage, Cracow University of Economics
The Cracow University of Economics (UEK) has for many years presented an educational offer related to the broadly understood protection of cultural heritage, addressed to people of different ages and educational attainment. A sort of a "flagship" in this respect is the Heritage Academy, operating since 2001 in the form of postgraduate studies, under the auspices of the Małopolska School of Public Administration UEK and the International Cultural Centre2. On
1 I purposefully use, here and now, the spelling "Monument to History" instead of the form of "monument to history" encountered (for example in legal acts), fully agreeing with the suggestion put forward in this respect in the literature on the subject. More on this subject see M. Świdrak, Krytyczne uwagi do instytucji monument historii, [in:] P. Dobosz, M. Biliński, W. Górny, A. Mazur, M. Hadel, A. Kozień (ed.), Problemy ochrony prawnej sportowego dziedzictwa kulturowego i mechanizmy prawa sportowego, Kraków 2018, p. 60).
2 See e.g. Heritage Academy 2001-2013, ed. B. Szyper, M. Wiśniewski, Kraków 2013 and http://www. akademia.
mck.krakow.pl/ [last access: 16.07.2019].
1 dr Andrzej Laskowski, University of Economics in Cracow https://orcid.org/0000-0003-2021-675X
ASSESSMENT OF THE MONUMENTS OF HISTORY
1LIST BY STUDENTS OF
UNIVERSITY OF ECONOMICS
the other hand, students of full-time and part-time studies doing the selected courses at EUK have the opportunity to learn about: the secrets of cultural heritage management (Tourism and recreation), the principles of protection of cultural assets (selected majors of Commodity Studies), and from the next academic year also the management of cultural heritage of historical cities (newly established Urban Studies). The educational offer in this field is prepared and presented by employees of the Department of Cultural Heritage and Urban Studies (UNESCO Chair), co- creator of the Chair of Economic and Social History of the EUK, since autumn 2008 headed by Professor Jacek Purchla (also head of the Department since 1993)3.
This text is based on classes conducted by the author, an employee of the UNESCO Chair, with EUK Commodity Studies students in the summer semester (covering the period from February to June, and in principle to September) of the academic year 2017/2018. Students participated in the lecture entitled Protection of Cultural Property with Customs Aspects, conducted during full-time studies in the dimension of 15 hours of lessons, as part of the second degree studies (master's degree) in the specialization of commerce and customs, in the last of the three semesters.
The curriculum of the classes includes a set of general issues concerning the topic, including a standard discussion of the forms of protection of historical monuments in Poland, and thus also basic information about the Monuments of History (MH). The task given to students4 was to thoroughly familiarize themselves with the current list of MH (as of spring 2018)5 and then to indicate (one or more) the entry that they found most surprising and to propose one that was particularly noticeable to them. It was therefore necessary not only to demonstrate the knowledge of the entries in force at that time (in which the website of the National Heritage Institute turned out to be particularly helpful)6, but also to indicate from the range of existing familiar objects those whose lack they considered as a significant oversight and thus a shortcoming of this category of monuments.
Based on the information obtained during the classes, it can be estimated that more than half of the authors of the task (18) were people from the Małopolskie Voivodeship (including 5 from Kraków) [the initials were marked with the following symbols: M, MK, and MK respectively, and the remaining ones were mostly students from the Podkarpackie Voivodeship (7) [P]. Moreover, several persons (2) represented the Silesian Province [Ś], and one person each represented the Opolskie [O] and Świętokrzyskie [ŚW] Provinces. In several cases (3) the place of origin of
3 For the history of the mentioned cathedral see A. Laskowski, 50th Anniversary of the Department of Economic and Social History, Cracow University of Economics, "Quarterly of the History of Material Culture", R. LVII, 2009, No. 3-4, pp. 474-475. In 2019 the cathedral celebrated its next anniversary, associated with the 60th anniversary of its activity.
4 32 people took part in the task.
5 After handing over 10 new nominations on 20 April 2018, the MH list consisted of 91 items and this is the condition of the list was familiarized with by the students. Another extension of the list took place with the presentation of 10 more nominations on 10 December of the same year. Since then, the list has consisted of 105 entries.
6 See https://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/Pomniki_historii/; [last access 22.07.2019].
students was impossible to determine [N]7.
