Przejawy populizmu w przywództwie politycznym Slobodana Miloševicia

ABSTrACT

ewa bujwid ‑kurek Uniwersytet Jagielloński

PrZejAwy PoPuliZMu

w PrZywódZtwie PolitycZnyM slobodAnA MilošeViciA

The issues of populism in the authoritarian political leadership of Slobodan Milošević were decided to be the main topic of these considerations. In con- nection with the above, firstly, the definition of power and its most vital attributes, which made it possible to exercise the political leadership effec- tively, were defined. Secondly, the attention was paid to the nature of power, which was exercised by the Serbian leader Slobodan Milošević. Next, the nature of Serbian populism in the context of achieving nationalist political goals was discussed. The last issue of these considerations was the question of Slobodan Milošević’s participation in the process of breakup of the Yugoslav Federation. By performing political functions and defending the exercised by himself power, S. Milošević appealed to the Serbian nation making use of the populist situation, both in the sociotechnical and psychosocial aspects.

Not without grounds, he used the instruments, which were supposed to guarantee this to him. The national myths (read: “Great Serbism”), stereo- types, Serbian tales and legends, carefully chosen key-words, make the suffi- cient evidence of appealing to the national emotions (acting on behalf of the nation). Being an advocate of the Serbian, “Great Serbism” national myth, involved in the accusations of genocide and ethnic cleansing, he was recog- nized as one of the guiltiest of the breakup of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia at the turn of the 21st century and in connection with it, he was brought to justice of the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia.

1. wProwAdZenie

Każde sprawowanie władzy publicznej, określane też często mianem przywództwa politycznego, należy do bardzo interesujących kwestii w ocenie wielu nauk, szczegól- nie nauk społecznych. Władza najczęściej definiowana jest jako zdolność do wydawa- nia i egzekwowania decyzji. W optymalnym modelu sprawowania władzy czymś ze wszech miar pożądanym jest następująca prawidłowość: liczba decyzji wydanych jest równa liczbie decyzji zrealizowanych, co oznacza, że każda decyzja podmiotu władzy ma się zamienić w zdarzenie oczekiwane. Stopień realizowanych decyzji implikowa- ny jest wieloma kryteriami, wśród których bardzo duże, o ile nie najważniejsze, zna- czenie posiada siła władzy. W tym miejscu na uwagę zasługuje następująca zasada:

władza jest tym silniejsza, im większe jest prawdopodobieństwo urzeczywistnienia wydanych decyzji. W związku z powyższym ważnym zadaniem sprawującego władzę (podmiotu władzy) jest nie tylko spowodowanie, lecz także uzyskanie odpowiedniej liczby zdarzeń, które sprzyjają prawdopodobieństwu, że zdarzenia oczekiwane i po- żądane staną się nie tylko prawdopodobne, ale niemal pewne. Wydaje się, że w tym właśnie tkwi logika istoty polityki („sztuki rządzenia”)¹.

Za nadrzędne zadanie badawcze przyjęto próbę ustalenia, w jakim stopniu spra- wowanie władzy (realizacja przywództwa politycznego) przez serbskiego polityka Slobodana Miloševicia było bliskie pożądanemu ideałowi stuprocentowej realizacji wydawanych przez niego decyzji. Politycy (przywódcy polityczni) świadomi swej mi- sji sięgają po najróżniejsze środki i sposoby sprawowania władzy dla osiągnięcia efek- tu finalnego. Przykład Slobodana Miloševicia utwierdza w przekonaniu, że sięgając po instrumenty populistyczne, a zwłaszcza demagogiczne w sprawowaniu władzy, można osiągnąć oczekiwane i pożądane efekty. Bycie dobrym strategiem w odnaj- dywaniu się na scenie politycznej wywołuje adekwatne doń zachowania ze strony adresatów (społeczeństwa). Stąd też w artykule, po pierwsze, zwrócimy uwagę na charakter sprawowania władzy przez Slobodana Miloševicia, po drugie, podejmiemy próbę oceny udziału populizmu jako przejawu serbskiego nacjonalizmu w efektyw- ności realizacji założonych celów politycznych, po trzecie, zwrócimy uwagę na udział serbskiego przywódcy w procesie rozpadu federacji jugosłowiańskiej.

2. slobodAn MilošeVić jAko serbski PrZywódcA PolitycZny – chArAkter sPrAwowAniA włAdZy

Slobodan Milošević urodził się 20 sierpnia 1941 r. w Požarevacu, pochodził z Czarnogóry (jednej z sześciu republik jugosłowiańskich). W 1964 r. ukończył stu-

1 Rozważania tu prowadzone zostały oparte na: F. Ryszka, Wstęp do nauki o polityce (uwagi metodo- logiczne), Warszawa 1978, s. 10-29. Władza jest fundamentalnym konceptem nauki o społeczeństwie w tym sensie, w jakim energia jest fundamentalnym konceptem fizyki, B. Russell, Power. A New Social Analysis (1938), cyt. za: tamże, s. 9.

dia prawnicze na Uniwersytecie w Belgradzie. Jeszcze wcześniej, bo w roku 1959, wstąpił do Związku Komunistów Serbii, w którym pełnił funkcję sekretarza ko- mitetu wydziałowego. Aktywność polityczna w okresie studiów zaowocowała obję- ciem prominentnej dla niego funkcji – wiceprzewodniczącego Związku Studentów na Uniwersytecie w Belgradzie. Dzięki przynależności do partii komunistycznej i doskonałym referencjom już w 1968 r. został jednym z kierowników w firmie Tehnogaz, w której pracował w latach 1973-1978. Poznał tam dyrektora wielkie- go kombinatu petrochemicznego Ivana Stambolicia, który jak się później okaza- ło, szybko zaczął mu udzielać poparcia w wielu znaczących dla jego dalszej karie- ry politycznej gremiach. W 1973 r. właśnie dzięki poparciu Stambolicia Milošević został dyrektorem generalnym Tehnogazu, a nieco później, w 1978 r., objął ko- lejne lukratywne stanowisko – prezesa belgradzkiego oddziału banku Beogradska Banka (Beobanka) – które sprawował do 1983 r. Rok później, w 1984 r., przy- jął kolejną zaszczytną funkcję – przewodniczącego komitetu miejskiego Związku Komunistów Serbii w Belgradzie. Kiedy w maju 1980 r. umarł charyzmatyczny przywódca Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii Josip Broz -Tito, Ivan Stambolić, długoletni przyjaciel zmarłego, przejął schedę przywództwa partyjne- go, w trybie przyspieszonym obejmując funkcję przewodniczącego Komunistycznej Partii Serbii. W okresie od maja 1986 r. do lipca 1990 r. Slobodan Milošević prze- wodniczył Prezydium Komitetu Centralnego Związku Komunistów Serbii. W tym czasie (maj 1989 r.) został wybrany na przewodniczącego Prezydium Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii. Przypomnijmy, że Związek Komunistów Jugosławii rozpadł się w 1990 r., jego miejsce zajęła wówczas Socjalistyczna Partia Serbii, powstała z połączenia dwóch partii lewicowych: Związku Komunistów Serbii i Socjalistycznego Związku Partii Serbii, na czele nowej partii stanął właśnie Slobodan Milošević. Trzykrotne pełnienie tej funkcji pozwoliło mu na ugruntowa- nie i tak już w tym czasie mocnej pozycji politycznej². Należy zauważyć, że schyłek lat 80. XX w. w byłej Jugosławii to czas odżywania na nowo niezadowolenia społecz- nego (dokładniej – narodowościowego), które szczególnie wyraźnie widoczne było na obszarze wieloetnicznej Bośni i Hercegowiny oraz w jednej z pokrain Republiki Serbii – Kosowie³. Ta niemal „od zawsze” przysparzająca kłopotów pokraina, któ- rej Josip Broz -Tito przyznał daleko idącą autonomię, wymagała systematycznej in- terwencji dyplomatycznej ze strony ówczesnych polityków najpierw jugosłowiań- skich, a później (po rozpadzie) serbskich. Eskalacja przybierającego na sile konfliktu

