Zarys historii poszukiwań, badań i górnictwa węgla brunatnego w Polsce oraz udział w niej Państwowego Instytutu Geologicznego

(1)

Kwartalnik Geologiczny, l. 35, nr 2,1991 r., str.207-220

EdwardCIUK

Zarys historii poszukiwan, badan i g6rnictwa w'rgla brunatnego w Polsce oraz udzial w niej Panstwowego Instytutu Geologicznego

_.

.

Historic;: poszukiwal'i, badal\ i g6rnictwa wc;gla brunatnego na ziemiach polskich ujC(tow okresy: sprzed 1860 r., lata 1861-1918. 1919-1939, 194~1944 i po 1945 r. Najbujniejsze okresy rozwoju przypadajC} na lata 1860-1918 oral po 1945 r. Ten ostatni okres cechuje szeroki zakres badal'i geologicznych, w\V)'Jliku kt6rych doszlo do odkrycia wielu nO\\'j'ch Zt62 w~gIa brunatnego orazznakomitego rozpoznania stratygrafii i geologii Irzeciorlc;:du na Nizu Polskim. Nasl'lpiJ niespotyk.1ny dot'ld rozw6j g6rniclwa lej kopaliny. osi<j;gaj'lc poziom wydobycia ponad 75 min t rocznic.

W historii poszukiwan, badan i rozwoju g6rnictwa w~gla brunatnego w Polsce wyr6init moiDa kilka okres6w, a mianowicie:

- okres sprzed 1860 r., -lata 1861-1918,

- okres mi"dzwojenny 1919-1939, -lata 1940-1944,

- okres po 1945 r.

• Skrut referatu wygtoszonego w dniu 11 maja 1989 r. na CXXV Sesji Naukowej Z okazji 70-Jecia Partstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie

(2)

Edward Ciuk

OKRES SPRZED 1860 R.

PocU\tki problematyki w~gla brunatnego jako surowca energetyeznego si~gaj~ na ziemiaeh polskieh polowy XVIII w. Kopalin~ t~ odkryto w 1740 r. w okolicy Turoszo- wa, gdzie do dill istnieje powszechnie znana, jedna z najwi~kszyeh w Europie, kopalnia odkrywkowa KWB Tur6w. Plytko lei.ljee warstwy wc;gla brunatnego, do kilku metr6w mi~iSzo~ei, tkwi~ee ~r6d osad6w ilastyeh, i spoezywaj~ce na glc;biej zalega-

j~cym (w6wezas jeszeze nieznanym), gl6wnym pokladzie zloia, eksploatowane byly przez pierwsze 40 lat przez miejscow~ ludno~t systemem gospodarezym. I tu, jak

s~dZC;, naleZy upatrywat pOCZJ\tk6w poszukiwati geologicznych wc;gla brunatnego na ziemiaeh polskich.

Wla$eiwy rozw6j kopalni turoszowskiej wi~ie siC; jednak dopiero z rokiem 1780, kiedy to w okolicy Zatonia, na p61noenym skraju zloia w~glowego, powstala pierwsza na ziemiach polskich kopalnia gl~binowa. W ~lad za ni~ w nastc;pnyeh lataeh powsta- walo wiele innych malyeh kopalii na obszarze niecki Zytawskiej, kt6rych lokalizaeji nie spos6b w og61e odtworzyt. Wedlug zapis6w rMnych autor6w w latach 1836-1869 istnialo okolo 69 kopalii. Liczba ta ~wiadczy 0 bujnym jUi w6wczas rozwoju plytkiego kopalnietwa wc;gla brunatnego, jako ir6dla taniego i dobrego opalu. Byly to zapewne pojedyneze szybiki lub moze male odkrywki, kt6rym nadawano r6zne nazwy, szumnie

najcz~ciej okr~lano kopalniami (Braunkohlengrube).

Drugim punktem najwcz~niejszego odkrycia w~gla brunatnego na ziemiach polskich byla dawna podziemna kopalnia 'Fortuna' w okolicy Krzelkowa k. Zic;bie na Dolnym Sl~sku, czynna takie juz w 1740 r.

Wc;giel brunatny wystc;pujqcy w podobnych warunkach, tj. lei.ljcy ply tko, blisko powierzchni i powyiej w6d gruntowych, napotykany byl niew~tpliwie i w innych rejonach Polski zachodniej, np. w rejonie Zgorzelca, Radomierzye, na Ziemi Lubus- kiej i w innych miejscowo~ciach. W latach 184G-1860 istnialo na tyeh obszarach okolo 58 kopalti, a ich roczne wydobycie okreSlano I~cznie na okolo 35 000 t.

Na ziemiach polskich bC;dqcych pod zaborem rosyjskim i austriaekim poszukiwania geologiczne i g6rnictwo wc;gla brunatncgo rozwijaly si~ znacznie slabiej.

W dawnej Malopolsce wschodniej kopalnie wc;gla brunatnego istnialy przed 1860 r., np. w okolicy Potylicza (1832 r.), w Nowosielicy (1840 r.), kolo Nowego S~cza

(1858 r.), w okolicy Brody na Wolyniu (1859 r.) i inne. Zar6wno prace geologiczno- -poszukiwawcze, jak i g6rnicze prowadzone tam byly okresowo - w latach 1832-1918 oraz w okresie mi~dzywojennym 1919-1939.

Na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego w~gicl brunatny eksploatowano od drugiej polowy XVIII w. L. Buch podaje, ze kopalina ta byla intensywnie poszukiwana w rejonie zawierciatiskim jut po roku 1775. Wedlug innych tr6del eksploatacja

rozpoez~la si~ tu w latach 60-tych ubieglcgo stulecia.

(3)

Hist6ria poszukiwart w~gla brunatnego w Yolsce

LATA 1861'-1918

Rozw6j uprzemyslowienia wywolany rewolucj~ ·techniczn~, zapoc~tkowany w latach 1850--1913, na ziemiach polskich nie przebiegal r6wnomiernie.

Najbardziej sprzyjaj'lce warunki istnialy w tym okresie w zaborze pruskim, co wi'lzalo si<; ze sprzyjaj~C'! sytuacj'l polityczn'l Niemiec.

Rozw6j gospodarczy Niemiec wyzwolil takze przedsiQbiorczo~6 kapitalu prywat- nego na ziemiach polskich pod zaborem pruskim, oiywil stopien zainteresowania surowcami mineralnymi, w tym w<;glem .brunatnym. Notuje si~ w6wczas intensywny rozw6j prac geologiczno-poszukiwawczych tej kopaliny, prowadzonych nie tylko przez panstwo, ale i kapital prywatny. W wyniku tych przedsi~wzi~6 zatwierdzono wiele nadaii g6rniczych na t~ kopalin~, zar6wno prywatnych, jak i mandatowch,

cz~sto w starych dokumentach nazywanych kopalniami. Pokryly one rozlegle obszary szczeg61nie Ziemi Lubuskiej i Dolnego SI'Iska, a ponadto liczne rejony poznaiiskiego oraz pOjedyncze Pomorza Zachodniego i Wschodniego.