In the following text, in order to present arguments and/or motives for the choice, students' statements are often used. When quoting them, the initials of the author of the statement are given and, after a slash, the province of their origin (with a possible addition of Krakow itself), are given. Their form was adjusted to a minimal extent, only due to structural or linguistic errors, and very often (as well as later in this text) the term "Monument of History" was consistently replaced by the abbreviation (MH).
In carrying out the task, some students referred to the definition of MH. Although it was known to everyone in class, some students felt the need to return to it after familiarizing themselves with the full list of entries8. As one of the participants of the task admitted, "I have never wondered what a MH could really be, and certainly did not think it could be a whole city. My idea about it was completely different, I always considered individual objects or squares and exceptional places to be MH". [KT/P]. Another one said: "In my view, a MH always seemed to be a building or a natural object [sic!]" [KG/P]. Many of the participants of the task stressed the need and importance of creating this category of monuments, having the status of "the most important and most valuable historical buildings in the country". [MK/WW]. However, there was no shortage of votes that some proposals are controversial due to their non-standard character (see below).
In the first part of the task, which concerned the indication of controversial or surprising MH, one of the persons made - and rightly so - a reservation that "the MH List is a collection of monuments whose recognition for the highest value is preceded by an appropriate procedure, therefore it is difficult to question the presence of any of the objects on the list. You can only isolate the element which, in your own opinion, has the lowest value in comparison to the others". [JH/M].
Following the selection of an unexpected or surprising object(s), an attempt was made to explore the rationale for specific decisions and, in general, to reassess the validity of the alert. Among the objects and teams on the list of the MH, the most controversial turned out to be the following ones:
• Janów - a stud farm - out of 8 persons expressing doubts as many as 5 remained unconvinced as to the validity of giving such a high rank to this facility. They argued, among other things, yes: "I understand the idea of promoting Poland on the international arena and certainly thanks to the pedigree stud farm in Janów Podlaski many people have heard about our country, but it seems to me that the farm lags behind the other objects on the list". JT/O];
"It is undoubtedly a unique architectural and landscape complex, but [...] it does not have such special significance for the culture of our country." AD/MK]; "[...] there are more important buildings for the history of Poland than the stud farm, which is mainly famous for its Arabian
7 A similar structure, apart from the recently growing number of students from Eastern Europe (especially from Ukraine), is present in other fields of study at our university. There were no foreigners in the described group, as the yearbooks started their studies when the boom in studying at the EUK among foreigners had not yet taken place.
8 During the classes it was possible to present only some entries from the increasingly extensive list.
horse breeding". [AS/Ś].
• Łódź - multicultural landscape of an industrial city [Fig. 1] - 3 people indicated this position as doubtful and all remained skeptical about it. The argument was yes: "There are many industrial cities in Poland, as well as multicultural ones. Each of them has its own history and culture, but in my opinion Łódź does not stand out from among them in any way by its historical or aesthetic values. [KG/P]; "Such a landscape is usually associated with factories, their chimneys and many "clouds" of smoke and pollution, which in my opinion is quite a controversial choice".
[KS/P].
• Augustów Canal - waterway - this entry was indicated by as many as 5 people, but eventually 2 people declared themselves as strong opponents. It was argued, among others, that "despite its charming location, it should be considered a tourist attraction, and not a MH.
It was not constructed [...] by outstanding architects, but merely military engineers. [AK/P].
The second, similar entry - the Elbląg Canal - was made by 2 people as a surprise, 1 of whom considered it unacceptable.
• Gliwice - radio station - the entry of this object was indicated as surprising by 5 people, but only 1 remained unconvinced of the idea of giving it such a high distinction. In her opinion,
"despite its historical connection, it is [...] a place reminiscent of the present buildings". [BK/N].
Fig. 1 Łódź - an example of MH difficult to accept for the students. Photo A. Laskowski: II 2008
• Ozimek - an iron chain bridge suspended over the Mała Panew River - was considered controversial by 4 people, 2 of whom remained unconvinced. One of them expressed the opinion that the bridge "does not have such a high historical value for our country as the Wawel Royal Castle. [...] it only shows us what industrial culture looked like in the 19th century, and it is not connected with any important historical or cultural events".
• Wrocław - Centennial Hall - the surprise of the classification of this object as a MH was expressed by as many as 3 people, of which 2 definitely held the opinion. One of them stated that "it could be replaced by many other items that were created in a similar period of time [...], and their appearance and history encourage visitors to visit and learn about their history. For me personally it is just an ordinary oval hall, of which there are many in Poland. [BK/P].
