Dostęp do książki w wersji elektronicznej.

(1)

(2)

(3)

(4)

Gdańsk 2020

(5)

dr hab. inż. Rafał Matwiejczuk, prof. UO Redaktor Wydawnictwa Anna Herzog-Grzybowska

Korekta Jerzy Toczek

Projekt okładki i stron tytułowych Filip Sendal

Skład i łamanie Mariusz Szewczyk

Publikacja sfinansowana ze środków projektu „PROgram Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego (ProUG) realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój

na podstawie umowy nr POWR.03.05.00-00-Z308/17-00,

zawartej pomiędzy Narodowym Centrum Badań i Rozwoju a Uniwersytetem Gdańskim w dniu 11.12.2017 roku oraz ze środków Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-8206-069-0 ISBN 978-83-8206-070-6 (online) Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl

www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl Druk i oprawa

Zakład Poligrafii Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel. 58 523 14 49, fax 58 551 05 32

(6)

Wstęp . . . 7

1. Przesłanki wyboru problematyki modelowania procesów logistycznych . . . . 13

1.1. Przesłanki teoretyczne . . . 13

1.2. Przesłanki praktyczne . . . 16

2. Istota modelowania procesów logistycznych . . . 21

2.1. Kategoria modelowania . . . 21

2.2. Pojęcie modelu . . . 23

2.3. Istota procesów logistycznych . . . 31

2.4. Kategoria modelowania procesów logistycznych . . . 46

3. Podejścia ontologiczne i architektury modelowania procesów logistycznych . . 53

3.1. Podejścia ontologiczne do modelowania procesów logistycznych . . . 53

3.2. Architektury modelowania procesów logistycznych . . . 78

4. Metody i narzędzia modelowania procesów logistycznych . . . 93

4.1. Metody modelowania procesów logistycznych . . . 93

4.2. Narzędzia modelowania procesów logistycznych . . . 98

5. Praktyczne aspekty modelowania procesów logistycznych . . . 113

5.1. Model referencyjny procesu planowania potrzeb materiałowych . . . 113

5.2. Model symulacyjny procesu logistyki produkcji wyrobów szklanych . . . 119

5.3. Model referencyjny procesów Centrum Logistyki Naftowej . . . 128

5.4. Model referencyjny procesu przyjęcia dostawy . . . 131

5.5. Model procesu handlowego i wspierającego go procesu logistycznego . . 135

5.6. Model procesu planowania wyjazdu kierowców w centrum materiałów budowlanych . . . 140

Zakończenie . . . 157

Bibliografia . . . 159

Spis tabel . . . 167

Spis rysunków . . . 169

Spis treści

(7)

(8)

Wstęp

Postrzeganie procesu logistycznego jako jednego z rodzajów procesu gospodarczego sprawia, że traktuje się go jako odmianę działalności ludzkiej występującej wespół z innymi działaniami¹ wywołującymi zmiany stanów stosownie do zamierzonego celu, za który uważa się zaspokojenie potrzeb ludzkich, w sensie celu naturalnego lub pierwotnego², zaś w konkretnym przypadku procesu logistycznego – zaspokojenie potrzeb innego procesu, tzw. procesu podstawowego w potrzebne zasoby³. Z obiektywnej sytuacji ograniczoności zasobów w sto- sunku do nieograniczonego charakteru potrzeb wynika, że logistyczny proces zaspokojenia potrzeb innego procesu nie może przebiegać dowolnie, lecz musi on spełnić jeszcze jeden cel – gospodarczy, tj. uzyskanie wysokiej efektywności ekonomicznej⁴. Oznacza to, że proces logistyczny nie może wspierać procesu podstawowego w dowolne zasoby, tylko we właściwe zasoby, we właściwej ilości, we właściwym czasie, miejscu i po właściwym koszcie, które to kryteria efektywności ekonomicznej są również nazywane koncepcją logistycznych celów 5W⁵. Dodatkowo na istotną rolę logistyki w gospodarce krajowej wskazuje 6-procentowy udział sekcji H „Transport i gospodarka magazynowa” w tworzeniu PKB⁶, stąd też podstawowym problemem badawczym zarówno w aspekcie

1 A. Melich, Podstawy teorii gospodarowania, PWE, Warszawa 1985, s. 15.

2 Z. Leśkiewicz, Racjonalność w ekonomii, Wydawnictwo Naukowe US, Szczecin 1994, s. 23.

3 M. Chaberek, Makro- i mikroekonomiczne aspekty wsparcia logistycznego, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2005, s. 94, 96.

4 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław 1982, s. 19.

5 M. Chaberek, C. Mańkowski, Teleological assumptions in the process of identification and eva- luation of best logistics practices, „Research Journal of the University of Gdańsk. Transport Economics and Logistics” 2017, Vol. 71, s. 12.

6 Rachunki kwartalne produktu krajowego brutto w latach 2013–2017, GUS, War- szawa 2018, tab. 19, s. 54, https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/

(9)

praktycznym, jak i teoretycznym staje się znalezienie takiego sposobu realizacji procesu logistycznego, aby jego efektywność ekonomiczna określona kryteriami 5W była jak najwyższa.

Tak postawiony problem badawczy jest przedmiotem zainteresowania praktyki gospodarczej oraz nauki reprezentowanej przez wiele dziedzin, a w ich ramach – dyscyplin i subdyscyplin naukowych o charakterze technicznym, socjologicznym, ekonomicznym, zarządczym, informatycznym, finansowym itp., które w tym kontekście stają się instrumentami ekonomizacji procesów logistycznych. Jeśli z naukowego punktu widzenia albo z praktycznych powodów przyjmie się, że rozwiązanie powyższego problemu jest możliwe poprzez postawienie i osiągnięcie celu sformułowanego jako zaprojektowanie i wdrożenie nowych albo zwiększenie efektywności ekonomicznej istniejących procesów logistycznych, to podobnie jak w odniesieniu do innych procesów gospodarczych nie można tego celu osiągnąć bez dysponowania jakimś wyobrażeniem, projekcją, wizją, obrazem, odzwierciedleniem czy też inaczej nazwanym modelem tych procesów. Nie zawsze model ten musi przyjmować formalną postać procedur, instrukcji, schematów, rysunków, tablic, planów itp. Jeśli jednak procesy logistyczne nie są realizowane przypadkowo lub jednoosobowo, lecz w większym wymiarze gospodarczym, z zaangażowaniem wielu pracowników, którymi trzeba zarządzać (planować, organizować, motywować, kontrolować) w sposób efektywny ekonomicznie, to trudno sobie wyobrazić, aby można było wykonać czynności zarządzania bez wiedzy na temat tego, co ma być wykonane, przez kogo, za pomocą czego, co jest oczekiwanym efektem itp. Dlatego też z wielu punktów widzenia, zwłaszcza ekonomicznego i zarządczego, niezbędne jest uprzednie dysponowanie modelem procesu lub procesów logistycznych w celu sprawdzenia jego efektywności, a następnie wdrożenia do organizacji i monitorowania, tak aby pracownicy logistyki wiedzieli, jak wzorcowo wykonać swoją pracę, a na podstawie znajomości jej wyników byli zmotywowani do jej usprawnienia. Niemożliwa jest jednak realizacja pomysłów racjonalizatorskich bez odniesienia się do aktualnego przebiegu procesu logistycznego. Stąd też konieczne jest odwzorowanie lub – innymi słowy – zmapowanie czynności logistycznych, aby móc je ocenić, wskazać obszary

defaultaktualnosci/5480/6/12/1/rachunki_kwartalne_produktu_krajowego_brutto_w_

latach_2013-2017.pdf [dostęp: 12.06.2019].

(10)

niesprawności i zaproponować ulepszenia. Kolejne przesłanki modelowania procesów logistycznych wynikają z potrzeby spełnienia wymogów standaryzacji, certyfikacji lub wdrożenia zintegrowanych systemów informatycznych, bowiem model umożliwia zidentyfikowanie podobnie realizowanych działań, potrzeb- nych do ich wykonania zasobów materiałowych, informacyjnych, ludzkich oraz finansowych i opisanie powyższych elementów, np. w postaci procedury procesu logistycznego, którą można poddać certyfikacji lub która może służyć innym celom, np. szkoleniowym, analitycznym itp.