Inaczej przejawial si~ rozw6j uprzemyslowienia ziem polskich w zaborze rosyjskim. Ziemie te uchodzily za znacznie mniej zasobne w surowee mineralne ze

wzgl~du na grub'l pokryw~ osad6w ezwartorz~dowyeh, utrudniaj'lc~ dost~p do utwo- r6w starszyeh. Wzrost uprzemyslowienia w tym zaborze opieral si~ w6wczas na prze-

my~le tekstylnym i maszynowym, a dopiero od Okresu Staszieowskiego - na

przemy~le wydobywczym i przetw6rczym, g6rniczo-hutniczym, zwi'lzanym z w~glem

kamiennym, rudami cynku i olowiu, ielaza oraz cz~~ciowo miedzi oraz z innymi surowcami. Wydobywczy przemysl w~gla brunatnego, rozwijaj'lCY si~ lokalnie i spo- radycznie, odgrywal znaczenie marginalne.

W latach 1860--1910 najslabsze tempo rozwoju industrializacji wykazywal zaMr austriacki, mimo posiadania bogaetw mineralnych, w tym w~gla brunatnego. Powo- dem takiego stanu byla silna konkureneja wysoko rozwini~tego przemyslu austriae- kiego i czeskiego.

Pierwsze miejsce w rozwoju poszukiwan, badan i g6rnictwa w~gla brunatnego zajmowal w tym czasie zab6r pruski. Na jego terenach znane· byly w6wczas znaczne zasoby w~gla brunatnego, wyst~puj'lce ply tko, w warunkach latwo dost~pnych. gl6w- nie w strefaeh glacjalnych zaburzen. Powstawaly wi~e liezne, (ok. 130), przewainie maJe podziemne kopalnie w~gla brunatnego, z kt6rych wiele ezynnyeh bylo przez

kilkadziesi~t lat, a niekt6re praeuj~ do dzi~ (KWB Tur6w). Wydobycie w~gla brunatnego w tym okresie szacowano w zaborze pruskim na 80--260 tys. t roeznie. Liczba kopalii i wielk6~6 wydobycia, a tatie liezba nadaii g6rniczych za twierdzonyeh przez WyiSze Urz~dy G6rnieze we Wroclawiu i HaHe n.Saal~ ~wiade~ 0 skali prac geologiczno-poszukiwawezych tej kopaliny. Skal~ t~ potwierdzaj~ r6wniei zachowane z tyeh lat mapy nadan i teren6w g6rniczyeh w~gla brunatnego.

Na ziemiach zachodniej Polski dawnego zaboru pruskiego wyr6zni6 mozna kilka

pr~znych okr~g6w g6rniczyeh w~gla brunatnego, jak: lubuski, iarsko-zielonog6rski.

zgorzele.:ki, przedsudecki, w mniejszym stopniu gorzowsko-szezeeinski, poznanski, opolski oraz pojedyneze punkty wydobycia - orlowski w olszytynskim, sierakowski w poznanskim, mogilenski w bydgoskim i inne. Szczeg61nie silny rozw6j poszukiwan i badan oraz g6rnictwa zl6i w~gla brunatnego mial miejsce w okr~gach iarsko-zielono-

(4)

<1" baward Ciuk

g6rskim, lubuskim i zgorzeleckim, gdzie takie kopalnie podziemne, jak KWB Smo- g6ry, Henryk, Maria, Babina, Kalawsk, Luban pracowaly jeszcze w latach 1957-1973, a KWB Sieniawa - podziemnie i odkrywkowo oraz KWB Tur6w - odkrywkowo,

pracuj~ do dzi~.

Wiod~cymi rejonami g6rnictwa w~gla brunatnego byl wi~c Dolny Sl~sk i Ziemia Lubuska. Tam wyst~powaly i nadal wyst~puj~ poklady w~gla na znacznych obszarach i w licznych zloZach plytko zalegaj~cch. Tam tei g6rnictwo stalo si~ ba~ do~wiadczal

n~ dla przyszlego rozwoju, gdzie od 1860 r. zostala opanowana technologia utwardza- nia i brykietowania w~gla, stwarzaj~c moiliwo~ci transportu tej kopaliny w odleglejsze obszary oraz latwiejszego jej przechowywania i racjonalnego spalania.

Dla zmniejszenia strat powstaj~cych z rozkruszaj~cego si~ i wysychaj~cego

podczas transportu surowego w~gla brunatnego (przeci~tna zawarto~6 wilgoci 50%), a takie w okresach gromadzenia go na skladowiskach, prawie wsz~dzie wraz z pro-

dukcj~ podj~to jego brykietowanie. W latach 1860-1900 powstalo kilka brykietowni przy kopalniach w Lubaniu, Kalawsku, Babinie, Zielonej G6rze, Smog6rach, Cy- bince, czynnych (z wyj~tkiem Cybinki i Zielonej G6ry) do lat szd6dziesi~tych

bie4cego stulecia.

Znaczenie w~gla brunatnego dla gospodarki regionalnej znajdowalo wi~c peine zrozumienie wladz zaboru pruskiego. Dlatego tei. w XIX i w polowie XX w. wybudo- wano na ziemiach zachodnich najwi~cej kapahl. Jedne stanowily obiekty stosunkowo dui.e i przetrwaly przez wiele dziesi~tk6w lat, inne (podziemne lub nieliczne odkrywkowe) mialy kr6tkotrwaly Zywot, pracowaly sezonowo prymitywnym systemem, urabiaj~c w~giel kilofem i 10pat~.Takie odkrywki lub szybiki; lokalizowane na gruntach wla~cicieli ziemskich, byly likwidowane po wybraniu lepszych i dogod- niejszych partii ziM. Wiele tego rodzaju malych kopahl w og6le nie rejestrowano w

zar~dach g6rniczych, a wiadomo~ci 0 nich notowane byly przez r6inych autor6w, z

pomini~ciem opisu warunk6w geologiczno-g6rniczych i bez ujawniania danych do-

ty~cych wydobycia, okresu istnienia itp.

W polowie XIX w. w zaborze pruskim ptzeprowadzono reform~ ustawodawstwa g6rniczego. Zmierzala ona do ograniczenia, uprzednio stosowanego, bezpo~redniego zar~dzania kopalniami przez ich wla~cicieli na rzecz nadzoru technicznego, obejmu-

j~cego dzialalno~6 poszukiwawc~ i wydobywc~. W 1851 r. zmieniono stare zasady opodatkowania wydobycia, tzw. olbory, wprowadzaj~c nowe, polegaj~ce na ~ci~ganiu

podatku (2%) od dochod6w nad·awania koncesji, egzaminowania mlodych g6rnik6w, zatwierdzania dozoru g6rniczego itp. W ramach teji.e reformy utworzono okr~gowe u~dy g6rnicze, podlegle Wyi.szym Urz~dom G6rniczym we Wroclawiu i Halle n.