2 Slobodan Milošević był wybierany na to stanowisko trzykrotnie: w październiku 1992 r., w marcu 1996 r. i w lutym 1999 r. Por.: Słownik biograficzny Europy Środkowo -Wschodniej XX wieku, red.

W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2004, s. 841-843.

3 Kosowo – drugi obok Wojwodiny obszar autonomiczny należący do Republiki Serbii; od 17 II 2008 r. samodzielne państwo Bałkanów Zachodnich, którego legalność wciąż jest problematycz- na i budzi wiele kontrowersji. Szerzej na ten temat zob.: E. Bujwid -Kurek, Kosowo – studium przypadku, [w:] Doktryny, historia, władza. Księga dedykowana profesorowi Wiesławowi Kozubowi- -Ciembroniewiczowi z okazji czterdziestolecia pracy naukowej, red. A. Citkowska -Kimla, M. Kiwior- -Filo, B. Szlachta, Kraków 2009, s. 79-92.

serbsko -albańskiego na terytorium Kosowa wymuszała na przywódcach politycz- nych reakcje zmierzające do załagodzenia sporu i czynienia prób wypracowania konsensusu. Misja ta przypadła właśnie Slobodanowi Miloševiciowi. Prowadzone przez niego rozmowy z kosowskimi (albańskimi) liderami partyjnymi niestety nie były wolne od incydentów, których finał przesądził o jego dalszej karierze politycz- nej. Milošević, dosłownie rozumiejący cel wizyty, z którą udał się do Kosowa, pró- bował łagodzić nastroje społeczne, nawołując do zgody i pojednania między ludno- ścią albańską i serbską. To właśnie wtedy, dowiedziawszy się, jakoby Serbowie byli bici, użył słów, które przyniosły mu sławę i uznanie. Słowa: nikomu nie wolno bić Serbów (nikt nie śmie was bić)⁴ przyjęte zostały z aprobatą i aplauzem przez ludność serbską, której przyszło dzielić niebywale kłopotliwą i niebezpieczną egzystencję z Kosowarami (Albańczykami mieszkającymi w Kosowie). W ten sposób udało się Miloševiciowi pozyskać Serbów, którzy widzieli w nim swego mesjasza (wybawcę).

Odtąd, dzięki takiemu spektakularnemu działaniu, z polityka drugorzędnej rangi stał się popularnym i liczącym się politykiem, przed którym rysowała się już praw- dziwie błyskotliwa kariera. Należy pamiętać, że sytuacja polityczna, w której przy- szło działać Miloševiciowi, była szczególnie trudna, wręcz dramatyczna.

Jak już zostało wcześniej wspomniane, dla właściwego sprawowania władzy nie- zbędna jest realizacja wydawanych decyzji. Miloševiciowi nie udałoby się tego osią- gnąć bez odwołania się do nastrojów społecznych (resentymentów narodowych).

By tak się mogło stać, ważne jest nie tylko właściwe rozpoznanie nastrojów spo- łecznych, sięgnięcie po adekwatne do nich treści, lecz także wykorzystanie odpo- wiedniego, zrozumiałego dla przeciętnego odbiorcy języka. W przenikniętych ha- słami nacjonalistycznymi przemówieniach politycznych Slobodana Miloševicia przejawiał się populizm i demagogia, dzięki czemu zyskiwał on sobie coraz większą popularność. W związku z powyższym udawało mu się systematycznie bez więk- szych trudności ugruntowywać swoją pozycję nie tylko w dowodzonej przez sie- bie partii, w której zostali tylko jego adherenci ideologiczni całkowicie mu podpo- rządkowani, lecz także w społeczeństwie. Nie jest niczym zaskakującym, że niemal zawsze działania polityczne są bezwzględne, prawie zawsze ponad wszystko przed- kładany jest nadrzędny cel zasadzający się na zdobyciu władzy. Tak stało się i w tym przypadku, Slobodan Milošević, nie zważając na wdzięczność, którą powinien ży- wić – za udzielone mu wcześniej poparcie – wobec Ivana Stambolicia, wymusił na nim w 1989 r. opuszczenie szeregów partyjnych. Dalej wypadki potoczyły się już bardzo szybko. 15 lipca 1997 r. Milošević został wybrany przez socjalistyczną większość w jugosłowiańskim parlamencie na prezydenta Federacyjnej Republiki Jugosławii (Serbii i Czarnogóry)⁵. Tę zaszczytną funkcję sprawował aż do września

4 N. Popov, Serbski dramat. Od faszystowskiego populizmu do Miloševicia, przeł. M. Księżak, Warszawa 1994, s. 51.

5 Opozycja zbojkotowała wybory i nie wystawiła swojego kontrkandydata. Jego następcą na stano- wisku premiera Serbii został Mirko Marjanović z SPS, który jednocześnie przejął kontrolę nad Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, a tym samym nad policją i tajnymi służbami.

2000 r.⁶, kiedy przegrał wybory prezydenckie na rzecz swego rywala Zorana Djindjicia (przywódcy opozycyjnej partii demokratycznej).

3. sPecyfikA serbskiego PoPuliZMu A reAliZAcjA nAcjonAlistycZnych celów PolitycZnych

Pojęcie populizmu na gruncie politologii jest wieloznaczne. Nie jest zamiarem au- torki rozstrzyganie trafności ujęć istniejących w dyskursie naukowym poświęconym omawianemu zagadnieniu. Wśród wielu podejść najbardziej uniwersalnym dla pro- wadzonych w niniejszym artykule dociekań badawczych jest rozumienie populizmu jako ideologii, co oznacza, że jest on zbiorem wartości i zasad postępowania odno- śnie do sfery stosunków politycznych, który wyrasta z krytyki istniejącego ładu spo- łecznego i przedstawia równocześnie wizje pożądanego obrazu świata, spełniając tym samym funkcje krytyczno -wyjaśniające, projektujące kształtowanie grupowej świa- domości politycznej oraz mobilizujące do zespołowej akcji politycznej⁷. Populizm można też rozumieć jako typ komunikacji politycznej, co zwłaszcza w omawianym przypadku wydaje się mieć duże znaczenie.