Powyższa problematyka modelowania procesów logistycznych znajduje odzwierciedlenie w literaturze przedmiotu. Z badań teoretycznych wynika, że w literaturze nie występuje spór na temat tego, czy modelowanie procesów gospodarczych jest obszarem badań naukowych, czy też nie. Dlatego też zasad- nicza część literatury przedmiotu odnosi się przede wszystkim do modelowania procesów gospodarczych, które to zagadnienie traktuje jako problem o charakterze metodologicznym, a w mniejszym stopniu aksjologicznym, tzn. próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie o to, w jaki sposób modelować procesy logistyczne, a nie – czy warto tym się zajmować, co nie oznacza, że zagadnienia dotyczące dopasowania metod modelowania do konkretnego przypadku nie są przedmiotem ocen wartościujących. Z uwagi na fakt, że procesy logistyczne są odmianą procesów gospodarczych, należy uznać, że ten problem odnosi się również do nich. Z kolei literatura przyjmująca bezpośrednio za przedmiot badania meto- dologię modelowania procesów logistycznych ma charakter cząstkowy. Dotyczy bowiem wybranych aspektów, zazwyczaj metod i instrumentów modelowania tych procesów, co sprawia, że odczuwalny jest brak monografii naukowej traktującej to zagadnienie w sposób całościowy, dokonującej jednocześnie aktualizacji wiedzy i jej weryfikacji, np. poprzez analizę przypadków. Potwierdzeniem tego faktu są poniżej przytoczone monografie, które wprawdzie deklarują w swoich tytułach, że przedmiotem ich badań jest modelowanie procesów logistycznych, lecz faktycznie zawężają go do wybranego aspektu. Przykładowo w monografii Johna E. Sussamsa zatytułowanej Logistics modelling⁷ znajdują się modele matematycznego rozwiązy- wania problemów logistycznych, np. optymalizacji sieci transportowej, lokalizacji infrastruktury, ale niedotyczące bezpośrednio procesów logistycznych. Kolejna

7 J.E. Sussams, Logistics modelling, Pitman Publishing, London 1995.

(11)

monografia Business models in the area of logistics⁸ sugeruje, że zawiera różnego rodzaje modele logistyczne, podczas gdy w rzeczywistości jest rezultatem badań nad operatorami logistycznymi będącymi liderami rynku usług logistycznych i podaje wyniki pomiaru ich działalności biznesowej według metodyki Business Model Performance Scoring Framework. Zawarte w tej publikacji modele logistyczne są wykonane subiektywnie i opisowo, bez zastosowania któregoś z uznanych standardów (metod, notacji, języków) modelowania. Poza tym pomiar ten dotyczy biznesu prowadzonego przez operatorów logistycznych, a zatem wszystkich procesów przez nich realizowanych, w tym również nielogistycznych, np. handlowych, marketingowych, finansowych itp. Powyższe uwagi polemiczne do przytoczonych publikacji książkowych wskazują, że modelowanie procesów logistycznych jest nadal aktualną problematyką.

Ze względu na powyższe przesłanki oraz fakt, że problem modelowania jest zasadniczo problemem metodologicznym, za cel naukowy postępowania badawczego przyjmuje się poznanie metodyki modelowania procesów logistycznych wspartych analizą praktycznych przypadków, a z uwagi na to, że powyższy cel naukowy posiada również wymiar realny, za cel praktyczny (aplikacyjny) niniej- szego badania uznaje się formułowanie myśli, wskazówek i sugestii, które mogą być wykorzystane do usprawnienia prac modelujących procesy logistyczne. Stąd też celem tej monografii jest prezentacja wyników powyższego postępowania badawczego zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym. Cel naukowy jest realizowany za pomocą takich metod, jak studium literatury oraz analiza przypadków z zastosowaniem metod logicznego wnioskowania, tj. redukcji, indukcji i dedukcji, zaś cel praktyczny osiąga się, stosując również powyższe metody logicznego myślenia w części dotyczącej formułowania praktycznych zaleceń.

Wyniki realizacji przyjętych celów za pomocą wskazanych metod są ujęte w treści pięciu rozdziałów tej pracy. W rozdziale pierwszym przedmiotem badania jest problematyka modelowania procesów logistycznych. Potrzebę tych badań udowadnia się przesłankami o charakterze teoretycznym (epistemologicznym, ontologicznym, aksjologicznym i metodologicznym) oraz przesłankami pły- nącymi z obszaru praktyki gospodarczej, a zwłaszcza potrzebami usprawniania

8 R.M. Neubauer, Business models in the area of logistics, Gabler Verlag, Wiesbaden 2011.

(12)

procesów logistycznych. Kolejne trzy rozdziały zawierają treści stanowiące naukową odpowiedź na pytania formułowane zarówno przez naukę, jak i praktykę gospodarczą, a dotyczące identyfikacji, analizy i oceny ontologii, architektur, metod oraz narzędzi modelowania procesów logistycznych. Ostatni, piąty rozdział uzupełnia odpowiedź na powyższe pytania o wyniki analizy pięciu przypadków modelowania procesów logistycznych.

Podstawowy wniosek wynikający z przeprowadzonych prac badawczych jest ujęty w tezie, która mówi, że modelowanie procesów logistycznych jest nie- zbędnym elementem zarządzania logistycznego, zaś o naukowości modelowania procesów logistycznych formułującej jednocześnie główne kryteria identyfikacji, analizy i oceny metod oraz narzędzi stosowanych lub proponowanych do zastosowania w modelowaniu procesów logistycznych decydują podstawy ontologiczne modelowania procesów logistycznych.

(13)

(14)

procesów logistycznych

1. Przesłanki wyboru problematyki modelowania…

1.1. Przesłanki teoretyczne

Problematyka modelowania procesów i systemów logistycznych znajduje swoje odzwierciedlenie zarówno w teorii, jak i praktyce gospodarczej. Wypracowany w toku wielu badań literaturowych oraz empirycznych dorobek naukowy z zakresu modelowania procesów gospodarczych, a zatem obejmujący również procesy logistyczne, świadczy między innymi o tym, że w sferze teoretycznej nie ma raczej sporu dotyczącego konieczności uzasadnienia tego, czy modelowanie procesów gospodarczych, w tym i logistycznych, jest potrzebne lub czy jest istot- nym obszarem badań naukowych, a wręcz przeciwnie – wskazuje się na potrzebę budowy i stosowania różnego rodzaju modeli⁹. W odróżnieniu od praktyki gospodarczej, o czym mowa w ostatnim rozdziale, w literaturze ekonomicznej

9 Na taką potrzebę wskazuje m.in. M. Chaberek, mówiąc, że „w dążeniu do zarządzania sprawnego trzeba mieć możliwość odniesienia się do rozwiązania uznanego za modelowe, wzorcowe, pre- zentujące pożądany standard danego procesu” (M. Chaberek, Logistyka informacji zarządczej w kontrolingu przedsiębiorstwa, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2001, s. 15) oraz J. Goliszewski, mówiąc, że „dla wspomaganego komputerowo controllingu, tak by można było mówić o efek- tywnym wsparciu decyzyjnym (…), potrzebne jest zintegrowane ekonomiczno-informatyczne podejście, obejmujące (…) przygotowanie, na bazie koncepcji ekonomicznej, modelu apli- kacyjnego controllingu. (…) Model aplikacyjny wyraża, w strukturach oprogramowania, koncepcję ekonomiczną, tj. opracowany system controllingu” (J. Goliszewski, Controlling wspomagany komputerem, „Controlling i Rachunkowość Zarządcza w Firmie” 1999, nr 2, s. 33, 35). W. Radzikowski i J. Wierzbiński stwierdzają, że „przy wdrażaniu controllingu nie posługiwano się adekwatnymi modelami przedsiębiorstwa (corporate models). Brak takich modeli uniemożliwiał kompleksowe, wewnętrznie zgodne analizowanie procesów gospodarczych realizowanych w przedsiębiorstwie, a controlling pozbawiał możliwości wspierania

(15)

nie kwestionuje się zatem zasadności prac naukowych dotyczących modelowania.