Saal~.

W drugiej polowie XIX w. powstal syndykat przemyslowoow g6rnictwa w~gla

brunatnego (Ostelbische Braunkohlensyndikat) w Berlinie, wywieraj~cy duZywpiyw na

polityk~ r~du i wladz g6rniczych w sprawach dotyc~cych g6rnictwa w~gla brunatnego. Pod koniec XIX w. utworzono organizacj~ przemyslowoow pod nazw~ Braun- . kohlenindustrieverein, kt6rej dzialalno~6 wi~zala si~ z technicznymi i

technologicznymi problemami przemyslu w~gla brunatnego, publikowaniem danych

doty~cych produkcji, poszukiwali i badali zl6i w~glowych, nadzoru nad pras~ tech-

niczn~. Rozpocz~to w6wczas m.in. edycj~ dwutygodnika, a p6tI1iej miesi~cznika

(5)

Historia poszukiwat'i wc:g1a brunalnego w rmscc:

"Braunkohle" przez firm~ Wilhelm Knapp w Halle n.Saalq. Ta struktura administracji g6rniczej przemys!u w~gla brunatnego na ziemiach polskich zaboru pruskiego trwa!a do 1945 r.

W zaborach rosyjskim i austriackim g6rnictwo w~gla brunatnego nie by!o tak dobrze wrganizowane. Wynika!o to z wielu przyczyn: bardzo niewielkich w6wczas zasob6w tej kopaliny, sporadycznej raczej dzia!alnoki g6rniczej, odmiennych warun- k6w geologiczno-g6rniczych, kt6re w wielu przypadkach nic zach~caly do inten- sywniejszych inicjatyw inwestycyjnych, znikomej dzia!a!no~ci

geologiczno-poszukiwawczej oraz ze znacznej oboj~tno~ci w!adz zaborczych w rozwoju uprzemys!owienia tych ziem. Prywatni w!a~ciciele, przewainie malych zaklad6w g6rniczych, zobowiqzani byli do rejestrowania si~ w ur~dach g6rniczych, przestrze- gania przepis6w g6rniczych oraz przedk!adania okresowych sprawozdati z dzialalno-

~ci, kt6rq ograniczali niemal wy!qcznie do moiliwie maksymalnych korzy~ci

wydobywczych, przy minimalnych nak!adach rozwojowo-inwestycyjnych i prognos- tycznego rozpoznawania dalszych teren6w w~glono~nych.

OKRES MI~DZYWOJENNY 1919-1939

Powo!anie do iycia w 1919 r. Panstwowego Instytutu Geologicznego postawi!o przeil tq instytucj4 pilne i trudne zadanie rozwini~cia badati geologicznych na calym obszarze zintegrowanego jUi w pewnym stopniu kraju, a szczeg61nie badati surowc6w mineralnych, niezb~dnych dla gospodarki narodowej. Zadanie to by!o tyro trud- niejsze do wykonywania, ie i1o~c i zakres problem6w geologicznych przekraczaly

moiliwo~ci szczup!ej w6wczas, bo zaledwie kilkunastoosobowej kadry geologiccnej.

Zwr6cono wi~c przede wszystkim uwag~ na badania z!6i surowc6w podstawowych-

w~gla kamiennego, torfu, ropy naftowej, rud ielaza i metali kolorowych oraz wa- iniejszych surowc6w chemicznych i skalnych. Nie zaniedbywano takie innych dziedzin badawczych, jak: hydrogeologia, geologia podstawowa, kartografia geologiczna, a wostatnich latach geofizyka. W~giel brunatny znalaz! si~ wprawdzie na li~cie

tych surowc6w, ale znaczenie jego nie mialo charakteru priorytetowego wobec supre- macji w~gla kamiennego. Poczqtkowo sporadyczne, a p6tniej systematyczne badania i poszukiwania zl6i w~gla brunatnego daly ciekawe wyniki. Wyja~nily ich wyst~po

wanie i rozmieszczenie, okr~lily ich warto~c w niekt6rych rejonach kraju, jak np. na Pomorzu, w Wielkopolsce, G6rach Swi~tokrzyskich, Ma!opolsce wschodniej i w kilku innych oraz pozwolily na okre~lenie szacunkowych zasob6w tych w~gli. Jednakie, poza odosobnionymi przypadkami, eksploatacja w~gla brunatnego nie osiqgn~la wi~kszego znaczenia gospodarczego. Intensywniejsze nieco wydobycie tego surowca notowane by!o przez szereg lat w rejonie Z3wiercianskim, g!6wnie dla potrzeb tamtejszego przemys!u metalurgicznego i 'maszynowego oraz miejscowej ludno~ci. Zain- teresowanie tym w~glem, mimobliskiego wyst~powania w~gla kamiennego w

Zag!~biu Dqbrowskim, t!umaczono tym, ie Sq to w~gle bardw plytko leiace, dolno- jurajskie, bardziej warto~ciowe w por6wnaniu z w~glami trzeciorz~dowymi. Brak plytko wyst~pujqcych z!6i w~gla brunatnego w innych rejonach kraju oraz silna konkurencja 2-3-krotnie lepszego i tanszego w~gla kamiennego nie zach~1y przed-

(6)

si~biorstw do blizszego interesowania si~ tq kopalinq. G6rnictwo w~gla brunatnego na terenie Polski przed II wojnq ~wiatowq nie odgrywalo wi~c w gospodarce prawie tadnej watniejszej roli. Swiadczy 0 tym chociaiby jego wydobycie, kt6re ze szczytowe- go pod tym wzgl~dem 1913 r. z produkcjq 221 tys. t, spadalo stopniowo, by w 1938 r.

zej~e do poziomu 20 tys. t.

Nieco wi~kszq uwag~ zwr6cono na w~giel brunatny i torf w koiicowych latach okresu mi~dzywojennego, w zwiqzku z zarysowujqcq si~ coraz bardziej niewyrazn~

sytuacjq polityczn~ w Europie. W zwiqzku z tym w Ministerstwie Przemyslu i Handlu powelano w 1938 r. Biuro Surowcowe, kt6re mia!o, mi~dzy innymi, rozpracowae obie kopaliny jako substytuty w~gla kamiennego na wypadek wojny i odci~cia G6rno~lqs

kiego Zag!~bia W~g!owego.