Podczas sprawowania funkcji głowy państwa Slobodan Milošević, nie krępowa- ny już żadnymi barierami, coraz odważniej, najczęściej uciekając się do sytuacji po- pulistycznych, pozyskiwał sobie coraz to większą rzeszę oddanych zwolenników, co pozwalało mu na systematyczne wzmacnianie siły sprawowanej przez siebie władzy.

W tym miejscu przypomnieć należy, że z sytuacją populistyczną mamy do czynienia wówczas, gdy sprawujący władzę politycy zabiegają o poparcie szerokich rzesz społe- czeństwa, co czynią poprzez odwoływanie się do nich i manipulowanie nimi. W tym przypadku występuje określona prawidłowość – zaistnienie wspomnianej sytuacji po- pulistycznej zależy od tego, jak poszczególne segmenty struktury społecznej postrze- gają swoje położenie społeczno -ekonomiczne. O tym, czy tego typu sytuacja zaist- nieje, generalnie rzecz biorąc zazwyczaj przesądza poczucie niezaspokojenia potrzeb.

Tak więc przypadek serbski jednoznacznie potwierdza, że największe prawdopodo- bieństwo zaistnienia sytuacji populistycznej występuje w sytuacjach kryzysowych, a zwłaszcza w sytuacji zakłócenia poprawnie funkcjonującego systemu społecznego⁸.

Po objęciu urzędu prezydenta Slobodan Milošević bardzo często był zmuszo- ny do zajmowania stanowiska wobec ludności serbskiej zamieszkującej Kosowo.

Okazją do spektakularnego wystąpienia stała się np. uroczystość sześćsetlecia bitwy

6 Milošević przegrał wybory prezydenckie we wrześniu 2000 r. Zob.: S. Orlović, Politički život Srbije.

Između partokratije i demokratije, Beograd 2008, s. 159-160.

7 A. Antoszewski, Ideologia, [w:] Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1996, s. 124. Por. też: Populizm w Europie. Defekt i przejaw demokracji?, red. nauk. J. -M. De Waele, A. Pacześniak, Warszawa 2010, s. 52.

8 Por.: J. Dzwończyk, Populistyczne tendencje w społeczeństwie postsocjalistycznym (na przykładzie Polski), Toruń 2000, s. 23; Č. Čupić, Kulturni i etički problemi društva i države u promenada – slučaj Srbije, [w:] Država i demokratija, red. M. Podunavac, Beograd 2010, s. 353-369.

na Kosowym Polu⁹. 28 czerwca 1989 r. Milošević, znany z antyalbańskich poglądów, wygłosił tam przemówienie poświęcone przyszłości Serbii, solennie przyrzekał w nim serbskiej mniejszości zamieszkującej obszar Kosowa obronę przed złym traktowa- niem przez Kosowarów. Jak się szybko okazało, nie były to tylko puste słowa – obiet- nice te skutkowały niemal natychmiast odpowiednimi decyzjami, w tym przypadku wysłaniem do Kosowa oddziałów policji, których interwencja spowodowała obsadze- nie wszystkich rządowych stanowisk w Kosowie przez Serbów. Przypomnijmy, że dla Serbów Kosowo to „ziemia święta”, to swoiście pojęte sacrum. Zwłaszcza u schyłku XX w. w Serbii bardzo często odwoływano się do świętości narodowych, do religii prawosławnej. Przykładem tego może być np. posłużenie się symbolem monasteru Hilandara¹⁰ jako serbskiej świętości narodowej. Stąd też do narodowego kultu włą- czają się niemal wszyscy czczący ten symbol Serbowie. Fakt, że na terenie Kosowa znajdują się najstarsze serbskie monastery, uznane za pierwsze ośrodki państwowości Serbii, nadawał dodatkowo symbolicznego znaczenia tym ziemiom. Co więcej, fakt ten wzmacniał związek nacjonalizmu serbskiego z religią prawosławną, której du- chowni zawsze angażowali się w sprawy narodowe Serbii. Slobodan Milošević pod- czas sprawowania władzy (za namową swojej żony Mirjany) skrzętnie wykorzysty- wał niemal każdą nadarzającą się sytuację populistyczną, również i tę, która wiąże się z miejscem świętości narodowej dla Serbów. Właśnie temu miejscu w 1991 r.

(roku szczególnie ważnym, bo przesądzającym o utrzymaniu jedności federacji jugo- słowiańskiej) Milošević, stojący na czele państwowego komitetu obchodów osiem- setlecia monasteru, złożył hołd, co uznać należy za kolejne stricte populistyczne za- chowanie mające na celu pozyskanie uznania społecznego. Zauważmy, że działania tego polityka nie były przypadkowe, bardzo trafnie celował on w nastroje społeczne, w tym przypadku wiedząc, czym dla narodu serbskiego jest Hilandar wieczny, nie- śmiertelny, Hilandar to etyka i myśl o naszym istnieniu narodowym i jednostkowym¹¹.

Podobnie jak w przypadku niemal wszystkich państw posowieckich, także przypa- dek Serbii utwierdza w przekonaniu, że ten niekorzystny dla „uprawiania” religii czas zmienił się wraz z transformacją ustroju politycznego po 1989 r. Odtąd sprawujący władzę nowy establishment polityczny odpowiedzialny za demokratyzację systemu

9 Na Kosowym Polu wzniesiono wysoki na 30 metrów pomnik z „kamienia czerwonego jak krew”, wtedy też dokonano ekshumacji ciała legendarnego króla Lazara I, który zginął w tej bitwie. Por.:

A. Widngassen, Kobiety dyktatorów, przeł. J. Szymańska -Kumaniecka, Warszawa 2006, s. 147.

10 Hilandar – serbski monaster na świętej górze Athos pochodzący z końca XII w., miejsce religijno- -patriotycznych pielgrzymek Serbów. Por.: I. Čolović, Bałkany – terror kultury. Wybór esejów, przeł.

M. Petryńska, Wołowiec 2007, s. 25. Zob. też: D. Slivić, Pravoslavlje i politika u Srbiji, [w:] Crkva u pluralističkom društvu. Zbornik radova, red. R. Bigović, Novi Sad 2009, s. 60-89; R. Bigović, Crkva u savremenom svetu, Beograd 2010, passim.