Natomiast sprawą polemiczną nadal pozostają kwestie modelowania procesów logistycznych o charakterze epistemologicznym, ontologicznym, aksjologicznym i metodologicznym, których potrzeba wyjaśnienia stanowi jednocześnie prze- słankę uzasadniającą podjęcie badań naukowych w tym zakresie.

Epistemologia (filozofia poznania, teoria poznania, gnoseologia), zajmując się problematyką wiedzy, istoty poznania, jej granic i źródeł¹⁰, wymusza na badaczu określenie swojego podejścia do problematyki poznania i w konsekwencji zdobycia wiedzy o badanym przedmiocie, a w tym przypadku o modelowaniu procesów logistycznych. Podstawowe kierunki poznania ludzkiego, takie jak empiryzm czy racjonalizm, są powszechnie znane i nie ma potrzeby ich opisywania. Bardziej istotną rzeczą z punktu widzenia celu pracy jest ich konkretyzacja poprzez podanie przez badacza jego własnej wizji zamierzeń poznawczych, a zwłaszcza określenia:

co zamierza poznać, wyjaśnić, zbadać; jaką wiedzę uważa za właściwą do zdobycia, czego ma ona dotyczyć, gdzie są jej granice, źródła itp. Pierwszy obszar poznawczy, który przyjmuje się do zbadania i wyjaśnienia, ma charakter typowego dla rozważań teoretycznych, jeśli można tak powiedzieć, sporu o zakres definicyjny kategorii¹¹ tytułowych (tj. użytych w tytule pracy) w perspektywie cząstkowej,

koordynacji planowania, kontroli i regulacji” (W. Radzikowski, J. Wierzbiński, Kontroling.

Koncepcje – Metody – Zastosowania, Toruńska Szkoła Zarządzania, Toruń 1999, s. 98).

10 J. Woleński, Epistemologia: poznanie, prawda, wiedza, realizm, PWN, Warszawa 2007, s. 3, 14–16; J. Jadacki, Spór o granice poznania. Prolegomena do epistemologii, PWN, Warszawa 1985, s. 33.

11 „Kategorie (gr. χατηγορια [kategoría] – oskarżenie, (w logice) orzekanie, predykat; od:

χατηγορειν [kategoréin] – oskarażać, orzekać, oznajmiać) – w metafizyce realistycznej Arystotelesa: podstawowe sposoby bytowania substancji oraz naczelne formy orzekania o niej, a także formy gramatyczne języka naturalnego (…); w systemie filozoficznym I. Kanta:

aprioryczne formy poznawcze należące do natury intelektu, pozwalające na porządkowanie danych doświadczenia zmysłowego i budowanie wiedzy; w myśli filozoficznej M. Heideggera:

przejawy świadomego bytowania człowieka w świecie oraz ‘projektowane‘ przez człowieka sposoby odnoszenia do niego elementów tego świata (Powszechna Encyklopedia Filozofii, Wydawnictwo Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2004, s. 539). Na podstawie powyższych ustaleń wyrazu „kategoria” używa się w niniejszej monografii w sensie abstraktu, pojęcia, terminu czy też wyrażenia traktowanego jako podstawowe w danej dziedzinie wiedzy, dyscyplinie naukowej lub dla przyjętego obszaru badawczego, tj. w dziedzinie nauk społecz- nych, w dyscyplinie ekonomii i finansów oraz nauk o zarządzaniu i jakości oraz w obszarze modelowania procesów logistycznych.

(16)

tj. rozprawienia się z pojęciami modelowania, procesu oraz procesu logistycznego z osobna, w celu ustalenia ich istoty oraz wzajemnych relacji. Drugi obszar działań poznawczych jest realizowany w perspektywie systemowej w postaci podjęcia się zadania zdefiniowania całego pojęcia modelowania procesów logistycznych wraz z poznaniem relacji do kategorii zewnętrznych o charakterze pokrewnym, np. projektowania, symulacji, łańcucha, sieci, systemu logistycznego itp. Oznacza to, że za wiedzę naukową właściwą do zdobycia przyjmuje się wiedzę o modelowaniu procesów logistycznych, zaś podstawowymi kategoriami epistemologicznymi podlegającymi wyjaśnieniu są te wyżej wymienione.

Powyższe kategorie epistemologiczne mogą, ale nie muszą być jednocześnie pojęciami albo odmianami kategorii ontologicznych. Ontologia jako nauka o bycie (filozofia bytu)¹², poszukując odpowiedzi na pytania dotyczące struktury bytu, świata, jego czynników strukturotwórczych lub, innymi słowy, elementu lub elementów konstytuujących byt, który jest przedmiotem poznania, nadaje kategoriom epistemologicznym aspekt bardziej realny, szczegółowy, praktyczny.

W odniesieniu do modelowania procesów logistycznych przesłanki ontologiczne można sformułować w postaci pytań o to, odmianą której z funkcjonujących współcześnie kategorii ontologicznych jest modelowanie, a której – procesy logistyczne, oraz z jakich elementów składa się modelowanie procesów logistycznych lub, innymi słowy, jaką strukturę posiada byt o nazwie system modelowania proce- sów logistycznych. O ile powody epistemologiczne skłaniające do podjęcia się prac nad wyjaśnieniem istoty i zakresu badanych pojęć mają charakter raczej naukowy (poznawczy), o tyle przesłanki ontologiczne nadają im cech bardziej realnych, użytkowych, aplikacyjnych, szczególnie istotnych w praktyce gospodarczej.

Kolejnego aspektu wymienionym kategoriom epistemologicznym i ontologicznym nadaje aksjologia. Jako dziedzina wiedzy filozoficznej o wartościach (stąd też inne jej nazwy, jak: filozofia wartości lub teoria wartości, wartościowania¹³)

12 The Century Dictionary Online, t. 5, s. 4115, www.global-language.com/CENTURY/ [dostęp:

14.08.2019]; Hasło: Ontologia, Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Ontologia [dostęp:

14.08.2019]; T. Hofweber, Logic and Ontology [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. E.N. Zalta, 2018, https://plato.stanford.edu/archives/sum2018/entries/logic-ontology [dostęp: 14.08.2019].

13 S.L. Hart, Axiology – theory of values, „Philosophy and Phenomenological Research” 1971, Vol. 32, No. 1, s. 29; Z. Hajduk, Nauka a wartość, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2008, s. 9, 89.

(17)

formułuje sądy i oceny tego, co jest istotne, ważne, wartościowe, bardziej odpo- wiednie, lepsze od czegoś innego itp. O ile wśród naukowców nie występują opinie kwestionujące znaczenie modelowania jako obszaru badań naukowych, o tyle w praktyce gospodarczej takie głosy się pojawiają. Dlatego też zwłaszcza w ujęciu praktycznym ustosunkowanie się do wątpliwości dotyczących tego, czy modelowanie procesów logistycznych jest tym, czym warto się zajmować, co warto umieć i stosować, a jeśli tak, to co jest wartością dodaną pochodzącą z wykonania czynności modelowania procesów logistycznych lub co jest jej rezultatem (pro- duktem), stanowi podstawową zawartość przesłanki aksjologicznej.

Kolejne uzasadnienie przyjętej problematyki modelowania procesów logistycznych pochodzi z założeń metodologicznych¹⁴. W szczególności ze wzglę- dów zarówno naukowych, jak i praktycznych niezbędne jest zidentyfikowanie koncepcji (architektur), metod i narzędzi modelowania procesów logistycznych, a następnie podanie ich bardziej szczegółowej charakterystyki wraz z przykładami użycia, co powinno wzbogacić oraz zweryfikować dorobek naukowy w tym zakresie, zaś praktykom pokazać możliwości aplikacyjne, a tym samym przekonać o użyteczności ich zastosowania.