Mimo tych trudno~ci w~giel brunatnyw dzialalno~ci Panstwowego Instytutu Gee- logicznego w okresie mi~dzywojennym traktowany by! prawie r6wnorz~dnie z w~glem

kamiennym, 0 czym ~wiadczy do~e liczne pi~miennictwo. Prekursorem w dziedzinie geologii z!6i w~gla brunatnego w Polsce by! w6wczas A. Sarjusz-Makowski. Wspom- niee tu naleiy r6wniei 0 donios!ym wydarzeniu Patistwowego Instytutu Geologiczne- go, a mianowicie wydaniu dw6ch map geologicznych: Mapy Geologicznej Rzeczypospolitej Polskiej w skali 1:750000 - Cz. Kuzniara i Mapy bogactw kopalnych Polski w skali 1:750000 - S. Czarnockiego z lat 1926 i 1931, syntetyzujqcych do~e wcz~nie, jak to wynika z wymienionych dat, obraz budowy geologicznej Polski oraz jej bogactw mineralnych. Na mapie S. Czarnockiego zaznaczone zostaly zasi~gi wyst~

powania z!Ot i perspektyww~gli brunatnych, a w obja~nieniach do mapy przedstawio- no zwi~zly opis obszar6w w~glono~nych, zasohOw, produkcji oraz ekonomicznego znaczenia w~gli brunatnych.

LATA 1940-1944

Pewne oiywienie problematyk~ poszukiwawczq w~gla brunatnego w granicach Polski sprzed 1939 r. nast~pilo w latach 1940-1944, w czasie okupacji Ititlerowskiej.

Wynika!o one z potrzeb surowcowych okupanta w ramach gospodarki wojennej.W zwiqzku z tym prace geologiczno-poszukiwawcze prowadzono w rejonie Konina, Uniejowa, Tucholi i Wronek, gdzie w~giel brunatny wyst~puje bardzo plytko lub

wyci~ni~ty jest przez czynniki glacjalne niemal pod powierzchni~. Polskich geolog6w do tych prac nie dopuszczono, gdyi prowadzily je niemieckie prywatne przedsi~bior

stwa 'Elwag' (Elektrizitlitsbraunkohlenwerke) i 'Brawag' (Brunkohlenwerke) z Pozna- nia, powsta!e na bazie z!ikwidowanych polskich przedsi~biorstw wiertniczych sprzed 1939 r.

Najintensywniej przebiegaly prace geologiczno-poszukiwawcze w rejonie Konina, gdzie plytkie wyst~powanie w~gla brunatnego znane by!o jut w latach 30-tych w cegielni w Kurowie ko!o Morzys!awia, na wsch6d od Konina. Prace wiernicze mi~dzy

Kurowem i Morzyslawiem prowadzono w 1940 r., gdzie wkr6tce rozpocz~to budow~

odkrywki i eksploatacj~ w~gla w tej ostatniej miejscowo~ci. W~giel brunatny prze- sylany by! kolejkq linow~ do r6wno~nie w tym czasie budowanej brykietowni w Marantowie, czynnej do dzi§. P6zniej systematyczne poszukiwania przesuni~to w

(7)

Historia poszukiwal1 wCigJa brunalncgo W Polsce 2)3

kierunku p61nocnym od Konina, w rejon'wsi Nieslusz i Goslawice, gdzie przygotowy- wano do eksploatacji kolejne pola g6rnicze pOd dwie dalsze odkrywki Nieslusz i Goslawice, kt6re pOd nazw~ "Goslawice I" i "Goslawice

n"

zbudowane wstaly po zakoticzeniu wojny przez polskich iniynier6w g6rniczych. Budowy odkrywek dokonano w oparciu ⁰dokumentacje geologiczne, opracowane na podstawie polskich szcze- g6l0wych badati geologiczno-rozpoznawczych, z wykorzystaniem wynik6w wierceti z Iat 1940-1944. W badaniach tych intensywnie wsp61dzialal Dzial W~gIa Brunatnego Patistwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, kierowany w6wczas przez mgra E. Ciuka, wesp61 ze Zjednoczeniem Przemyslu W~gIa Brunatnego we Wroclawiu. W ramach prac wlasnych instytutu prowadzono profilowanie otwor6w wiertniczych, wykonywanych przez ZPWBr, opracowywano zestawienia wynik6w tych wierceti, zestawienia profili stratygraficznych, precyzowano budow~ geologiczn~ zlota w~

glowego i ~rodowiska geologicznego, w kt6rym wyst~puje, obliczano Z3!ioby w~gla

oraz inne prace. Wynikami swymi Patistwowy Instytut Geologiczny dzielil si~ z ZPWBr w ramach ustalonej wsp61pracy w zwi~zku z opracowywaniem przez zjednoczenie dokumentacji geologicznej zlota.

Pojedyncze wiercenia geologiczno-poszukiwawcze kontynuowano w Iatach 194~

1944 dalej na p6lnoc, w rejonie P~tnowa, na terenach dzisiejszych odkrywek w~

glowych Kazimierz, P~tn6w i J6twin.

Z poszukiwati geologicznych prowadwnych przez Niemc6w w rejonach Unie- jowa, Tucholi, Wronek oraz w Olsztyllskiem, zachowaly si~ nieliczne, archiwalne opracowania r~kopi~mienne, uzyskane z rewindykacji w latach 1945-1946 i znajdu-

j~ce si~ w Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie. Na podstawie np.

wiercell poniemieckich z rejonu Uniejowa opracowana zostala w r. 1954 przez Patlst- wowy Instytut Geologiczny dokumentacja geologiczna tamtejszego zlota w~gla brunatnego 0 zasobach bilansowych 42 mIn t.

o

dzialalno~ci g6rniczej w Iatach 194~1945 w zakresie w~gla brunatnego na obszarach Malopolski wschodniej nie posiadamy tadnych danych.

Zainteresowanie okupanta niemieckiego w~gIem brunatnym lIa obszarze Polski bylo wi~c w latach 194~1944 stosunkowo duze. Pracuj~cemu w6wczas w Patist- wowym Instytucie Geologicznym w Warszawie, przeksztalconym na AmI tar Boden- [orschung, A Sarjusz-Makowskiemu polecono opracowanie wyst~powania zlM w~gla

brunatnego w Polsce. Opracowanie to wydano w 1947 r. w Biuletynie nr 40 pI.

"W~giel brunatny w ~rodkowej Polsce".

Dla uzupelnienia danych doty~cych dzialalno~ci w zakresie w~gla brunatnego w latach 194~1945 nie od rzeczy b~dzie tu wzmianka 0 pr6bach eksploatacji tej kopaliny na wschodnich terenach Rzeczypospolitej i tzw. Generalnej Gubernii. OtM we wrze~niu 1939 r. grupa ewakuowanych z Zagl~bia D~browskiego i G6rnego SI~ska iniynier6w g6rniczych (J. Przedpelski i inni) usilowala rozpoc~c eksploatacj~ w~gIa

brunatnego w rejonie Krzcmiellca, na pograniczu Wolynia i Podola, wcmniej usta- lonego tam poszukiwaniami Paiistwowego Instytutu Geologicznego przed 1939 r.

(prowadzil je A Sarjusz-Makowski). Pr6ba ta udaremniona zostala przez dywersyjne dzialania Ukrainc6w i wojska sowieckie.