11 Za: P. Volk, „Politika” 1988, 23 V, s. 7 (o ile nie zaznaczono inaczej, wszystkie tłumaczenia w tek- ście własne – E.B. -K.). Por. też: I. Čolović, Bałkany…, s. 24. Na temat znaczenia monasterów dla tradycji serbskiej pisał m.in.: S. Mileusnić, Monastiri kao medjasi srpskog duhovnog prostora, [w:]

Geopolitička stvarnost Srba, Beograd 1997, passim. Zob. też: Manastir Krka (monografija), Beograd–

–Sibenik 2007, passim. Milošević objął także patronat honorowy nad Zjazdem Diaspory ’99, który odbył się w dniach 4-5 VIII 1999 r.

zaczął honorować jedną z zasad mających nadrzędne znaczenie dla ustroju prawno- -konstytucyjnego – wolność wyznania. Milošević, chcąc pozyskać społeczeństwo dla głoszonych przez siebie idei wielkoserbskich, próbował odwoływać się do współpracy z Serbską Cerkwią Prawosławną. Mit wielkoserbizmu¹², będący mitem politycznym o powszechnym zasięgu i głęboko zakorzenionym w tradycji historycznej, religij- nej, ludowej i literackiej, był wykorzystywany zarówno przez serbską Cerkiew, jak i serbskich polityków, podobnie zresztą jak odwołanie się do „świętej ziemi Kosowa”.

Nacjonalizm Miloševicia wydawał się początkowo hierarchom Cerkwi trwałą płasz- czyzną ideowej współpracy. Z czasem jednak, gdy opresyjny i ludobójczy charakter miloševiciowskiego reżimu stał się aż nadto widoczny, przywódcy serbskiej Cerkwi zdystansowali się od polityki władz serbskich, w tym także od poglądów głoszonych przez samego Slobodana Miloševicia¹³.

Jednym z aspektów sytuacji populistycznej, prócz aspektu doktrynalnego, jest aspekt socjotechniczny i psychospołeczny. By sytuacja populistyczna mogła genero- wać spodziewane efekty w sprawowaniu przywództwa politycznego, bezwzględnie powinna uwzględniać aspekt socjotechniczny, którego istotą jest demagogia, stereo- typy i mity społeczne. Wyraźnie daje się zauważyć, że w przypadku sprawowania przywództwa politycznego przez Slobodana Miloševicia wszystkie wymienione de- finicyjne kryteria aspektu socjotechnicznego są jak najbardziej zauważalne. W tym miejscu należy przypomnieć, że jedną z cech wspólnych kultury politycznej w kra- jach postkomunistycznych powstałych na terenie państw b. Jugosławii jest znacze- nie języka traktowanego jako fundament tożsamości narodowej. W powszechnej opinii wyrażanej przez elity polityczne i kulturalne to właśnie język świadczy o od- rębności kulturowej, stąd też w jugosłowiańskim sporze międzyetnicznym u progu XXI w. argument języka okazał się niebywale istotny. W interesującej nas kwestii jest to ważne, bowiem władzę zdobywa się i jej strzeże w imię etnicznie zorientowa- nego narodu, a duch tego narodu kryje się i wyraża w kulturze, zwłaszcza w języku narodowym¹⁴. Szczególnie Serbowie przywiązują wagę do tzw. duchowej przestrze- ni swojego narodu. Dla narodu serbskiego prócz mitu narodowego, języka, trady- cyjnie istotne znaczenie miała także baśń, która w latach 90. XX w. nabrała nieco innego wymiaru, stała się częścią publicznego dyskursu, nadając ekspresji hasłom, sloganom wpisanym w zmieniający się klimat polityczny. Slobodan Milošević nie- jednokrotnie sięgał do mitów, baśni, operując językiem zrozumiałym dla narodu, do którego były one adresowane. Specyficzną cechą w tym szczególnym przypadku serbskim jest posłużenie się populistyczną baśnią, która przydziela swojemu głów- nemu protagoniście, tj. narodowi serbskiemu, rolę bohatera tragicznego¹⁵. Kiedy

12 J. Rapacka, Godzina Herdera. O Serbach, Chorwatach i idei jugosłowiańskiej, Warszawa 1995, s. 22.

13 J. Borkowski, Ofiary czy opresorzy? Historyczno -kulturowe uwarunkowania konfliktu serbsko- -albańskiego, [w:] Świat po Kosowie, red. A. Magdziak -Miszewska, Warszawa 2000, s. 55-63.

14 I. Čolović, Bałkany…, s. 33.

15 Na narodzie serbskim ciąży jakaś tajemnicza magiczna klątwa, spadają na niego bowiem same tylko nieszczęścia i cierpienia, zarówno w przeszłości, jak i obecnie.

w 1999 r.¹⁶ zakończyła się wojna w Kosowie, Milošević przypisał zasługi za jej rezul- tat narodowi serbskiemu, ogłaszając go bohaterem. Wyraźnie dający się z tego wyda- rzenia wywieść wątek martyrologiczny narodu serbskiego dowiódł, iż po latach uci- sków i klęsk, jakie przypadły w udziale ludności serbskiej, nadszedł czas odrodzenia się państwa serbskiego w każdym jego wymiarze. Slobodan Milošević, wykorzystu- jąc przedstawiane przez siebie pełne ekspresji opowieści o bohaterstwie walczących w Kosowie Serbów, głosił swój program polityczny.

W interakcjach populistycznych nie bez znaczenia jest też podział ról, który po- zwala na konkretne rozwiązania. Populistyczne legendy o narodzie serbskim mówią o wydarzeniach w określony sposób, bierze się w nich pod uwagę tylko te elemen- ty, które są niezbędne do budowy i rekonstrukcji serbskiej tożsamości narodowej.

Szczególne miejsce przypada tu bitwie na Kosowym Polu, która przedstawia się tak jak w ludowej serbskiej poezji epickiej. Odwoływanie się przez polityków, w tym Miloševicia, do tego symbolu w politycznej komunikacji dowodzi, że symbol ten wykorzystuje się do celów populistycznych, by zjednać sobie jak największą rze- szę zwolenników. Zauważmy, że Kosowo pozostaje wciąż jeszcze mityczną koleb- ką narodu serbskiego bez względu na to, czy jego terytorium będzie się znajdo- wało w państwie serbskim i czy na jego obszarze będą zamieszkiwali Serbowie¹⁷. Zauważmy też, że twierdzenie: ziemia święta to doznanie, a nie realność, dopuszcza możliwość zachowania przez naród duchowej więzi z jakimś terytorium również wtedy, gdy nie będzie tam nie tylko członków tego narodu, ale nawet śladów jego kultury.

2 października 2000 r. (trzy dni przed przewrotem)¹⁸ Slobodan Milošević, wystę- pując z orędziem do narodu serbskiego, zamierzał poprawić swój mocno już wtedy nadwątlony autorytet polityczny. W orędziu tym przedstawił siebie oraz swój reżim jako ostatnią ostoję serbskiej tożsamości narodowej, kultury, literatury i języka. Był on przekonany, że jeśli opozycja przejmie władzę, wówczas zapewne będzie przejawiać dążenia do zrujnowania kultury narodowej, do zniszczenia wszystkiego, co stanowi o specyfice serbskiej tożsamości. Próbując za wszelką cenę odzyskać systematycznie tracone poparcie społeczne, stosując przy tym zabieg właściwy kampanii negatywnej, wskazywał na niebezpieczeństwa wynikające z utraty przez niego władzy. W sytuacji gdyby opozycja przejęła władzę, oznajmił, wówczas narodowi serbskiemu grozi szyb- kie rozstanie ze swoją historią, przeszłością, tradycją, ze swymi symbolami narodowymi,

16 24 III 1999 r. NATO rozpoczęło bombardowanie Belgradu. Mimo trwających kilka tygodni na- lotów rząd Serbii nie ustąpił. Jednocześnie zaczął się na masową skalę exodus ludności albańskiej z Kosowa do Albanii i Macedonii. Dopiero 3 VI 1999 r. Slobodan Milošević przyjął oficjalnie plan pokojowy wypracowany przez grupę G8.