Podane przesłanki epistemologiczne, ontologiczne, aksjologiczne oraz metodologiczne nie występują oddzielnie, lecz ze względu na wzajemne zależności przenikają się i tworzą w istocie rzeczy jeden system założeń postępowania badawczego. Ma on zasadniczo aspekt naukowy, ale o implikacjach jak najbardziej praktycznych. Ze względu na występujące wątpliwości praktyków gospodarczych uzupełnia się je przesłankami o takim charakterze w kolejnym podrozdziale.

1.2. Przesłanki praktyczne

W odróżnieniu od przesłanek teoretycznych, wśród których nie znaleziono przy- kładu kwestionowania przydatności wiedzy i umiejętności dotyczących modelowania procesów logistycznych, w praktyce gospodarczej można niestety spotkać postawy i opinie podające w wątpliwość czy też wręcz negujące aplikacyjność

14 M. Blaug, Metodologia ekonomii, tłum. B. Czarny, A. Molisa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 37–93.

(18)

wiedzy oraz użyteczność umiejętności i doświadczenia z zakresu modelowania.

Zazwyczaj są one wyrażane przez osoby decydujące o ewentualnym podjęciu się (lub zleceniu na zewnątrz) zadania modelowania, ewentualnie mogą to też być osoby im doradzające, bowiem nie zawsze są to – ogólnie mówiąc – kierownicy logistyki, ale również specjaliści ds. logistyki itp. Ich postawę lub opinię negującą potrzebę modelowania można ująć w zdaniu „A na co mi modelowanie?”¹⁵. Usłyszeć je można zazwyczaj w przedsiębiorstwach źle zarządzanych, w których decydenci są przeciążeni rutynową biurową pracą i nie mają czasu na myślenie kreatywne, koncepcyjne, innowacyjne oraz na zastanawianie się nad tym, co można by usprawnić w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa i jak to zrobić. W takich podmiotach przeważnie nie istnieją albo nie funkcjonują prawidłowo procedury zgłaszania i wdrażania pomysłów pracowniczych i trzeba wykonać wiele pracy wstępnej, wyjaśniającej rolę modelowania, jej uwarunkowań, specyfikacji potrzeb oraz oczekiwanych efektów, aby uzyskać zrozumienie i akceptację w kwestii modelowania. Kadra logistyczna stawia wiele pytań, ale ich istotę można ogra- niczyć do dwóch obszarów problemowych: 1) do czego można wykorzystać modelowanie i jakie realne problemy można rozwiązać dzięki niemu, 2) czy istnieją najlepsze praktyki modelowania, przypadki wdrożeń, które przyniosły pozytywne efekty, a zwłaszcza czy przyniosą oczekiwane rozwiązanie konkretnego problemu logistycznego. Z powyższych względów ukazanie realnych problemów, do których rozwiązania niezbędne jest wykonanie czynności modelowania, stanowi jednocześnie praktyczną przesłankę uzasadniającą podjęcie badań nad modelowaniem procesów logistycznych.

Z przedstawionych w tabeli 1 sytuacji problemowych, w których wykorzystuje się modelowanie, najistotniejsze wydają się dwie kwestie. Pierwsza dotyczy budowy modelu procesów logistycznych od podstaw, tj. w sytuacji gdy łańcuch logistyczny, przedsiębiorstwo, dział lub inny podmiot logistyczny jeszcze nie istnieje realnie, lecz jest dopiero w fazie planowania, projektowania lub innego etapu decyzyjnego

15 Na podstawie doświadczenia autora tej monografii z przeprowadzonych prac z zakresu modelowania procesów logistycznych. Potwierdzenie istnienia tego rodzaju postaw można znaleźć m.in. w pracy J. Żelińskiego, w której Autor zamieszcza następujące usłyszane opinie:

„Po co nam pan analityk?, „Przecież analizę zrobimy sami, a jak nie, to zrobi to dostawca”,

„A na grzyba mi to modelowanie” (J. Żeliński, Analiza biznesowa: praktyczne modelowanie organizacji, Helion, Gliwice 2016, s. 5, 40).

(19)

dotyczącego utworzenia tego podmiotu. Dlatego prace modelujące mogą być też traktowane jako etap inżynierii procesów¹⁶.

Tabela 1. Aplikacyjność modelowania procesów logistycznych w praktyce gospodarczej Pytania problemowe Zastosowanie modelowania W jaki sposób poznać skutki planowanej

zmiany w przebiegu istniejącego procesu logistycznego, w zasobach, które wykorzystuje, w uwarunkowaniach, w których przebiega, w ich parametrach, jeśli dokonanie tych zmian w rzeczywistości wiązałoby się dużym ryzy- kiem niepowodzenia (przerwania procesów, utraty zleceń, strat finansowych itp.)?

Modelowanie jest wykorzystywane jako eks- peryment na modelu procesu logistycznego, bowiem nie powodując bezpośrednio skutków dla realnego procesu logistycznego, pozwala poznać rezultaty planowanej zmiany i zmniej- szyć tym samym ryzyko niepowodzenia, w tym strat finansowych.

Jak wykonać analizę nowego, nieistniejącego jeszcze, ale projektowanego lub planowanego do wdrożenia procesu logistycznego?

Modelowanie jest wykorzystywane jako projek- towanie (inżynieria) procesów logistycznych z modelem jako narzędziem, za pomocą którego poznaje się właściwości (cechy, parametry, atrybuty, zmienne) planowanego do wdrożenia procesu logistycznego.

Jak wykryć miejsca niesprawności procesu

logistycznego, jak go usprawnić? Modelowanie jest wykorzystywane jako sposób usprawnienia (restrukturyzacji, reinżynierii) procesów logistycznych, drogą mapowania ich aktualnego przebiegu, w którym model (mapa) stanowi ich odwzorowanie, w celu wykrycia i zdiagnozowania obszarów niesprawności, np. wysokich kosztów, niskiej jakości, dużej ilości odpadów, częstych przestojów, marnotrawstwa, konfliktów kompetencyjnych, przeregulowania itp., aby na podstawie uzyskanych wyników zbu- dować model (mapę) usprawnionego procesu lub procesów logistycznych.

16 J. Korczak, Inżynieria procesów logistycznych, Wydawnictwo Uczelniane WSG w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2013.

(20)

Pytania problemowe Zastosowanie modelowania Jak przedstawić, zademonstrować albo w inny

sposób zaprezentować istniejący, projekto- wany lub planowany do wdrożenia proces logistyczny?

Modelowanie jest wykorzystywane jako metoda prezentacji z modelem prezentowanego procesu logistycznego jako jego narzędzia.

Jakiego rodzaju i ile zasobów ludzkich, sprzętu, wyposażenia, licencji oprogramowania itp. potrzeba do wykonania procesu logistycznego?

Modelowanie jest wykorzystywane jako metoda identyfikująca zasoby ludzkie, materiałowe, informacyjne i finansowe do wykonania procesu logistycznego.

Jak udokumentować spełnianie norm przez proces logistycznych, np. norm jakościowych, środowiskowych, w celu uzyskania certyfika- tów, np. ISO 14000, ISO 9001?

Modelowanie jest wykorzystywane do sporzą- dzenia mapy (modelu) procesu logistycznego w postaci graficznej i opisowej, służącej z kolei do napisania księgi jakości, procedur, instrukcji, sporządzenia schematów, rysunków, tabel, wykresów itp.

Źródło: opracowanie własne.

Druga kwestia odnosi się do usprawnienia procesów logistycznych już istniejących i funkcjonujących. W tym przypadku sytuacją inicjującą prace nad budową modelu jest stały imperatyw (nakaz) ekonomizacji procesów logistycznych, tj. zwiększania ich skuteczności, korzystności i efektywności, co oznacza, że modelowanie procesów logistycznych jest traktowane jako metoda reinżynierii lub racjonalizacji realizowanych procesów. Okazuje się bowiem, że rozwiązanie problemów dotyczących procesów logistycznych za pomocą powyższych metod znajduje się niekiedy poza logistyką, np. w gestii zarządzających sprzedażą, finansami, produkcją, inwestycjami, szkoleniami, relacjami z parterami handlowymi, bankami, ubezpieczycielami itp. Ponadto usprawnienie procesów logistycznych może wymagać zmian w systemie płacowo- -motywacyjnym, w układach zbiorowych pracy, a nawet w statucie założycielskim przedsiębiorstwa. Pozostałe przypadki praktyki gospodarczej uzasadniające wykonanie prac modelujących procesy logistyczne obejmują sytuacje wymagające:

– określenia rodzaju i sposobu obiegu dokumentów,

– sporządzenia mapy procesu lub procesów logistycznych, np. do celów szkoleniowych, archiwizacyjnych itp.