Rok p6iniej (1940 r.) w Milkowie kolo Ostrowca Swi~tokrzyskiego otwarto mal~

kopalnill w~gIa brunatnego "Barbara", z kt6rej w~giel wydobywano do 1944 r. Maksy-

(8)

214 Edward Ciuk

maln~ produkcj~ w tej kopalni osi!l&ni~to w 1943 r. - wyniosla ona 3199 t. Wla~ci

cielami byli iniynierowie g6rniczy z Zagl~bia D~browskiego - J. Przedpelski i S.

Knothe.

OICRES PO 1945 R.

W okresie tyrn radykalnie zmienia si~ sytuacja geologii i g6rnictwa w~gla brunatnego w Polsce.

Kraj nasz wszedl w posiadanie silnie rozwini~tego, choc zniszcwnego wojn~,

g6rnictwa w~gla brunatnego na Ziemiach Zachodnich. Obj~to 14 kopalti, w tym 1

odkrywkow~ kopalni« "Tur6w" i 13 malych kopalti podziemnych. W 1944 r. ~czna

moc produkcyjna tych zaklad6w wyniosla okolo 4 min t. W«giel brunatny stal si~ wi~c

w gospodarce narodowej problemem patistwowym, a ten poci!l&n~1 za sob~ koniecz-

no~c organizacji nowego resortu surowcowego, dotychczas w kraju nie istniej~cego.

Powstala natychmiastowa konieczno~c odbudowy i uruchomienia zniszcwnych kopal1l, brykietowni i elektrowni oraz zabezpieczenia dalszego rozwoju techniki i technologii eksploatacji, brykietowania, przetw6rstwa i energetyki na tym surowcu opartej. Wylonila si« r6wnocz~nie pilna po.trzeba realizacji poszukiwati i badati geologicznych eksploatowanych oraz nowych zlM w~gla brunatnego, kt6re stalyby si~

podstaw~ dla rozwoju krajowego przemyslu g6rnicw-energetycznego tej kopaliny. W tyrn ostatnim przypadku wazn~ rol« odegrac mial Patistwowy Instytut Geologiczny, kt6ry statutowo musial przej~c na siebie caly zakres prac geologiCzno-poszukiwawczych zl6z w~gla brunatnego oraz zwi~zanych z nim surowc6w towarzys~cych.

1 sierpnia 1945 r. Centralny Zar~d Przemyslu W~glowego w Katowicach powolal do :lycia Dyrekcj~ Zjednoczenia Przemyslu W«gla Brunatnego z siedzib~ w Zarach.

Pierwszym jej zadaniem bylo przej~cie kopal1l i brykietowni oraz zorganizowanie wydobycia. Wladze pa1lstwowe stan«1y przed niezwykle trudnym i prestizowym zadaniem wprowadzenia tego przemyslu do aktyw6w gospodarki narodowej. Naleialo przede wszystkim odbudowac zniszcwne i zdewastowane kopalnie, a nast<;pnie je uruchomic i ustalic stan zasob6ww<;gla na przedpolach front6w eksploatacyjnych. W dalszej kolejnoSci niezwykle pilna byla sprawa poszukiwa1l i badan nowych zl6z w«gla brunatnego dla stworzenia perspektyw dalszego rozwoju g6rnictwa tej kopaliny i to juz w najbliiszych latach. Ogromne trudno~ci napotykano przy poszukiwaniu, zbiera- niu i odtwarzaniu zachowanych s~tk6w plan6w rob6t g6rniczych (wi«kszo~c z nich wstala wywieziona lub zniszcwna), kopal1l czynnych w 1944 r. i dawniejszych, nadati g6rniczych na w~giel brunatny i dokument6w z nimi zwi~zanych, archiw6w, jakie z g6rnictwem tego surowca na Ziemiach Odzyskanych byly zwi~zane, oraz innych ma- terial6w geologiczno-zlozowych. Bardw niewiele z nich uzyskano z rewindykacji.

Dopelnieniem trudno~ci w pierwszych, powojennych latach byl brak kierowniczej kadry g6rniczej, obeznanej z technik~ eksploatacji w~gla brunatnego z jednej strony, i sluzby geologicznej, kt6ra problemami zasob6w i poszukiwati geOlogicznych moglaby si~ zaj~c, z drugiej strony. W tyrn ostatnim przypadku istnial jedynie Panstwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, a w nim dopiero co powolany do :lycia jednooso- bowy Dzial W~gla Brunatnego w Wydziale W~gli. Mimo ogromnych trudno~ci zar6w-

(9)

Historia. poszukiwaJj w~la brunatnego w Polsce 215

no g~rniclwo, jak i geologia zdolaly stan~c na wysoko~ci zadania w tym niezwykle trudnym okresie naszej pallstwowo~ci i sprostac najpilniejszym potrzebom nowopow-

staj~eego w kraju przemyslu gOrniczego. Uruchomiono wkr6tee 9 kopalll wOlgla brunatnego i wszystkie brykietownie i elektrownie. Dzi~; w 45 lat po zakollczeniu II wojny ~wiatowej, kopalina ta zajmuje w gospodaree narodowej drug~ po wOlglu kamiennym POzycjOl mr6d stalych surowc6w energetycznych, szczeg61nie z$ w energe- tyee. W 1989 r. ten dzia! g6rnictwa dostarczyl gospodaree narodowej 71,8 min t wOlgla brunatnego, 136 tys. t brykiet6w oraz 53 486 Wh energii elektrycznej, pochodZljeej z 5 nowo zbudowanych elektrowni 0 I~cznej mocy 9103 MW. Na wyprodukowanie tej iloki energii elektrycznej zuiyto w 1989 r. 70,5 min t wOlgla brunatnego.

W odbudowie i rozbudowie zniszczonych kopalll wOlgla brunatnego w znacznym stopniu wsp6luczestniczy! w pocZljtkowych latach Pallstwowy Instytut Geologiczny poprzez doradztwo, orzecznictwo i bezpo~redni udzial w pracach geologiczno-poszukiwawczych i rozpoznawczych, hydrogeologicznych i geologiczno-iniynierskich na terenach obiektOw kopalnianych, a nast<lpnie na nowych wOlglono~nych obszarach NiZu Polskiego. Dzialal on w oparciu 0 wlasne wzory i skromne zreszt~ do~wiadcze

nia. Nie bylo bowiem w6wczas ani kopalnianych sluzb geologicznych, ani instytucji nadrz<ldnej w rodzaju p6zniejszego Centralnego Urz<ldu Geologii, kt6ra moglaby koordynowac praee na linii geologia - gOrnictwo, ani tez konsultacyjnej wsp61pracy zagranicznej np. z d. Niemieck~ Republik~ Demokratyczn~, gdzie w<lgiel brunatny stanowil podstawow~ bazOl gOrniczo-energetyczn~. Konsultacje takie mialy miejsee dopiero w latach p6Zniejszych.