• Bohoniki and Kruszyniany - mosques and mizars (cemeteries) - this entry surprised 2 people and both of them remained skeptical about it. One of them, referring to the MH definition, stated that "mosques and mizars are the cultural heritage of another culture and other countries [sic!], another religion. The fact that they are located in our country does not necessarily mean that it has an important value for Poland. I believe that this is not quite rightly included in the MH list and that there would be several other places in our country that could be of greater importance in this context". [MW/M]. However, she did not support this position with any concrete proposals.
• Katowice - the Nikiszowiec workers' housing estate [Fig. 2] - this group was questioned in the same proportions as Bohoniki and Kruszyniany. One of the opponents briefly justified his position: "[...] in my opinion, the workers' housing estate is not a MH". [GT/MK].
Fig. 2 Nikiszowiec - an example of MH that is difficult for the students to accept. Photo A. Laskowski:
XII 2016
• Other items on the MH list were indicated by only one person each. Out of 8 such indications, 3 (Srebrna Góra Fortress, Szalowa - the parish church of St. Michael the Archangel, Świdnica (cathedral) met with final acceptance, while 5 (Gościkowo-Paradyż - post-Cistercian monastery complex, Krzeszów - former Cistercian abbey complex, Lublin - historical architectural and urban complex, Warsaw - William Lindley and Żyrardów Filter Stations Complex - 19th- century Factory Settlement) were considered as an overstatement. Various arguments were put forward, e.g. it was believed that the filter station could be protected by an entry in the register of monuments [LK/M], the factory settlement is not sufficiently "rooted in the memory of the Poles" (unlike the ones mentioned for example: the Kraków urban complex or the battlefield at Grunwald), and the Lublin urban complex is disqualified by numerous and careless restoration works and numerous, hasty modifications [JK/MK].
Against the background of hesitations and doubts related to the nominations accepted by the decision-making bodies, no less interesting is the list of student proposals concerning what is missing and, therefore, what should be placed on the MH list. The most striking thing about the presented proposals is their location in different parts of the country and their typological diversity. The latter aspect of these proposals, on the one hand, undermines the belief that students would be willing to narrow down the repertoire of HM objects to the most obvious examples (e.g. sacral objects, residences or old-town complexes) and, on the other hand, shows that getting acquainted with objects already on the list has clearly broadened their thinking horizons and imagination as to what kind of objects may receive this honorable title.
Fig. 3 Auschwitz Birkenau – in the students’ opinion, the most obvious omission on the MH list.
Photo A. Laskowski, VI 2008
Auschwitz Birkenau, the German Nazi concentration and extermination camp [Fig. 3], received the highest number of votes (5) on the list of omissions . Students disapproved of the fact that this important symbol of international significance, which has long been on the UNESCO World Heritage List (hereinafter: UWHL), is not on the list of the MH. Among the objects from the UWHL that are still not included in the list of the MH, Dębno Podhalańskie - St. Michael the Archangel Church (inscribed in a group with other selected wooden churches in southern Małopolska) was also indicated9.
Fewer indications than Auschwitz Birkenau, i.e. 4, were given to Przemyśl Fortress, and one person also separately indicated Przemyśl - the Old Town complex. These suggestions turned out to be prophetic, because at the end of the same year, the President of the Republic of Poland recognized both these groups as MH. The same happened to the candidacy indicated by one person: Gdańsk - Gdańsk Shipyard, the birthplace of "Solidarity". According to the nominee, the shipyard "should have been there [i.e. the MH list] much earlier, as it is a place of transformation important for Poland, Europe and the whole world". [BK/N].
Two persons each postulated that the MH list should include: Modlin - Modlin Fortress ("due to its history, size and "awesomeness of fortifications complex [KG/M]) and Niepołomice - the Royal Castle ("it is called the second Wawel Castle"), built by order of King Kazimierz Wielki, [...]
it was a place of important political and diplomatic meetings. From there, kings set off on hunting trips to the nearby Niepołomice Forest. [...] over the centuries the castle has been rebuilt several times [...] today it looks amazing after the renovation works. And it is accessible to visitors").
Both of these proposals, as it seems, deserve to be considered in this context10.