17 Wedle serbskiego historyka Milana St. Proticia święta ziemia jest doznaniem, a nie rzeczywistością.

Dlatego Kosowo może być świętą serbską ziemią, nie będąc w Serbii, natomiast może nie być dla nas świętym miejsce, które znajduje się na terytorium kraju. Zob.: „Nasza Borba” 1998, 18-19 VII, s. 9. Por. też: I. Čolović, Bałkany…, s. 65.

18 Rezultatem przewrotu z 5 X 2000 r. był upadek reżimu Slobodana Miloševicia. Na 8 X 2000 r. pla- nowano przeprowadzenie drugiej tury wyborów, do której z powodu przewrotu nie doszło, czego wcześniej Milošević, występując z orędziem do narodu, zupełnie nie przewidywał.

ze swoim językiem literackim¹⁹. Bardzo ekspresyjnie Slobodan Milošević rysował sytu- ację w przypadku, gdyby nie udało mu się odzyskać traconej właśnie pozycji.

I chociaż mimo czynionych starań Miloševiciowi ostatecznie nie udało się utrzy- mać pozycji, to jednak należy zauważyć, że podczas sprawowania władzy polityk ten niebywale starannie troszczył się o symbole narodowe, które zawsze pieczołowicie eksponował w swych programach politycznych, wiedząc dobrze, jakie instrumenty gwarantują pozyskanie sobie poparcia społecznego.

W aspekcie socjologicznym prócz mitów społecznych zwraca się uwagę na de- magogię. Okazuje się, że ten ostatni instrument jest bardzo często wykorzystywany przez przywódców politycznych. Najczęściej dzieje się tak: demagog przedstawia sie- bie, jak to zresztą czynił Milošević, jako wiernego, co więcej – niezawodnego i nie- zastąpionego „sługę ludu”, który od samego niemal momentu objęcia przez siebie władzy zachowywał się tak, jak przystało na sprawującego przywództwo polityczne.

Wygłaszane przez Miloševicia przemówienia publiczne zawierały dokładnie te treści, których ludzie (Serbowie) oczekiwali.

Demagodzy zwykle odwołują się do irracjonalnych oczekiwań i żądań, świadomie wzmacniają złudzenia zbiorowe, posługują się hasłami mającymi poruszyć emocje zbiorowe, bazują na potocznych stereotypach i uprzedzeniach²⁰. Co więcej, demago- gia odwołuje się do stereotypów, stąd też sięgający po ten instrument politycy posłu- gują się jednoznacznie kategorycznym tonem wypowiedzi, nie dopuszczając żadnych wahań czy też jakichkolwiek wątpliwości. Chętnie też posługują się dychotomiczny- mi zestawieniami, które bynajmniej nie są neutralne emocjonalnie dla odbiorcy, do którego są adresowane.

Zauważmy, że demagogia populistyczna uprawiana przez Slobodana Miloševicia stała się najbardziej sugestywnym środkiem wyrażania roszczeń społecznych i to za- równo mających charakter kategorycznych żądań, jak i próśb. Serbski polityk bardzo zręcznie korzystał z tego instrumentu, walcząc o władzę, odwołując się zwłaszcza podczas wieców czy manifestacji wprost do „głosu ludu”²¹.

Demagogia odwołuje się bardzo często do stereotypów i mitów społecznych, isto- tą stereotypu zaś jest uogólnianie i pomijanie różnic indywidualnych oraz upraszcza- nie i deformowanie rzeczywistości w percepcji jednostek. Przy czym należy zauwa- żyć, że stereotypy mają najczęściej właśnie charakter społeczny²². Szczególnie ważny

19 „Politika” 2000, 3 X, s. 11. Zob. też: I. Čolović, Bałkany…, s. 85-86.

20 A. Bembenista, Specyfika populistycznego typu przywództwa, [w:] Populizm na przełomie XX i XXI wieku – panaceum czy pułapka dla współczesnych społeczeństw?, red. M. Marczewska -Rytko, Toruń 2006, s. 52.

21 Milošević przez cały czas pełnienia funkcji politycznych znajdował się pod wpływem swojej żony Mirjany (profesor socjologii z wykształcenia), która bardzo starannie przygotowywała wszystkie działania polityczne męża. Por.: A. Windgassen, Kobiety…, s. 144-155. O istocie demagogii po- pulistycznej pisał: W. Narojek, Socjalistyczne „welfare state”. Studium z psychologii społecznej Polski Ludowej, Warszawa 1991, s. 56.

22 Co oznacza, że posiadają genezę społeczną – jednostka uczy się stereotypów w procesie socjalizacji w ra- mach określonej zbiorowości – i są podzielane przez duże grupy społeczne. Por.: S. Ossowski, Z zagad- nień psychologii społecznej, Warszawa 1967, s. 39, Dzieła, t. 3; J. Dzwończyk, Populistyczne…, s. 27.

dla przywódców politycznych chcących oddziaływać na szerokie rzesze społeczne jest aspekt emocjonalny wyzwalający gotowość do wiernego poddaństwa, co jest de facto reakcją zgodną z oczekiwaniem władzy.

Idąc dalej, można zauważyć, że stereotypy stanowią niezwykle ważny element mitu społecznego, który jest postrzegany jako irracjonalne wyobrażenie rzeczywistości społecznej. Dla Serbów tradycyjnie odwiecznym mitem narodowym jest wspomnia- ne już wcześniej Kosowo, które począwszy od 1981 r. (tzn. od protestów kosowskich Albańczyków domagających się niepodległości), stało się poważną częścią dyskursu po- litycznego i to nie tylko w kręgach żywo tym zainteresowanych. Mit kosowski po raz kolejny dał o sobie znać w 1986 r., kiedy w Belgradzie przypomniano sobie o spoczy- wających tam relikwiach św. Lazara²³. Dwa lata później, podczas wspomnianych już uroczystych obchodów 600. rocznicy bitwy na Kosowym Polu, za sprawą Slobodana Miloševicia dokonano swego rodzaju przewartościowania obecnego w serbskiej tradycji mitu kosowskiego i dostosowano go pod względem politycznym do czasów współcze- snych. Dokonano zatem swoistej reinterpretacji na użytek aktualnej sytuacji politycz- nej. Wypowiadając publicznie słowa: po wielu dekadach Serbia odzyskała swoją inte- gralność państwową, narodową i duchową²⁴, Milošević dał wyraz przekonaniu, że Serbia to wartość szczególna. Natomiast mit kosowski stał się bardzo istotnym elementem propagandy nacjonalistycznej, przyczyniając się do pogłębiania się animozji serbsko- -albańskich. Co więcej, mit ten stał się znakomitą podstawą serbskiego nacjonalizmu, który w zdecydowanej mierze opierał się na odwołaniach historycznych, a w szczegól- ności na postrzeganiu narodu serbskiego w kategorii ofiary. Ten fakt bardzo często był brany pod uwagę przez Miloševicia, co dawało oczekiwane efekty, wzniecało postawy agresji i skłonność do dochodzenia swych praw na drodze militarnej.