Pod koniec lat czterdziestych i z pocZljtkiem pi<lCdziesi~tych Pallstwowy Instytut Geologiczny rozpocZljI wlasne badania geologiczno-poszukiwawcze w dziedzinie geologii zl6t wOlgla brunatnego, nie przerywaj~c wsp6lpracy ze Zjednoczeniem przemyslu WOlgia Brunatnego. PocZljtkowo prowadzono je w rejonach niektOrych'czynnych kopaltl (Tur6w, Kalawsk, Babina, Henryk, Sieniawa, Konin), dzi<lki wiereeniom wy- konywanym przez ZBWBr. Dokladne poznanie budowy geologicznej trzeciorZ'ldu, jego w<lglono~no~ci i w<lglozasobnoSci obiekt6w kopalnianych, w powierzchniowych i podziemnych odsloni'lciach, analiza wynikOw bardzo licznych juz w6wczas wiereell przemyslowych, mialy duze znaczenie metodyczne w projektowanych badaniach tej formacji, prowadzonych przez Panstwowy Instytut Geologiczny na obszarach Nitu Polskiego.

Pozwolily one ponadto blizej poznac charakter litologiczny dostOlpnych bez- poSredniej obserwacji osadOw miocenu, wyksztaleenia i makropetrograficznej budowy poklad6w w<lglowych, zaburzen w ukladzie g6rotworu, glOwnie typu glacitektonicznego oraz wieku geologicznego tych utwor6w na podstawie badatl p;>li- nologicznych. Profilowanie za~ otwor6w wiertniczych dostarczylo eennego materialu do rozpoznania stratygrafii osad6w trzeciorz<ldowych na odcinku od plioeenu po oligoeen g6rny wl~cznie. W sumie mozna bylo jut w6wczas konstruowac CZ<l~ciowo

obraz budowy geologicznej, tektoniki, warunkOw sedymentacyjnych i paleogeografii prawie calego neogenu na wybranych rejonach zachodniej Polski.

W latach pi<lCdziesi~tych Panstwowy Instytut Geologiczny rozpocZljI badania geologiczno-poszukiwawcze i rozpoznawcze zlOt w<lgla brunatnego w kategoriach D i C2 wedlug kryteri6w ustalonych przez Centralny UrZljd Geologii, oparte 0 wlasne

(10)

216 Edward Ciuk

wiercenia. Prace te prowadzone byly w rejonach Polski ~rodkowej, Wielkopolsce, na Pomorzu Zachodnim, na bloku i monoklinie przedsudeckiej, w rejonach polud- niowych wychodni trzeciorv;du niecki mazowieckiej, a takZe w obszarze olsztyrlskim.

Trwaly one do lat s~tdziesi~tych i uotyczyly w wi~kszo~ci przypadk6w teren6w pokrytych dawnymi nadaniami g6rniczymi na w~giel brunatny lub teren6w ⁰ stwierdzonych przejawach w~glono~no~ci pojedynczymi wierceniami studziennymi, podstawowymi, naftowymi i innymi. W okresie tym dokonano szeregu odkryc nowych zl6i w~gla brunatnego, m.in. w rejonie Turka.

Dzi~ki pracom geologiczno-poszukiwawczym i rozpoznawczym Panstwowego In- stytutu Geologicznego oraz Przedsi~biorstw Geologicznych we Wrociawiu, Warsza- wie i Kielcach, istnieje dziS w rejonie Konina i Turka pot~iny kompleks g6rniczo-energetyczny, obejmuj~cy dwie kopalnie KBW Konin i KWB Adam6w, z 8 odkrywkami (w tym jedna w budowie) oraz trzy elektrownle Konin, Adam6w i P~t

n6w. Zesp61 ten dal w 1989 r. produkcj~ 17,9 mIn t w~gla brunatnego i 136 tys. t brykietow.

W 1952 r., z chwil~ powolania do iycia Centralnego Urz~du Geologii, jako instytucji koordynuj~cej dzialalno~c og61nokrajowych sluib geologicznych, nas~pil or- ganizacyjny podzial zadan w zakresie geologicznych badao zl6i w~gla brunatnego. Do Instytutu Geologicznego naleialy poszukiwania i wst~pne rozpoznawanie zl6i w kategoriach D i C2, do Przedsi~biorstw Geologicznych, gl6wnie wrociawskiego, ale takie warszawskiego i kieleckiego, rozpoznawanie tych zl6i w kategoriach wyiszych, tj. Cl i B. Ponadto przedsi~biorstwa te, zwlaszcza wrociawskie, zobowi~zane zostaly do prowadzenia dOkumentacyjnych badan rozpoznawczych w kategoriach C2, Cl i B zlM kopaln czynnych, a takZe do prowadzenia wlasnych prac poszukiwawczych w kategoriach D i C2 w niekt6rych rejonach Niiu Polskiego.

Od lat sz~cdziesi~tych poszukiwania zlM w~gli brunatnych Panstwowy Instytut Geologiczny opieral glownie na przeslankach wynikaj~cych z litologiczno-sedymentacyjnych i paleogeograficznych parametr6w trzeciorz~du na Niiu Polskim oraz na interpretacjach wynik6w badan geofizycznych, gl6wnie grawimetrycznych. Te oslat- nie byly bardzo pomocne przy odkrywaniu zl6i lypu tektonicznego, wyst~puj~cych w rowach lektonicznych, jak np. zloia Belchat6w, Szczerc6w, Zloczew, Szamotuly, Na- ramowice, Mosina, Czempin, Krzywin, Goslyt'i, Rawicz-Chobienia, Naklo, G6ra i inne. Odkryte w tych warunkach zloia charakteryzuj~ si~ ogromnymi, wieluset milio- nowymi do ponad miliardowych ton zasobami. Wyst~puj~ one wprawdzie gl~boko, do 200-250 m, mieszCU! si~ jednak w bilansowych granieach kryteri6w geologiczno-g6r- niczych, dopuszczaj~cych ekonomiczn~ eksploatacj~ odkrywkow~. Ich odkrycie i roz- poznanie (kategoria D i Cz) zwi~kszylo bardzo wydatnie bilans zasohOw w~gla

brunatnego w Polsce, a rozpocz~ta w 1982 r. eksploatacja w~gla ze zloia Belchat6w daje dzi~ produkcj~ 40 mIn I (1990 r).