(21)

Opisane w niniejszym rozdziale przesłanki o charakterze naukowym i praktycznym wydają się na tyle przekonujące, że pozwalają uznać przyjętą w niniejszej pracy problematykę modelowania procesów logistycznych za zasadną. Dlatego też w kolejnym rozdziale przedmiotem badania będą zagadnienia teoretyczne dotyczące poznania i jednocześnie wartościowania wspomnianych wcześniej kategorii tytułowych oraz łączących je relacji, co oznacza, że w rozdziale tym przede wszystkim zostaną przedstawione wyniki realizacji przesłanek epistemologicznych i aksjologicznych. Natomiast w następnych rozdziałach zostaną poruszone kwestie ontologiczne i metodologiczne poparte analizą przypadków.

(22)

2. Istota modelowania procesów logistycznych

2.1. Kategoria modelowania

Poznanie istoty kategorii modelowania dokonuje się poprzez analizę jej znaczenia definicyjnego. Ze względu na występowanie wielu definicji analizuje się je według rosnącej szczegółowości, tj. od najbardziej ogólnej do najbardziej szczegółowej.

W powszechnym, słownikowym znaczeniu modelowanie jest rozumiane jako tworzenie modeli układów lub zjawisk służące celom naukowym, badawczym, laboratoryjnym itd.¹⁷ Definiowanie modelowania jako tworzenie oznacza, że modelowanie jest traktowane jako działanie lub proces, które ma coś utworzyć, a w tym przypadku – model. Bardzo szeroki zakres tworzenia modeli, opisany pojęciami układów lub zjawisk służących różnym celom, pozwala na stosowanie modelowania w zakresie właściwie nieograniczonym, z czym intuicyjnie należy chyba się zgodzić. Problematyczną kwestią tej definicji jest użycie pojęcia modelu do wyjaśnienia pojęcia modelowania, co nie powinno być stosowane w definicjach ze względu na zasadę niedefiniowania pojęcia tym samym pojęciem, tj. o tym samym rdzeniu. Kontynuując poznawanie istoty i zakresu modelowania, można przytoczyć kolejne definicje.

W sferze naukowej, w której modelowanie przyjmuje nazwę modelowania naukowego, uważa się, że „modelowanie jest istotną i nieodłączną częścią wszelkiej działalności naukowej, a w rzeczywistości – intelektualnej”¹⁸, co potwierdza jej duże znaczenie oraz czynnościową (procesową) naturę. W bardziej szczegółowej

17 Komputerowy słownik języka polskiego – Edycja 1998, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.

18 W. Silvert, Modelling as a discipline, „International Journal of General Systems” 2001, Vol. 30, Iss. 3, s. 261.

(23)

definicji stwierdza się: „Modelowanie naukowe jest tworzeniem fizycznej, konceptualnej lub matematycznej reprezentacji (wyobrażenia) prawdziwego zjawiska, które jest trudne do bezpośredniego zaobserwowania. Modele naukowe służą do wyjaśniania i przewidywania zachowania rzeczywistych obiektów lub układów i są stosowane w różnych dyscyplinach naukowych, od fizyki i chemii po ekologię i nauki o Ziemi. Chociaż modelowanie jest centralnym elementem współczesnej nauki, modele naukowe w najlepszym wypadku są przybliżeniami obiektów i systemów, które reprezentują – nie są dokładnymi replikami. Dlatego naukowcy nieustannie pracują nad ulepszaniem i udoskonalaniem modeli”¹⁹. W definicji tej modelowanie jest ponownie rozumiane jako tworzenie, przy czym model zamieniono na reprezentację, na wyobrażenie czegoś, tj. prawdziwego zjawiska. Dalsze rozumienie modelowania jest podane przez pryzmat pojęcia modelu, co pozwala wydedukować, że rezultatem modelowania nie jest oryginał, ale przybliżony jego obraz, replika. Podany jest również cel modelowania, czyli wyjaśnianie i przewidywanie zachowań tych obiektów, których bezpośrednia obserwacja byłaby zbyt trudna. Dlatego też tworzy się ich przybliżenia, aby na podstawie obserwacji repliki badanego obiektu wyjaśnić i przewidzieć zachowanie się tego obiektu. Podobnie jak w poprzedniej definicji, modelowanie naukowe nie jest ograniczone do jednej czy kilku dziedzin nauki, ale znajduje zastosowanie w każdym obszarze wiedzy. Ostatnie zdanie w cytowanej definicji nie rozszerza rozumienia pojęcia modelowania, lecz wskazuje na zasadność prac nad udoskonalaniem modeli, a zatem również czynności modelowania, skoro ich rezultatem jest model.

Zawężając obszar definiowania kategorii modelowania do dziedziny nauk społecznych, a zwłaszcza do dyscypliny ekonomia i finanse, za reprezentacyjną definicję modelowania można uznać tę, w której stwierdza się, że jest to „metoda analizy polegająca na tym, że przyjmuje się analogię między wejściami i wyjściami układów przy zupełnym abstrahowaniu od różnic w strukturze wewnętrznej. Jest to metoda czarnej skrzynki. Na przykład sztuczna nerka dobrze modeluje pracę nerki żywej (…), ale w sztucznej nerce proces oczyszczania zachodzi zupełnie

19 K. Rogers, Scientific modelling, Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/

science/scientific-modeling [dostęp: 19.08.2019].

(24)

odmiennie od analogicznego procesu w nerce żywej”²⁰. Z tej definicji – będącej uzupełnieniem poprzednich – wyłania się rozumienie modelowania jako metody, a więc sposobu realizacji jakiegoś zadania, w domyśle zbudowania (utworzenia) modelu. Uszczegóławia się tę metodę, przyrównując ją do metody „czarnej skrzynki”, a zatem poznania sposobu zachowania się badanego obiektu na podstawie porównania wejść (zasileń) z wyjściami (rezultatami), bez znajomości jego wewnętrznej struktury. Oczywiście, podaną w tej definicji metodę analogii należy uznać za jedną z odmian modelowania, których w miarę pełny zbiór jest rezultatem klasyfikacji rodzajów modelowania i modeli.

Pozostając w ramach dziedziny nauk społecznych, ale w dyscyplinie nauk o zarządzaniu i jakości, można stwierdzić ogólnie, że „modelowanie jest procesem, w którym dokonuje się abstrakcji istoty prawdziwego problemu do postaci mode- lowej”²¹. W definicji tej znajduje potwierdzenie procesowy charakter modelowania, a kolejnego przybliżenia do poznania istoty modelowania dostarcza pojęcie abstrakcji, czyli intelektualnej pracy nad wyobrażeniem sytuacji problemowej, przy czym ta abstrakcja jest kolejnym przykładem rozumienia pojęcia modelu.

Podsumowując, należy stwierdzić, że istotą modelowania są czynności tworzące odwzorowanie (abstrakcję, reprezentację, replikę) badanego obiektu.

Czynności układające się w proces modelowania nie są ograniczone obszarem zastosowania, a zatem obejmują również logistykę. Jedyne ograniczenie zakresu modelownia wynika z przyjętego dla niego celu, który najogólniej wyraża się w zawężeniu obiektów modelowania do tych przypadków, których bezpośrednie zbadanie jest zbyt trudne.