W kontekście prowadzonych rozważań nie bez znaczenia jest język, jakim posługuje się przywódca polityczny. Tak zwane słowa -klucze²⁵ są często wykorzystywane w rela- cjach ze społeczeństwem, które jest obiektem manipulacji. Za takie symboliczne słowa- -klucze uznaje się dziś m.in. te wypisywane na serbskich domach w Kosowie tuż przed bombardowaniem NATO w roku 1999: na planie czteroramiennego prawosławnego krzyża widniały słowa: Samo Slobo spasi Srbiju (Tylko Slobo [tj. Milošević] ocali Serbię).

Milošević bardzo chętnie sięgał po język używany przez Cerkiew w celu zjednania sobie narodu serbskiego. Wcale nie rzadkie były metaforyczne odwołania np. do „serbskiej Jerozolimy” bądź do „Serbii ziemskiej” wywyższonej do rangi „Serbii niebiańskiej”²⁶.

23 O. Zirojević, Kosovo in the Collective Memory, [w:] The Road to War in Serbia. Trauma and Catharsis, red. N. Popov, Beograd 1996, s. 190. Por. też: D. Gibas -Krzak, Serbsko -albański konflikt o Kosowo w XX wieku. Uwarunkowania, przebieg, konsekwencje, Toruń 2009, passim.

24 T. Judah, Kosovo. War and Revenge, New Haven–London 2000, s. 56.

25 Słowa–klucze są charakterystyczne dla konkretnych systemów ideologicznych. W każdym takim systemie można bez trudu odnaleźć takie słowa.

26 Czasopismo cerkiewne „Pravoslavje” 1993, 1-15 VIII, nr 611. Zob. też: D. Gil, Świętosławie a dzi- siejsze oblicze kultury duchowej Serbów, [w:] Przemiany w świadomości i kulturze duchowej narodów Jugosławii po 1991 roku, red. E. Szczęśniak -Kajzar, Kraków 1999, s. 40. Kosowo często określa się też mianem „Srbija Stara”, „Srbija Sacra”.

W opisywanych realiach prócz aspektu socjotechnicznego w sytuacji populistycz- nej dostrzec można także aspekt psychospołeczny, który dotyczy zapotrzebowania na określony typ przywództwa. W omawianym okresie pożądany typ przywództwa politycznego był niewątpliwie realizowany przez Slobodana Miloševicia, któremu dzięki nacjonalistycznej manipulacji serbską tradycją kulturalną i językiem serbskim udawało się przez wiele lat utrzymywać u władzy w tym chyba najtrudniejszym dla Jugosławii, a później Republiki Serbii czasie.

W tym miejscu wypada zauważyć, że dla niemal każdej działalności politycznej nie bez znaczenia jest zabarwienie ideologiczne. Zdaniem autorki to właśnie ide- ologia nacjonalizmu w sposób bardzo wyraźny towarzyszyła polityce Slobodana Miloševicia. Warto podkreślić, że nacjonalizm najczęściej rozumie się nie tylko jako postawę społeczno -polityczną, lecz także jako formę ideologii podporządkowującą interesy innych narodów interesom własnego narodu, często charakteryzującą się przejawami egoizmu narodowego, wyolbrzymianiem cech pozytywnych i niedostrze- ganiem słabości własnego narodu (egoizm narodowy)²⁷. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że zjawisko to było niebywale niebezpieczne, otóż z jednej strony, jako hasło populistyczne, pozwalało na pozyskiwanie zwolenników prowadzonej polityki, z drugiej jednak strony powodowało wzniecanie groźnych w skutkach nienawiści na- rodowościowych. Także zdaniem współczesnych wnikliwych badaczy „epoki miloše- viciowskiej” nacjonalizm serbski eskalował, przybierając na sile wraz z pojawieniem się na scenie politycznej właśnie Slobodana Miloševicia, który swą karierę polityczną zawdzięczał rozwijanym w latach 80. XX w. antagonizmom serbsko -albańskim i któ- remu od samego niemal początku, dzięki starannemu dobieraniu treści i słów, uda- wało się z powodzeniem sprawować wręcz autorytarną władzę.

Slobodan Milošević bezsprzecznie zdradzał ambicje wodzowskie, osiągnięcie celu umożliwiła mu umiejętność wykorzystania rozczarowania i niezadowolenia społecz- nego wobec zmieniających się realiów polityczno -społecznych. Był to polityk, który umiejętnie pozyskiwał społeczeństwo za pomocą populistycznej retoryki oraz ade- kwatnych środków mobilizacji. Slobodana Miloševicia uważa się dziś za demagogicz- nego przywódcę populistycznego, który wprawdzie wywodził się z elit politycznych, a jednocześnie czynił zabiegi o akceptację prowadzonej przez siebie działalności poli- tycznej przez społeczeństwo.

4. udZiAł slobodAnA MilošeViciA w Procesie roZPAdu federAcji jugosłowiAńskiej

Slobodan Milošević w znacznej mierze przyczynił się do rozpadu federacji jugosło- wiańskiej. Stało się tak przede wszystkim za przyczyną zdeterminowanych starań

27 S. Branković, Politicki prostor u postmilosevicevskoj Srbiji, „Nova Srbska Politicka Misao” 2001, posebno izdanje 1: Srbija posle Miloševicia, s. 56. Szerzej na ten temat zob.: E. Bujwid -Kurek, Nacjonalizm we współczesnej polityce serbskiej, „Problemy Społeczne i Ekonomiczne” 2005, Vol. 2, s. 41-57.

z jego strony, którym niestety towarzyszyły traumatyczne wydarzenia (krwawa wojna domowa), wywołane m.in. dążeniami do umocnienia pozycji Serbii w ramach fede- racji. Przypomnijmy, że wcześniej Socjalistyczną Federacją Republik Jugosławii rzą- dziło kolektywne kierownictwo, którego jednym z nadrzędnych zadań było strzeże- nie jedności federacji, złożonej z sześciu republik (Słowenii, Chorwacji, Macedonii, Bośni i Hercegowiny, Serbii, Czarnogóry) oraz dwóch pokrain należących do Serbii:

Wojwodiny i Kosowa²⁸. Upadek państw sowieckich spowodował, że odrodziły się od dawna tłumione resentymenty narodowe – dążenia do pełnej niezależności po- jedynczych narodów. Zwłaszcza Milošević nie mógł się pogodzić z nieodwracalnym procesem rozpadu federacji. Jego jednoznacznie zdeterminowana, przede wszystkim antyalbańska polityka spowodowała pacyfikację niepodległościowych dążeń²⁹.