Other potential candidates were submitted by individuals, but there were at least a few who, according to the writer of these words, should be in the orbit of interest of the decision-makers and their caretakers should seriously consider taking concrete steps to submit an appropriate application. I include the following suggestions (in alphabetical order of place names):
• Chochołów - a village (part of it) - by increasing the importance of wooden, highlander residential buildings and the fact that it continues to perform its original function, and by drawing attention to its role played during the 1846 Chochołów Uprising, it was stated that it
"meets all the main criteria that a building awarded the title of the Monument of History must fulfil". (EZ/M). It is worth noting that another important argument here would undoubtedly be the issue of the spatial arrangement of the village, which, however, was not mentioned in the students' proposal.
• Kłodzko - Kłodzko Fortress - in the context of this proposal, its historical values [AS/N], dating back to the Middle Ages, were raised, which should also be supported by landscape aspects and - not always unambiguous - city-forming aspect.
9 Perhaps by oversight, one of the persons in this category demanded that the Marian shrine in Kalwaria Zebrzydowska, already present both in the UWHL and in the list of the MH, be entered into the register.
10 The state of preservation of the fortress seems to be a problematic issue. As far as the castle is concerned, it seems reasonable to treat the possible entry more broadly, at least taking into account the local parish church complex.
• Pszczyna - the castle [Fig. 4] - apart from the strictly historical ones, in this case, also arguments concerning authenticity were put forward, relating to the well-preserved original decoration and furnishings of the neo-baroque residence witha long-standing tradition, as well as the high values of the surrounding vast landscape park [AS/Ś].
• Szczyrzyc, the Cistercian abbey, as it was argued, "has a very long and colorful history.
[...] During the partitions of Poland, Władysław Orkan was a pupil of the monastery elementary school. During the Nazi occupation, the abbey was a shelter for refugees from various places in Poland. The abbey was decorated with the Virtuti Militari Cross for bravery during World War II. [JK/M].
• Wadowice - Basilica of the Presentation of the Blessed Virgin Mary and the Family House of the Pope John Paul II - nomination indicated because of the direct relationship of both objects
"with the person born in Wadowice, Pope John Paul II", which makes it a place "important for every Pole". [PS/M].
• Zakopane - "buildings built in Zakopane style with Villa Koliba at the forefront" - nomination put forward not only because of its diverse values (national style, propagation of regional motifs, Stanislaw Witkiewicz as a creator), but also due to the fact that the MH list "does not contain any monuments from the Podhale region" [AK/M].
Fig. 4 Castle in Pszczyna as an example of objects suggested by the students for inclusion in the MH list. Photo A. Laskowski, III 2007
• Żywiec - the castle park in Żywiec - as it was argued, "established in the 18th century, is a place loved by the inhabitants of Żywiec and the nearby towns and villages". [BK/N]. It is worth noting that the park - of undoubted landscape and historical value - creates a common complex with an important residence, therefore a potential candidacy can and should include both these elements.
Apart from those mentioned above, among the candidates submitted by one person there are also two monuments of technology. This category, accepted with such great resistance (or even rejected) by many students evaluating the existing entries, was understood by others to such an extent that they proposed to place them among the MH:
• Giżycko - a rotating bridge over the Giżycki Canal (now: Łuczański Canal) - an object from the end of the 19th, century situated on a waterway dug in the 3rd quarter of the 18th century. According to the person nominating the entry, the bridge's structure is original and its traditional manual operation and uniqueness on the scale of Poland and Europe [AK/P].
• Solina - a water dam - a concrete structure piling up the San River in the Bieszczady Mountains, designed in its original version as early as in the interwar period, put into service (after modification of the old plans) in 1968. According to the student's justification, the building deserves to be called the MH due to its historical values (fact of construction in 1968), uniqueness ("the highest in Poland") and originality of its construction (it is built "on natural stone foundations") [AS/P].
Contrary to the fears of the lecturer, resulting from the noticeable number of participants in classes related to Krakow, the proposals for potential nominations were not focused on Krakow's buildings. There were few such territorially related candidates, among them 1 nomination was given to: the remaining Kraków mounds (apart from the Kościuszko mound, which was entered on MH list relatively recently at the end of 2017), a vast meadow of medieval origin situated in the very center of the city, i.e. the Kraków Błonia [Fig. 5] (in 2000 it was entered in the register of monuments; according to the student, they are "an important element of Kraków for its inhabitants. [...] have been a venue of many events and celebrations", [MT/MK]) and the old (i.e. socialist-realist) part of Nowa Huta district ("is a special place, long rooted [sic!] in Krakow"
[MT/MK]).