2.2. Pojęcie modelu

Uważa się, że pojęcie modelu pochodzi od łacińskiego słowa modulus, ozna- czającego miarę lub wzór, według którego coś jest wykonywane, ewentualnie przedmiot będący wzorem lub kopią danego przedmiotu, wykonany w mniejszych

20 W. Przelaskowski, Modele ekonomiczne w świetle cybernetyki, PWN, Warszawa 1971, s. 20.

21 W.L. Winston, S.Ch. Albright, Practical Management Science, South-Western Cengage Learning, Mason 2007, s. 8.

(25)

rozmiarach, zwykle z materiałów zastępczych²². Bardziej ogólnie wyraża to definicja, która mówi, że model to symboliczne (uproszczone) odzwierciedlenie rzeczywistości²³. Kolejne definicje dotyczą poszczególnych rodzajów modeli. Dla przykładu, pod pojęciem modelu ekonomicznego rozumie się hipotetyczną kon- strukcję myślową obejmującą układ założeń przyjętych w ekonomii politycznej dla uchwycenia najistotniejszych cech i zależności występujących w danym procesie ekonomicznym²⁴. Z kolei model matematyczny definiuje się jako zależności opisujące wyidealizowane zjawiska fizyczne lub ekonomiczne, a także przyrządy matematyczne służące do rozwiązywania albo do ilustracji tych zależności oraz interpretacje różnych pojęć i teorii matematycznych²⁵. W literaturze przedmiotu wymienia się dużo więcej definicji modelu i opracowań systematyzujących jego rozumienie niż w poprzednio analizowanej kategorii modelowania. Uzupełniając zatem powyższe definicje o kolejne, można przytoczyć jedną z bardziej przemyśla- nych analiz kategorii modelu wykonaną przez Stanisława Krawczyka wraz z jego autorską identyfikacją cech charakterystycznych modelu (tab. 2).

Tabela 2. Wybrane definicje modelu

Autor, rok Definicja Cechy charakterystyczne

modelu D. Wüstneck

(1963) 1. Model zawsze coś odtwarza i ma coś zastępować.

2. W tworzeniu następuje abstrahowanie względnie uproszczenie.

3. Modelowanie spełnia określoną funkcję i model ma ograniczoną ważność.

– odtwarzanie i zastępowanie czegoś – abstrahowanie,

względnie uproszczenie – spełnianie określonej

funkcji W. Flakiewicz

(1973) Modelem jest opis interesującego nas fragmentu rzeczywistości, uwzględniający tylko istotne jej elementy z pominięciem mniej istotnych.

– opis wybranego fragmentu rzeczywistości – wybór istotnych

elementów

22 Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s. 484.

23 J.E. Sussam, Logistics modelling…, s. 3.

24 Komputerowy Słownik…

25 Ibidem.

(26)

Autor, rok Definicja Cechy charakterystyczne modelu

M.G. Nonnen- macher (1994)

Model jest obiektem, który jest tworzony i wykorzystywany przez pewien podmiot na podstawie analogii struktury, funkcji lub zachowania w odniesieniu do pewnego oryginału, aby móc rozwiązywać zadania, których przeprowadzenie na samym oryginale nie jest możliwe lub jest zbyt absorbujące.

– tworzony na podstawie analogii struktury, funkcji lub zachowania – cel: rozwiązywanie

zadań, których wykonanie nie jest możliwe na oryginale lub jest zbyt uciążliwe L.J. Heinrich,

F. Roithmayr (1998)

W ogólnym sensie modelem opisowym jest każde uproszczone odwzorowanie pewnego wycinka rzeczywistości lub wzór dla rzeczywistości, przy czym wymaga się, aby przy wszystkich uproszczeniach była zachowana równość struktur lub co najmniej podobieństwo struktur. Na podstawie określonych cech modelu następuje przeniesienie wniosków na określone cechy rzeczywistości. Zapewnia to izomorfizm.

– uproszczone odwzorowanie pewnego wycinka rzeczywistości lub wzór dla rzeczywistości – zachowanie równości

lub co najmniej podobieństwa struktur – przenoszenie

wniosków z modelu na rzeczywistość

– izomorfizm M. Pidd

(1999) Model jest efektem świadomego i celowo tworzonego odwzorowania określonego fragmentu rzeczywistości. Model jest zewnętrznym i jasno sprecyzowanym

odzwierciedleniem części rzeczywistości, tak jak ją postrzegają ludzie, którzy chcą wykorzystać model do zrozumienia, zmian, zarządzania i kontrolowania tej części rzeczywistości w określonym aspekcie.

– świadome i celowo tworzone odwzorowanie określonego fragmentu rzeczywistości

– model jest zewnętrzny – cele: zrozumienie,

zmiany, zarządzanie i kontrola ze względu na określone aspekty

(27)

Autor, rok Definicja Cechy charakterystyczne modelu

M. Simoneit

(1998) Model jest uproszczonym i abstrahującym przedstawieniem pewnego wycinka rzeczywistości, na podstawie którego mogą być poznane, zrozumiane i analizowane najważniejsze własności pewnego oryginału.

Przedstawiany oryginał jest nazywany

obszarem rozważań lub systemem obiektowym i odpowiada realnie istniejącym przedmiotom, fenomenom lub systemom. Modele

umożliwiają objaśnianie, kształtowanie i komunikowanie o realnie istniejących obiektach, nie wymuszając ich fizycznej prezencji.

– przedstawienie pewnego wycinka rzeczywistości – objaśnienie,

kształtowanie

i komunikacja dotycząca realnych obiektów, bez wymagania, że są prezentowane fizycznie – cel: rozpoznanie,

zrozumienie i analiza najważniejszych własności oryginału

P. Alpar, H.L. Grob, P. Weimann, R. Winter (2005)

Model jest wynikiem pewnego procesu konstrukcyjnego, w którym następuje zgodne z pewnym zamysłem tworzenie reprezentacji postrzegania zawartości wybranego bytu.

– reprezentacja

postrzegania zawartości wybranego bytu – utworzenie przez

konstrukcję zgodne z pewnym zamysłem J. Becker

R. Schütte (2004)

Model jest reprezentacją pewnego systemu obiektów pewnego oryginału utworzoną dla celów pewnego podmiotu. Jest więc wynikiem konstrukcji podmiotu modelującego, która dla określonej grupy adresatów – użytkowników modelu – jest deklarowana za pomocą pewnego języka jako istotna reprezentacja oryginału w danym czasie. Model składa się zatem z konstrukcji modelującego, użytkownika modelu, oryginału, czasu i języka.

– reprezentacja pewnego systemu obiektów – konstrukcja na rzecz

określonej grupy użytkowników – wybór języka

– ważność w określonym czasie

Źródło: S. Krawczyk, Pojęcia uniwersalne w badaniach naukowych, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielo- nogórskiego, Zielona Góra 2016, s. 101–102.

Tab. 2. cd.

(28)

Potwierdzenia powyżej podanych sposobów rozumienia kategorii modelu można znaleźć u kolejnych autorów, którzy twierdzą, że:

1. W znaczeniu ogólnym model jest rozumiany w sposób intuicyjny jako obraz, odbicie, odwzorowanie określonego obiektu (w określonym języ- ku)²⁶.

2. „Model (…) jest pewnym uproszczeniem otaczającej rzeczywistości”²⁷. 3. „Model jest tylko dynamicznym analogiem analizowanej rzeczywistości

i powinien imitować jej dynamikę w zakresie charakterystycznych cech, które analizujemy”²⁸.

4. „Pojęcie modelu występuje w powiązaniu ze stanem rzeczy, który ogólnie można przedstawić następująco: pewien obiekt (przedmiot, materialny lub idealny układ, proces) M jest modelem, gdy pomiędzy M a innym obiektem O istnieją podobieństwa dopuszczające określone wnioskowanie na O”²⁹. 5. „Model (procesu) jest to taki dający się pomyśleć lub materialnie zrealizo- wać układ, który odzwierciedlając lub odtwarzając przebieg procesu, zdolny jest zastępować go tak, że jego badanie dostarcza nam nowej informacji o tym procesie”³⁰.