Postawa nacjonalistyczna, mimo negatywnej oceny gremiów międzynarodowych, paradoksalnie korzystnie wpłynęła na zjednanie sobie sympatii i pozyskanie popular- ności ze strony Serbów. Polityka Slobodana Miloševicia wyraźnie zdradzała prefero- wanie przez niego idei „Wielkiej Serbii”. Postawa ta spotkała się niemal natychmiast z niechętną reakcją pozostałych republik wchodzących w skład federacji jugosłowiań- skiej, które w odpowiedzi głosiły analogiczne idee „Wielkiej Chorwacji” czy „Wielkiej Albanii”. W tym miejscu należy przypomnieć, że 26 czerwca 1991 r. Słowenia i Chorwacja, proklamując swoją niepodległość, „odrywając się” od struktury federa- cyjnej, rozpoczęły funkcjonowanie już jako samodzielne państwa. Kolejnymi repu- blikami, które się usamodzielniły, były: Macedonia, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Czarnogóra i Kosowo, którego status państwa do chwili obecnej (maj 2011 r.) jest wciąż jeszcze bardzo problematyczny.

Należy zauważyć, że usamodzielnianie się kolejnych państw nie zawsze dokony- wało się na drodze pokojowej. Najczęściej jednak owa „samodzielność” okupiona była niestety przelewem krwi. Tak działo się np. w Chorwacji, tak było w Bośni i Hercegowinie, tych traumatycznych wydarzeń nie uniknęło także Kosowo.

Zauważmy, że do wydarzeń tych dochodziło głównie w tych republikach, w których zamieszkiwała liczna mniejszość serbska. Na tych obszarach miały miejsce czystki et- niczne na skalę niespotykaną od zakończenia II wojny światowej. Za te wydarzenia obarczano winą przede wszystkim Slobodana Miloševicia, który szczególnie wspie- rał działania zbrojne z udziałem Serbów. W wyniku interwencji NATO (24 marca 1999 r.)³⁰ na gospodarkę serbską Stany Zjednoczone nałożyły embargo. Milošević, zmuszony tym do złagodzenia swojej wrogiej polityki wobec innych narodowo- ści, wprawdzie niechętnie, ale jednak zaniechał udzielania poparcia dla bośniackich Serbów³¹ w toczonych przez nich walkach etnicznych.

28 Por.: K. Krysieniel, Geneza, przebieg i skutki rozpadu Jugosławii, [w:] Systemy medialne krajów bał- kańskich, red. Z. Oniszczuk, M. Gierula, Sosnowiec 2009, s. 9-27.

29 http://archiwum.polityka.pl/art./kalendarium -2002,378846.html, 12 II 2011.

30 W. Walkiewicz, Jugosławia. Państwa sukcesyjne, Warszawa 2009, s. 282-288.

31 Na czele bośniackich Serbów stał Radovan Karadžić, oskarżony o zbrodnie wojenne. Na ten temat szerzej zob.: E. Bujwid -Kurek, Fenomen prezydentury w „młodych” państwach bałkańskich, [w:] Myśli

Pomimo że Milošević angażował się w rozmowy pokojowe, był nawet jednym z sygnatariuszy parafowanego w Dayton (21 listopada 1995 r.), a następnie podpi- sanego w Paryżu 14 grudnia 1995 r. układu pokojowego kończącego wojnę w Bośni i Hercegowinie, to jednak na arenie międzynarodowej prowadzona przez niego po- lityka nie znalazła powszechnego uznania. Przeciwnie – pod jego adresem często pa- dały uzasadnione zresztą zarzuty łamania praw człowieka i nieprzestrzegania zasad demokracji. Co więcej, czyniono go nadto odpowiedzialnym za zbrodnie wojenne.

Tak wyrażane opinie bynajmniej nie zmniejszały jego popularności w Serbii, prze- ciwnie, zwłaszcza na prowincji serbskiej uznawany był wciąż nie tylko za niekwestio- nowanego i sprawnie funkcjonującego polityka, ale wręcz za bohatera. Jak już zostało wcześniej zauważone, prowadzona przez niego z niebywałą konsekwencją zwłaszcza antyalbańska polityka, szczególnie wyraźna w latach 90. XX stulecia wobec Kosowa, potęgowała i tak już silne napięcia w relacjach międzynarodowych. Wobec niezbitych dowodów łamania praw człowieka w Kosowie oraz braku konsensusu w pokojowych rozmowach dyplomatycznych w marcu 1999 r. NATO zdecydowało się na prze- prowadzenie interwencji lotniczej, której głównym celem miał być reżim Slobodana Miloševicia. 9 czerwca 1999 r. w Kumanovie podpisano porozumienie pokojowe serbsko -kosowskie³².

W powszechnie panującej opinii międzynarodowej Miloševicia uznaje się za głównego sprawcę całkowitego rozpadu SFR Jugosławii. Paradoksalnie jednak naloty NATO jeszcze bardziej wzmocniły jego pozycję polityczną wśród ludności serbskiej wrogiej interwencji z zewnątrz. Wyraźne nadwątlenie przez opinię międzynarodową autorytetu politycznego Slobodana Miloševicia bynajmniej nie miało wpływu na wy- rażane dla tego polityka sympatie niemałej części społeczeństwa serbskiego. Mimo że Milošević przegrał wybory prezydenckie we wrześniu 2000 r., to jednak wciąż pozo- stał liczącym się i wpływowym politykiem. Dowodem tego może być ponowny jego wybór pod koniec listopada 2000 r. na przewodniczącego Socjalistycznej Partii Serbii (SPS), która co prawda traciła na znaczeniu, ale wciąż jeszcze należała do grona partii parlamentarnych.

Jednak wspólnota międzynarodowa, nie zważając na to poparcie, okazała się konsekwentna w stawianiu wcale nie bezpodstawnych oskarżeń pod jego adre- sem. W maju 1999 r. Międzynarodowy Trybunał do spraw zbrodni wojennych popełnionych na terytorium b. Jugosławii z siedzibą w Hadze (Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii – International Criminal Tribunal for the for- mer Yugoslavia (ICTY)) formalnie oskarżył Slobodana Miloševicia o zbrodnie wo- jenne. W tej sytuacji Milošević 7 października 1999 r. zmuszony został do dymisji i rezygnacji z przewodnictwa SPS. Uczynił to, jak się zdaje, w nadziei, że oficjalna rezygnacja ze sprawowania funkcji lidera SPS zmniejszy zainteresowanie jego osobą

i polityka. Księga dedykowana profesorowi Jackowi Marii Majchrowskiemu, red. B. Szlachta, t. 2, Kraków 2011, s. 282.