In a few other cases, local (this time outside Kraków) patriotism was also the guiding force, indicating those sites which, in the homelands of the students who spoke, are renowned and presented as important elements of local or regional heritage, relatively important tourist attractions, but are not well known to the general public. Examples of such applications include Chroberz - Wielopolski Palace [MK/ŚW], Grodków - Church of St. Michael the Archangel (here, for example, argued: "for the beauty of the temple and the sound of the recently renovated organ made by the renowned "Berschdorf from Nysa" company". JT/O]), Jarosław - Franciscan- Reformat church and monastery complex [AC/N], and Tarnobrzeg - sanctuary of Our Lady of Dzików [KS/P]11.
11 Official nomination of these facilities, which are undoubtedly significant on a local or even regional scale, seems very unlikely.
Summary
The state of awareness and assessments made with regard to the MH list as described in this article concern young people (usually 24 years old at the time of performing the task) living in Poland (mainly in the south-eastern part of the country), who are just finishing their education at the level of MA studies. Currently, most of these people have most likely entered the labour market, and soon they will decide on the fate of many aspects of our everyday lives and publicly formulate evaluations of certain phenomena. The relatively young form of legal protection, which is MH although very imperfect and requiring many improvements, requires and deserves to be popularized and rooted in social awareness. It is worth shaping this awareness at various levels of education, including university level, indicating the advantages and drawbacks of the system of monuments protection in Poland, bearing in mind the fact that it will be the next generations who will have to modify or change it. The political reality of the last decades in Poland shows that the fate of supervision and modelling of the system of protection of historical monuments does not depend only on people with specialist training, hence the universality of this awareness is something totally desirable.
The task carried out and described here clearly shows that for students the most difficult to accept turned out to be those MH which are technical monuments and innovative construction solutions (bridge in Ozimek, radio station in Gliwice, Centennial Hall in Wrocław, Warsaw filter
Fig. 5 Kraków Błonia (Cracow Commons) as an example of entries suggested by students on the list of MH. Photo A. Laskowski, III 2007
station), including territorially extensive complexes of utility character (both water canals), not quite impressive architecturally and/or with a function perceived as too common (stud farm in Janów, Nikiszowiec housing estate) or related to the culture of a few minorities in Poland (Tatar mosques and mizars). As it turned out, the negative connotation for this group of recipients is also brought about by the association of monuments with high-emission, 19th-century industry (Łódź, Żyrardów). What is probably the most surprising is that a few people have indicated an object that has been in the UWHL for several years (the Centennial Hall in Wrocław, entered in 2006).
Taking into account all the entries functioning at the time of performing the task (91), the students were hardly (or not at all) objected to the inclusion on the list of important sacral objects (cathedrals, monastery complexes or individual churches, also clearly connected with religions other than the Roman Catholic ones dominating in Poland), old-town complexes, defence buildings and residences, industrial complexes of well-established fame (such as the Wrocław City Hall, the Wrocław City Hall, the Wrocław City Hall, the Wrocław City Hall, the Wrocław City Hall). These include salt mines in Bochnia and Wieliczka or the graduation tower in Ciechocinek), battlefields, parks and gardens, necropolises or objects of symbolic significance (such as mounds).
At the same time, one could notice negative influence of the chaos resulting from inconsistency in placing on MH list objects already inscribed on the UWHL list12. Unfortunately, the principle of presenting Polish candidacies of the MH to UNESCO has not been applied since the introduction of MH as a form of protection of monuments in Poland, and what is more, the initiative taken by the National Heritage Institute include all Polish UWHL sites among the MH lost its impetus, probably as a result of arrangements made at a higher level. The result of this is the lack of cohesion between the two lists, information chaos and, in fact, the depreciation of some of the most valuable sites and facilities of national significance, which is actually incomprehensible to the recipients. It seems that the main problem requiring regulation in this case is the existence of group entries in DDS, co-created by several objects of different locations (incidentally, entered together with other similar objects from neighboring countries), which - according to the previous practice, which does not provide for group entries of objects located in different locations13 - should be entered in the list of DDS individually, thus extending it by several new items14.