Wszystkie powyżej przytoczone pojęcia modelu nie wyczerpują problematyki, bowiem w literaturze można zapewne znaleźć kolejne definicje, jednak wydaje się, że wszystkie one prowadzą do w miarę obiektywnego rozumienia modelu jako kategorii wielowymiarowej, interdyscyplinarnej oraz funkcjonującej na różnych poziomach abstrakcji lub szczegółowości, a nawet pewnej powszechności posłu- giwania się modelem w życiu codziennym, np. w postaci abstrakcyjnego myślenia czy wyobrażania sobie czegoś. Ta powszechność występowania modeli sprawia, że istnieje wiele ich rodzajów, odmian, klas, przypadków itp. Z uwagi na funk- cjonalną zależność modelu od modelowania w tabeli 3 zaprezentowano wspólną klasyfikację obu kategorii. Przedstawiona klasyfikacja modeli i modelowania jest klasyfikacją otwartą na inne ich rodzaje wraz z klasami niewykluczającymi

26 Z. Czerwiński, Matematyczne modelowanie procesów ekonomicznych, PWN, Warszawa 1982, s. 9.

27 W. Przelaskowski, Modele ekonomiczne…, s. 207.

28 Ibidem, s. 207.

29 G. Klaus, Wörtebuch der Kybernetik, Dietz Verlag, Berlin 1967, s. 412.

30 W. Sztoff, Modelowanie i filozofia, tłum. S. Jędrzejewski, PWN, Warszawa 1971, s. 23.

(29)

się, tzn. pozwalającymi na identyfikację interdyscyplinarnych (przekrojowych) rodzajów modelowania i modeli, np. modelowanie/model innowacyjnego procesu logistycznego, które jest jednocześnie modelowaniem/modelem predyktywnym, dynamicznym, komputerowym (symulacyjnym) z elementami probabilistyki statystycznej.

Tabela 3. Klasyfikacja modelowania i modeli

Kryterium Rodzaje modelowania i modeli Środki użyte do

budowy modelu – materialne (fizyczne, realne, rzeczywiste) – idealne (wyobrażeniowe, myślowe)

– ikoniczne, analogowe, symboliczne, semantyczne, nominalne Struktura – zdarzeń, czynności, działań, aktywności, procesów, łańcuchów, sieci,

faz, operacji, ruchów roboczych, funkcji logistycznych itp.

– przepływu zasobów informacyjnych, ludzkich, materiałowych, finansowych

– zasobów, kompetencji, zdolności – relacji pomiędzy obiektami logistycznymi Funkcja

modelowania/

modelu

– deskryptywne (jak jest) – predyktywne (jak będzie) – normatywne (jak być powinno)

– adaptacyjne (przystosowujące się do zmian) Przedmiot (obiekt)

przepływu – procesu logistyki maszyn rolniczych, samochodów, statków, papieru, wierteł, płyt gipsowych, cementu, artykułów spożywczych, odzieży itd., np. wg PKWiU

– dróg przebiegu pracowników na hali produkcyjnej, banknotów z banku do sieci bankomatów itp.

Odniesienie do

czasu – statyczne

– dynamiczne Niepewność – deterministyczne

– probabilistyczne – teorii gier Funkcja procesu

logistycznego – obsługi klienta, planowania potrzeb materiałowych, wyboru dostawców, wsparcia materiałowego procesu produkcji, transportu, planowania wysyłki dostawy itd.

– planowania, realizacji, kontroli czynności logistycznych

(30)

Kryterium Rodzaje modelowania i modeli Zakres

instytucjonalny – mikro-, mezo-, makrologistycznego

– logistyki przedsiębiorstw produkcyjnych, handlowych, usługowych Zakres zarządzania

procesami logistycznymi

– decyzyjnych procesów logistycznych (zarządzających) – wykonawczych procesów logistycznych (zarządzanych)

Poziom zarządzania procesami

logistycznymi

– strategiczne – taktyczne – operacyjne Zasięg terytorialny,

sektor, branża, dział gospodarki narodowej

– o zasięgu lokalnym, regionalnym, krajowym, globalnym

– sektora wydobywczego, przetwórczego, handlu, produkcji rolnej itd.

– przemysłu maszynowego, stoczniowego, chemicznego,

energetycznego, elektronicznego, spożywczego, włókienniczego itd.

Stopień złożoności – jednostopniowe – wielostopniowe – kombinowane Rodzaj

zastosowanych metod

– statystyczne, ekonometryczne, matematyczne, cybernetyczne, heurystyczne, obiektowe, drabinkowe itd.

– liniowe, nieliniowe

– rekurencyjne, o równaniach współzależnych – komputerowe, symulacyjne, hybrydowe – optymalizacyjne, diagnostyczne, symulacyjne Liczba zmiennych – jednoczynnikowe

– wieloczynnikowe

Sposób produkcji – produkcji aparaturowej (dywersyfikującej), obróbczo-montażowej (syntetyzującej)

– produkcji podstawowej, pomocniczej, ubocznej, dla potrzeb własnych lub rynku

– produkcji wydobywczej (kopalnie), przetwórczej (miedzi, ryb), obróbkowej (maszynowy, spożywczy), montażowej (statki, maszyny, meble, budownictwo), demontażowej (remonty, naprawa)

– produkcji dyskretnej (np. przemysł elektromaszynowy, samochodowy, hutniczy)

– produkcji ciągłej (np. przemysł chemiczny, cementowy, energetyczny, petrochemiczny)

Zaawansowanie

technologiczne – produkcji ręcznej, zmechanizowanej, zautomatyzowanej – produkcji zrobotyzowanej, zintegrowanej komputerowo

(31)

Kryterium Rodzaje modelowania i modeli Zasady zaopatrzenia

materiałowego – dostarczania lub sprowadzania

– sterowania zapotrzebowaniem lub zużyciem Organizacji

podmiotu gospodarczego

– poszczególnych stanowisk roboczych, linii produkcyjnych – wydziałów, zakładów, przedsiębiorstw, filii, łańcuchów, sieci itp.

Przebiegu procesów

przepływu – procesów sekwencyjnych – procesów alternatywnych – procesów równoległych – procesów cyklicznych

Innowacyjność – rutynowe (aktualnie stosowane) – innowacyjne (nowe, usprawnione)

– referencyjne (odniesienia, porównania, wzorce)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Komputerowy Słownik…; Internetowa Encyklopedia PWN, http://

encyklopedia.wp.pl [dostęp: 6.08.2019]; Słownik wyrazów obcych…, s. 484; Mała Encyklopedia Ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974, s. 466–469; Encyklopedia biznesu, red. W. Pomykało, Fundacja „Innowacja”, Warszawa 1995, s. 170, 185, 228; W. Radzikowski, J. Wierzbiński, Kontroling. Koncepcje…, s. 94; K.J. Richter, Modele ekonomiczno-matematyczne w transporcie, WKŁ, Warszawa 1971, s. 28; S. Mynarski, Elementy teorii systemów i cybernetyki, PWN, Warszawa 1979, s. 95–96; Adaptive economic models, eds. H.D. Richard, T. Groves, Academic Press, New York 1975, s. IX; A.W. Scheer, Business process engineering, Springer Verlag, Berlin 1994, s. V; Modele referencyjne w zarządzaniu procesami biznesu, red. T. Kasprzak, Difin, Warszawa 2005, s. 12, 41–42, 106–110; Informatyka ekonomiczna, red. S. Wrycza, PWE, Warszawa 2010, s. 44; H.Ch. Pfohl, Systemy logistyczne. Podstawy organizacji i zarządzania, tłum. J. Janyga, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 1998, s. 15; P. Blaik, Logistyka. Koncepcja zintegrowanego zarządzania, PWE, Warszawa 1996, s. 69;

Identyfikacja procesów w zarządzaniu. Ekonomiczne modele wymiarowe, red. W.M. Grudzewski, PWN, Warszawa 1984, s. 18; P. Reagan-Cirincione, S. Schuman, G.P. Richardson, S.A. Dorf, Decision modeling: tools for strategic thinking, „Interfaces” 1991, Vol. 21, Iss. 6, s. 53; C. Skowronek, Z. Sariusz-Wolski, Logistyka w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 1995, s. 128–129; R. Matwiejczuk, Modele biznesu w logistyce oparte na potencjałach sukcesu przedsiębiorstwa [w:] Modelowanie procesów i systemów logistycznych, cz. 16, red. M. Chaberek, L. Reszka,

„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego. Ekonomika Transportu i Logistyka” 2017, nr 65, s. 13–23;

P. Majercak, J. Majercak, Logistics Indicators for Measuring Performance of Logistics System in the Company,

„Advances in Education Research” 2015, Vol. 78, s. 151–155.