32 Zgodnie z postanowieniami wycofano z Kosowa wojska serbskie. Kontrolę nad Kosowem przejęły pokojowe siły międzynarodowe KFOR.

międzynarodowych gremiów oraz spowoduje zaniechanie pociągnięcia go do odpo- wiedzialności i rozliczenia za ludobójstwo i czystki etniczne. Tak się jednak nie sta- ło. 1 czerwca 2001 r. prokurator generalna Trybunału Carla del Ponte postawiła mu oficjalne zarzuty obciążające go odpowiedzialnością za dekadę wojen na Bałkanach i ludobójstwo w czasie wojny w Bośni i Hercegowinie. Carla del Ponte oskarży- ła Miloševicia o spowodowanie podczas wojen na Bałkanach niewypowiedzianych cierpień setek tysięcy osób, stwierdzając, że podczas tych konfliktów doszło do pra- wie średniowiecznych okrucieństw³³. Wedle oskarżenia celem konfliktów wojennych w Kosowie, Bośni i Hercegowinie, a także na obszarze Chorwacji było propago- wanie stworzenia za wszelką cenę „Wielkiej Serbii”, w której znaleźliby się wszyscy Serbowie żyjący w dawnej Jugosławii. 28 czerwca tego samego roku rząd Serbii prze- kazał Slobodana Miloševicia ICTY. Pierwsze przesłuchanie przed Trybunałem odby- ło się 2 lipca 2001 r., Milošević odmówił Trybunałowi wszelkich kompetencji³⁴, nie przyznał się też do stawianych mu zarzutów. Jednak Trybunał oddalił zgłaszane przez niego zastrzeżenia, decydując się na rozszerzenie oskarżeń kierowanych pod jego ad- resem, co nastąpiło już w październiku 2001 r., i czyniąc go współodpowiedzialnym za masakry dokonane podczas wojny domowej na obszarze Chorwacji³⁵.

5. PodsuMowAnie

Najczęściej sytuacje populistyczne, w które uwikłani bywają przywódcy polityczni, wiążą się z zaistniałym kryzysem społeczno -gospodarczym i brakiem stabilizacji po- litycznej państwa. Nieudolnie funkcjonujący system prawie zawsze generuje zacho- wania silnie nacechowane populizmem, tzn. demagogią, retoryką itp. Omawiany przykład Serbii i jej przywódcy Slobodana Miloševicia wystarczająco nas o tym prze- konuje. W szczególnej sytuacji, w jakiej znalazła się Serbia u schyłku XX stulecia, jak dowiodły wydarzenia tego okresu, istniało społeczne zapotrzebowanie na silne auto- rytetem przywództwo polityczne, w którym społeczeństwo pokładałoby nadzieje na poprawę sytuacji. Dlatego stosowana retoryka, obietnice nie mające się nigdy ziścić (czego ich odbiorca sobie nie uświadamiał), były niebywale popularne.

Wykorzystując szczególnie aspekt sytuacji populistycznej w równej mierze socjo- techniczny, jak i psychospołeczny, Slobodan Milošević stał się autorytetem dla ów-

33 Do powszechnego użycia weszło wtedy określenie „czystka etniczna”. Por.: http://wiadomosci.

wp.pl/kat,315,title,W -Hadze -rozpoczal -sie -proces -Miloszevicia,wid,239335,wiadomosc.html?ti- caid=1ede6, 12 II 2002.

34 Milošević uważał, że Trybunał Haski nie posiada właściwych kompetencji, ponieważ został po- wołany przez Radę Bezpieczeństwa ONZ, a nie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Uważał także za nielegalne przekazanie go do Hagi. Tymczasem obwinia się go o spowodowanie śmier- ci 577 Albańczyków z Kosowa oraz okrutne deportacje 740 tys. Albańczyków z Kosowa. Zob.:

A. Windagassen, Kobiety…, s. 154.

35 Slobodan Milošević zmarł w haskim więzieniu 11 III 2006 r. Do dnia dzisiejszego okoliczności jego śmierci nie są bliżej wyjaśnione.

czesnego serbskiego społeczeństwa, które upatrywało w nim mesjasza. Podczas gdy okazało się, że ten, w którym pokładano nadzieje na realizację marzeń o „Wielkiej Serbii”, został postawiony przed Międzynarodowy Trybunał w Hadze i oskarżony o największe zbrodnie ludobójstwa i czystki etniczne dokonane na obszarze państw b. Jugosławii, obserwatorom serbskiej sceny politycznej bardzo trudno było pogodzić się ze świadomością okłamywania i mamienia narodu, co działo się właśnie za przy- czyną stosowania praktyk populistycznych. Uprawianie polityki za pomocą takich instrumentów z jednej strony działało pozytywnie, zapewniając poparcie społeczne, z drugiej jednak strony wywoływało jeszcze większe napięcia między poszczególnymi narodami, które aktualnie brane były pod uwagę w polityce tarć antynarodowych prowadzonej przez Slobodana Miloševicia. Milošević, by utrzymać swoją wyjątkową pozycję autorytarnego przywódcy politycznego, wielokrotnie sięgał po środki z za- kresu populistycznej socjotechniki, co przez długie lata sprawowania władzy przyno- siło oczekiwane przez niego skutki.

dr hab. prof. uj ewa bujwid‑kurek, pracownik naukowo -dydaktyczny w Katedrze Współczesnych Systemów Politycznych w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 2006 do 2012 r.

pełniła funkcję wicedyrektora INP SM UJ ds. dydaktycznych. Jej główne zaintere- sowania naukowe koncentrują się wokół współczesnej problematyki państw bałkań- skich ze szczególnym uwzględnieniem państw powstałych w wyniku dekompozycji federacji jugosłowiańskiej u schyłku XX w. Jest autorką kilku książek z tego zakre- su, jedną z najnowszych pozycji jest książka pt. Państwa pojugosłowiańskie. Szkice politologiczne (2008). Jest także współautorką książki wydanej w języku rosyjskim pt. Padenije Jugoslawii: pricziny i sledstvija (2010). Wśród licznych artykułów na- ukowych wymienić należy np.: Posledice razbijanija Jugoslawije. Slabosti koje udalaju od civilizovanog żivota (2005), Konflikt serbsko -albański. Przykład Kosowa na przeło- mie XX i XXI wieku (2007), Pluralne spektrum macedońskiej sceny politycznej (2008), The Republic of Bosnia and Herzegovina in a New Political Space (2008), Samodzielne Kosowo – studium przypadku (2009), Samorząd lokalny w decentralizującym się systemie politycznym Republiki Chorwacji. Zarys refleksji politologicznej (2010), Dystrykt Brczko Bośni i Hercegowiny jako gwarant pokoju i bezpieczeństwa na Bałkanach Zachodnich (2010), Wpływ religii na proces dekompozycji Jugosławii (2010), Fenomen prezydentu- ry w „młodych” państwach bałkańskich (2011), Rola Alii Izetbegovicia w kształtowaniu muzułmańskiej wspólnoty narodowej Bośni i Hercegowiny (2011), Zaawansowanie pro- cesów transformacji ustrojowej państw jugosłowiańskich (2011), Zasady ustrojowe w za- pisie konstytucji Republiki Serbii z 10 listopada 2006 roku (2011), Stan nadzwyczajny w zapisach konstytucji wybranych państw Europy Środkowo -Wschodniej (2012).