12 For more on this subject see M. Świdrak, op. cit., pp. 56-60.
13 A certain, justified exception are the entries of Bohoniki and Kruszyniany, as well as Nieborów and Arkadia, made in 2012 and 2017 respectively. In both cases, however, these are not very distant locations, located within one poviat (Sokólski and Łowicki, respectively).
14 This applies, in particular, medieval wooden churches (6) and Orthodox churches (8) located in south- eastern Poland and included in the World Heritage List in 2003 and 2013 respectively. Among these objects, only the Orthodox Church in Radruż was included in the MH list - as late as at the end of 2017. At the same time, the church in Szalowa, which was taken into account in the entry to the UWHL in 2003, was also included in the list of the MH, but was not positively verified by the UNESCO delegate. In turn, the Churches of Peace in Jawor and Świdnica, entered in the UWHL in 2001, became MH as late as 2017.
From the presented review of student opinions, subjective and in many cases undoubtedly intuitive or even infantile at times, an important role of the MH emerges as a category which, with a bit of interest from the recipient, plays a significant educational role. It results from the fact that MHs in their huge, typological and functional diversity broaden the horizons of thought, drawing attention not only to places or objects obvious to every Pole, such as Wawel, Grunwald or Westerplatte, but also sensitizing to the beauty of technology or nature accompanying architecture or focusing on infrastructure that helped past generations to perform many, often mundane, everyday activities. The nature of the MH list as an open collection provokes reflection on the resources of our cultural heritage and stimulates discussion on its overlooked, undervalued or yet unnoticed part15.
15 It is regrettable that this category has not become an element of the recently conducted social research on heritage in Poland. Compare A. Chabiera, A. Dąbrowski, A. Fortuna-Marek, A. Kozioł, M. Lubaś, P. Nowak, B.
Skaldawski, K. Stępnik, Polacy wobec dziedzictwa. Raport z badań społecznych, Warsaw 2017.
Bibliography
Czuba M., Pomniki historii. Stan prawny i zasady ochrony, [in:] B. Szmygin (ed.), Rola samorządowych służb konserwatorskich w systemie ochrony zabytków w Polsce. I Ogólnopolskie Spotkanie Opiekunów Pomników Historii, Lublin-Warszawa 2011, pp. 159-163.
Chabiera A., Dąbrowski A., Fortuna-Marek A., Kozioł A., Lubaś M., Nowak P., Skaldawski B., Stępnik K., Polacy wobec dziedzictwa. Raport z badań społecznych, Warszawa 2017.
Frączak K., Skuteczność ochrony pomników historii w prawie polskim, [in:] K. Zeidler (ed.), Prawo ochrony zabytków, Warszawa-Gdańsk, 2014, pp. 260-270.
Konopka M., Pomniki historii – nie wykorzystana szansa, „Ochrona Zabytków” 52, 1999, no 4 (207), pp. 414-417.
Marcinek R., Pomniki historii. Najcenniejsze obiekty i zespoły zabytkowe w Polsce, [Narodowy Instytut Dziedzictwa; kilka wydań, m.in.:] ed. III, Warszawa 2014.
Piotrowska K., Aspekty prawne zarządzania dziedzictwem na przykładzie pomników historii i miejsc światowego dziedzictwa, [in:] K. Zeidler (ed.), Prawo ochrony zabytków, Warszawa- Gdańsk 2014, pp. 271-284.
Pomniki Historii – źródło dziedzictwa kultury, „Biuletyn Forum Debaty Publicznej”, no 10, 2012 [numer w całości dedykowany omawianej tematyce].
Świdrak M., Krytyczne uwagi do instytucji pomnika historii, [in:] P. Dobosz, M. Biliński, W.
Górny, A. Mazur, M. Hadel, A. Kozień (ed.), Problemy ochrony prawnej sportowego dziedzictwa kulturowego i mechanizmy prawa sportowego, [Uniwersytet Jagielloński] Kraków 2018, pp. 49-64.
Pruszyński J., Pomniki historii jako kategoria prawna, „Ochrona Zabytków” 52, 1999, no 4 (207), pp. 418-422.
Purchla J. (ed.), Raport na temat funkcjonowania systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, Kraków 2008.
Act of 23 July 2003 on the conservation and care of monuments [as amended - consolidated text], OJ L 212, 23.7.2003, p. 1. 2018, item 2067.
Zalasińska K., Prawna ochrona zabytków nieruchomych w Polsce, Warszawa 2010.