Dezyderaty resortu g6rnictwa i energelyki, dotyc~ce stalego zwi~kszania zasob6w

w~gla brunatnego, a lakie potrzeby wyja~nienia dalszych perspektyw w~glowych na terenach dotychczas nie badanych, czego z kolei domagaly si~ instytucje zagospodaro- wania przestrzennego, byly powodem opracowania w 1979 r. przez Pat'istwowy Insty- lut Geologiczny i Przedsi~biorstwo Geologiczne we Wrociawiu "Kompleksowego programu poszukiwao zlM w~gli brunatnych w Polsce do 1985 r. i przedlui.enia ich, w

(11)

Hisloria poszukiwa~ w~la brunalnego w Polsce 217

razie potrzeby, na dalsze lata", Program ten pozostawal w Scislym zwillzku z opraco- wanymi wczeSniej tematami Patistwowego Instytutu Geologicznego pI. "Stan rozpoznania bazy zasobowej w~gla brunatnego w Polsce, kierunki rozwoju jego wydobycia i wykorzystania do 1990 r. oraz perspektywy dalszych poszukiwati" (1976 r.) oraz przez d. Zjednoczenie Przemyslu Wc;gla Brunatnego i Elektrowni Ministerstwa G6rnictwa, Energetyki i Energii Atomowej pI. "Program wydobycia i wykorzystania wc;gla bro- natnego do roku 1990 i kierunkowo do 2000 r." (1978 r.).

"Kompleksowy program .. ." przewidywal badania poszukiwawcze na obszarze Pol- ski poludniowo-zachodniej, zachodniej i p61nocnej oraz centralnej. Terenowy podzial prac badawczych ustalono nastc;pujl!<:o: Przedsic;biorstwo Geologiczne we Wroclawiu obj<;lo badaniami tereny Polski poludniowo-zachodniej, przy czyrn, z uwagi na wyst<;pujllCY tam przewaiajllco pokladowy typ z16i: wC;glowych, zdecydowano nie wykonywat wyprzedzajllcych, kosztownych bada6 geofizycznych, pozos tale obszary przydzielone zostaly Panstwowemu lnstytutowi Geologicznemu. W obszarach zachodnich, p6lnocno-zachodnich i p61nocnych Polski zdecydowano przebadat, z wyprzedzeniem szczeg610wymi pomiarami grawimetrycznymi, wszystkie, wyratnie ry- sujllce siC; w obrazie grawimetrycznym anomalne struktury, z uwagi na moi:liwoSt wystc;powania zl6i: wc;gla brunatnego typu tektonicznego.

Dodatkowo zaprogramowano zbadanie wc;glonoSnoSci trzeciorz<;du obszar6w sll- siadujllcych ze zloiem belchatowskim oraz obszar6w rejonu koni6sko-turkowskiego.

W tym ostatnim przypadku chodzilo 0 wyjaSnienie perspektyw wC;glowych teren6w polOi:onych w promieniu okolo 50 km od zl6i eksploatowanych aktualnie. Chciano po prostu wiedziet jak dluga moie byt jeszcze perspektywa iywotnoSci konifisko-tur- kowskiej aglomeracji g6rniczo-energetycznej.

Z r6i:nych powod6w poszukiwania ulegly przedluieniu i obecnie znajdujll siC; w koncowej fazie realizacji. W wyniku dotychczasowej realizacji "Kompleksowego programu .. ." postawit moina nast<;pujllce wnioski:

- tylko kilka struktur grawimetrycznych jest wC;glowych, pozos tale pozbawione sll tej kopaliny lub zawierajll wc;giel 0 wartoSciach nieprzemyslowych;

- rejony otaczajllce zloie be!chatowskie sll bezwc;glowe, z wyjlltkiem strefy polOi:onej na wsch6d od pola Kamie6sk, leillcej w osi rowu belchatowskiego, gdzie stwierdzono istnienie zloia Gorzkowice-Rc;czno 0 zasobach okolo 150 mIn t wc;gla brUl:atnego;

- w rejonie koni6sko-turkowskim przebadano kilkanaScie obiekt6w, z kt6rych kilka moze miet znaczenie przemyslowe 0 Iqcznych zasobach rzC;du 200-250 mIn t; na niekt6rych z nich prowadzone sll aktualnie badania rozpoznawcze w kategorii C2-

lone instytucje naukowe i resortowe - poza Pa6stwowym lnstytutem Geolo- gicznym i przedsic;biorstwami geologicznymi - geologicznych prac poszukiwawczych i rozpoznawczych w zakresie wc;gla brunatnego, z wyjlltkiem sporadycznych przypad- k6w Akademii G6rniczo-Hutniczej, po II wojnie Swiatowej nie prowadzily.

Tak znakomity rozw6j poszukiwa6 i badati zl6z oraz g6rnictwa w~gla brunatnego w Polsce dokonal siC; w ostatnim 45-leciu dziC;ki systematycznym i konsekwentnym pracom Patistwowego lnstytutu Geologicznego, przedsic;biorstw geologicznych i. b.

Og61nokrajowego Gwarectwa Kopa16 Wc;gla Brunatnego, d. Zjednoczenia przemyslu Wc;gIa Brunatnego, przy bardzo tyczliwym i pelnym zrozumienia stanowisku d.

(12)

ZI8 Edward Ciuk

Centralnego Urz~du Geologii i obecnego Ministerstwa Ochrony Srodowiska i Zaso- b6w Naturalnych orai Wsp61noty Energetyki i W~gla Brunatnego Ministerstwa Prze- mys!u.

Z opracowanej ostatnio i przekazanej do druku Mapy zl6i wfgla brunatnego i

perspektyw ich wystfpowania w Polsce w skali 1:500 000 rysuj~ si~ nowe tereny dla prac geologiczno-poszukiwawczych.

Jeieli w 1938 r. produkcja w~gla brunatnego na ziemiach polskich, I~cznie z terenami ziem zachodnich, naleVjcych do Rzeszy Niemieckiej, wynios!a oko!o 4 mIn t, to w 1989 r. osi~gn~!a poziom 73,5 mIn t, czyli kaidoroczny ~redni wzrost wydobycia . w~gla brunatnego zwi~ksza! si~ 0 okolo 1,4 mIn t.

Efektem og61nokrajowej dzialalnoki geologiczno-poszukiwawczej i rozpoznawczej z!6i w~gla brunatnego w ostatnim 45-leciu Polski jest bilans zasob6w tej kopaliny, wynos~cy na dzien 1 stycznia 1988 r. - 36,5 mId t, zawartych w 159 zloiach. Obejmuje on:

- 13 z!6z zagospodarowanych i znajduj~cych si~ w budowie 0 zasobach bilansowych, rozpoznanych w kategoriach B, Cl i Cz, stanowi~cych baz~ aktualnej produkcji w~gla brunatnego;

- 46 z!M nie zagospodarowanych 0 zasobach bilansowych, zbadanych w kategoriach B, CI i Cz;

- 12 zl6z rozpoznanych w kategorii B, CI i Cz 0 eksploatacji przerwanej z przyczyn rzekomej nierentowno~ci, z kt6rych produkcj~ w~gla brunatnego postuluje

si~ jak najszybciej wznowit ponownie;

- 71 zl6i 0 zasobach prognostycznych, szacunkowych, takie bilansowych, rozpoznanych wst~pnie w kategorii D; jest to potencjalne bogactwo naszej bazy zasobowej

w~gla brunatnego, systematycznie powi~kszane kolejnymi etapami prac geologiczno-

-poszukiwawczych; .

- 5 z!6z 0 zasobach pozabilansowych rozpoznanych w kategorii Cz;

- 12 z!6z 0 zasobach perspektywicznych, potencjalnych, pozabilansowych, zaliczonych do kategorii E.

Podstawowa baza zasobowa w~gla brunatnego (36,5 mId t) obejmuje okolo 130 z!6z rozpoznanych w kategoriach od D do B. S~ to zasoby, k.t6re mog~, przyjmuj~c

aktualne wydobycie r~du 73,5 mIn t (1988 r.), zabezpieczyt rozw6j g6rniczego prie- myslu w~gla brunatnego oraz opartej na nim energetyki i chemii na okres kilkuset lat.

Ponad 30% udzia! w~gla brunatnego w og61nokrajowej produkcji energii elektrycznej dobitnie okr~la pozycje; tej kopaliny w gospodarce krajowej dnia dzi- siejszego.

Syntetycznym obrazem bogactw mineralnych kraju jest bilans zasob6w kopalin, w kt6rym winny byt zestawione wszystkie stwierdwne z!oia, z podaniem stopnia' ich rozpoznania oraz stanu dyspozycyjno~ci (ubytki wskutek eksploatacji i przybytki w wyniku nowych odkryt). Bilans taki, jako oficjalny dokument panstwowy, jest w Polsce opracowywany i od 1953 r. rokrocznie publikowany (od 1987 r. przez Minister- stwo Ochrony Srodowiska, ZasoMw Naturalnych i Wnictwa). Niestety w ostatnich latach nie jest on pelny. Wiele.z!6z, niejednokrotnie dUZych, pomini~to, co stwarza mylny obraz maj~tku narodowego.

(13)

Historia poszuklwali wc:gla brunatnego w Polsce 219

W ~wietle przedstawionego szkicu historii poszukiwall. badall i g6rnictwa w~gla

brunatnego w Polsce stwierdzic naleZy.:te ostatnie 45-lecie przynioslo nauce i gospodarce narodowej zdecydowanie znacZllce korzySci. wynikle ze wsp6lpracy geologii z

g6rnictwem. .

Pamt:woY.y Instytut Geologiczny Warszawa, ul. Rakowiecka 4 Nadeshmo dnia 8 pa:1.dziemika 1990 r.

EdwardCIUK

OUTUNE OF THE HISTORY OF TIlE EXPWRATION. EXAMINATION AND MINING OF BROWN COAL IN POLAND AND TilE PART TAKEN IN IT BY STATEGEOWGICAL INSTITUTE

Summary

In the history of exploration, examination and mining of brown coal in Poland it is possible to distinguish several periods:

The period before the years 1860 is accepted as a date.ofthe beginning of industrialization of the countries in the Western Europe, including Poland. The annals of the chroniclers from the years 1692--1693 give hints about brown coal in Zytawa Trough (the environs of present time Bogatynia - fire in the outcrop of coal), and from theyears 1740--1780 about the exploitation of this mineral product in thevicinityofZatoli nearTurosz6w and Knelk6wnear Z-,bkowice S~skie in Lower Silesia. Some indications are existing, according to which brown coal was known in central Poland already in the XII-th century.

The period of the years 1861-1918 when browncoal,beeingconsidered the significant natural resource, became the important mineral product, mainly in the western area. Several important mining districts fanned there, as for instance: the district of the area near Lubusz, Zary-Zielona G6ra district, Zgorzelec district and in the lesser degree Opole district and in single cases in the vicinity of Orlowo in Olsztyn district, Sierak6w in the district Poznan, Mogilno in the district Bydgoszcz, and others.

It is estimated, that in Poland existed about 130 small, shallow, underground mines of brown coal. Their existencewas preceded by the intensive geological surveying, what is shown by the scientific papers, published at that time. In the parts of Poland which Russia and Prussia took during the dismembering of that country, the development of the mining of brown coal was decidedly smaller because of more difficult conditions of the occurrence and discovery of deposits. The geological surveys were made in the regions of Zawiercie.

G6ry Swic:;:tOkrzyskie Mts and in the south..eastern region.

The per i 0 d 1 9 1 9 - 1 9 3 9 . The surveying and investigations of brown coal were beeing made in Poland and in the areas belonging then to the German III-rd Reich. The development of brown coal mining was different. In the western areas of Poland under the Prussian (Hitlerian) occupation the mining reached the value of 4-5 million tons in 1937; in Poland it was diminishing systematically from the initial value of 270 thousand tons to 10 thousand tons in the end of the period between wars. The cheap and far better black coal from Upper SiJesia and Dllbrowa Basin was the strong competition for brown coal.

The per i 0 d 1 94 0 - 1 9 4 4 was relatively good for the development of the mining of brown coal in the terrains oCPoiand. In the western area the production of brown coal was at the Cormer level. One great opencul mine in Tur6w and about 15 underground mines were active. In Poland Gennans, adapting the results oCthe investigations of A Sarjusz- Makowski, from theyears between the wacs, began the intensive sUIveying and geological examinations in the area of Konin, Uniej6w, Tuchola and Wronki, where the opencut mine in Morzyslaw and the briqueuing plant in Marant6wwere built. The project of the power plant near Konin (present-time power plant in Gosfawice) was prepared, and further geological prospecting and

(14)

220 Edward Ciuk

surveying works were beeing made very intensively in the area of Nieslusz., Goslawice and, further to the north, near Plltn6w, J6twin and Kazimierz.

The per i 0 d aCt e r 1 945 . The quick revival of the mining of brown coal, together with the unusual increase of its productions, is actual till the present day. Over-30% of Polish electric energy is produced using the brown coal. After the World War II the industry of brown coal, devastated in the great degree, was taken over by the Polish government. The mobilisation of the mines took part in the years 1945-1950. The mine in Tur6w was taken over in 1947 ready Cor the exploitation. The beginning of the development of Konin Basin took part in the years 1953-1971j Turek Basin was built in the yean 1964-1977. The exploitation of Belchat6w mine has begun in 1982. In the year 1960, the output of brown coal in Poland amounted t09.3 million tons, while in 1965 -22.6 million tons, in 1980-36.8 million tons, and in 1990 -75.4 million tons. And the same time, the surveying and examination of brown coal deposits was developped on the scale not known before, mainly by State Geological Institute and some other institutions. Very many research works concerning the geolOgy of brown coal and the geology of Tertiary on the Polish Lowland, and thousands of scientific papers, were elaborated and published. While fonnerly the capacity for the resources of brown coal has been estimated at 2-3 thousand million tons, present documented reserves are evaluated at about 36thousand million tons, with the summary geological resources of a bout 230 thousand million tons. These resources exists in over 160 proved deposits and coal fields. They situate brown coal in the national balance of solid raw materials for the production of energy at the postion of the very important, if not fully appreciated primary energy carrier.

This unusual development of the geology and mining of brown coal in Poland after the World War II ensued as the result of the initiative of State Geological Institute together with the in.stitution connected with coal industry.