Z uwagi na to, że model zazwyczaj reprezentuje tylko wybrane cechy oryginału, ten sam obiekt można odzwierciedlić więcej niż jednym modelem, a w dodatku jedna i ta sama funkcja, np. zaplanowania wysyłki dostawy, może być zamodelo- wana różnymi sposobami, np. heurystycznie, obiektowo, ikonograficznie itd.³¹

31 W. Przelaskowski, Modele ekonomiczne…, s. 20.

Tab. 3. cd.

(32)

Z powyższych względów w teorii i w praktyce gospodarczej występuje wiele powiązanych ze sobą modeli reprezentujących dany obiekt, co określa się pojęciem systemu modelowego lub systemu modeli i definiuje jako „(…) zbiór modeli (będących elementami systemu) oraz zbiór sprzężeń informacyjnych istniejących między tymi elementami”³².

Każdy z powyższych modeli może odzwierciedlać całość lub wycinek rzeczywisto- ści gospodarczej. Oznacza to, że przedmiot (obiekt) modelowania wpływa zasadniczo na wybór danego rodzaju modelowania i modelu. Dlatego też, biorąc pod uwagę cel pracy, za przedmiot kolejnego badania należy przyjąć się procesy logistyczne.

2.3. Istota procesów logistycznych

Ze względu na fundamentalną rolę procesów logistycznych jako przedmiotu (obiektu) modelowania poznanie ich istoty dokonuje się drogą badania definicji procesu, procesu gospodarczego oraz procesu logistycznego.

Z analizy definicji procesu w znaczeniu ogólnym zawartych w tabeli 4 wynika wniosek o szerokim zakresie stosowania tego pojęcia. Jest ono bowiem używane do opisu zjawisk zachodzących zarówno w świecie ożywionym, np. proces myślowy wykonywany przez człowieka, jak i nieożywionym, np. proces chemiczny lub wykonywany przez maszynę. Synonimy słowa proces obejmują takie ogólne poję- cia, jak: przebieg, rozwijanie, przeobrażanie, działalność, zjawisko. Konkretyzując rozumienie powyższych pojęć, można dodać ich wyjaśnienia: następujące po sobie, kolejne, powiązane przyczynowo, rozpoczęte i zakończone. Wyjaśnienia te odnosi się również do bardziej szczegółowych synonimów procesu, takich jak:

zmiany, stadia, fazy, etapy. Użyte synonimy wskazują na dynamiczny charakter procesu wyrażający się w sekwencji kolejnych zmian, tworzących tym samym łańcuch przyczynowo-skutkowy. Kolejną cechą procesu jest jego realność rozu- miana w tym sensie, że dla jego zaistnienia musi się coś dokonać, coś wydarzyć lub trzeba coś wykonać³³.

32 K.J. Richter, Modele ekonomiczno-matematyczne w transporcie, WKŁ, Warszawa 1971, s. 12.

33 Oczywiście, można mówić o procesie teoretycznym w myśli, na rysunku, w książce itd., lecz jest to w rzeczywistości nie proces, ale jego model, wyobrażenie, opis, rysunek, schemat, mapa itp.

(33)

Tabela 4. Definicje procesu w znaczeniu ogólnym

Hasło Definicja

Proces 1. Przebieg następujących po sobie i powiązanych przyczynowo określonych zmian, stanowiących stadia, fazy, etapy rozwoju czegoś; przebieg, rozwijanie się, przeobrażanie się czegoś, np. proces ekonomiczny, gospodarczy, produkcyjny, technologiczny. Proces rozwojowy, historyczny, społeczny.

Proces myślowy, poznawczy, twórczy. Proces duchowy, psychiczny. Procesy dziejowe. Proces ewolucji, dojrzewania, zniszczenia. Proces nauczania, wychowania. Faza, stadium procesu. Podlegać, ulegać jakiemuś procesowi.

2. Kolejno następujące po sobie zmiany fizykochemiczne materii, np. proces chemiczny, biologiczny, fizjologiczny, fizyczny, bakteryjny, gnilny. Proces patologiczny, chorobowy, zapalny.

3. Działalność sądów i innych organów oraz stron mająca na celu wymierzenie sprawiedliwości; rozprawa sądowa. Proces cywilny, karny, kryminalny, polityczny, poszlakowy, rozwodowy, spadkowy.

Proces Jest pewnym zjawiskiem konsumującym czas i zasoby, rozpoczętym i zakończonym pewnym wydarzeniem. Ogniwami łańcucha procesu są indywidualne procesy. Wydarzenie początkowe i końcowe określa początek i koniec danego procesu.

Proces

społeczny Serie zjawisk dotyczących osobowości, grup społecznych, zbiorowości, powiązanych ze sobą różnego rodzaju zależnościami, powodujących określone skutki społeczne, główne przeobrażenia społeczne; np. proces społeczny socjalizacji, uprzemysłowienia, urbanizacji.

Źródło: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 1978, s. 926–927; A.W. Scheer, Architecture of integrated information systems, Springer-Verlag, Berlin 1992, s. 4; Encyklopedia popularna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 686.

Z kolei w literaturze przedmiotu można znaleźć następujące definicje procesu gospodarczego:

1. „Następujące po sobie w określonym czasie i miejscu fakty gospodarcze w dziedzinie produkcji i jej podziału. Fakty te mogą dotyczyć zasobów produkcyjnych, produktów i reguł postępowania”³⁴.

2. „Zespół działań zmierzających do wywołania określonych i celowych zmian (lub zapobieżenia zmianom) w obiektach (obiekcie, na które praca jest

34 Mała Encyklopedia Ekonomiczna…, s. 637–639.

(34)

skierowana. Chodzi tu zwłaszcza o zmiany obiektu dotyczące: kształtu, wyglądu, właściwości fizykochemicznych, położenia, miejsca łączenia i rozłączania itp.”³⁵

3. „System działań podmiotów gospodarczych”³⁶. 4. „System transformacji nakładów na efekty”³⁷.

Uzupełniając wcześniejsze ustalenia o wyniki analizy definicji kategorii procesu gospodarczego przedstawione wyżej, należy stwierdzić, że potwierdzają one cechę dynamiczności i realności procesu, wzmacniając ją pojęciem transformacji oraz systemu działań. Zakreślają również ich obszar do granic działalności gospodarczej opisywanej takimi pojęciami, jak: dziedzina produkcji i jej podział, produkty, zasoby produkcyjne, podmioty gospodarcze, efekty i nakłady.

Przechodząc do rozumienia kategorii procesu w obszarze logistyki, należy stwierdzić, że pojęcie procesu logistycznego występuje relatywnie często w literaturze przedmiotu. Reprezentacyjnym przykładem jest stosowanie tego terminu w tytułach publikacji książkowych³⁸, jednak z przeprowadzonego studium literatury logistycznej jedynie w publikacji Krawczyka znaleziono propozycję następującego rozumienia procesu logistycznego: „proces będziemy nazywać logi- stycznym wówczas, gdy rozmieszczenie, stan i przepływy jego składowych, a więc ludzi, dóbr materialnych, informacji i środków finansowych, wymagają koordynacji z innymi procesami ze względu na kryteria lokalizacji, czasu, kosztów i efektywność spełniania pożądanych celów organizacji”³⁹. Już na etapie wstępnej analizy tej definicji pojawia się zasadniczy problem interpretacyjny, a mianowicie: czy proces logistyczny należy rozumieć jako ten, który wymaga koordynacji, czy ten, który koordynuje? Z powyższego wynika wniosek, że w literaturze brakuje polemiki na temat istoty procesu logistycznego, zaś jego rozumienie jest w niej przyjmowane domyślnie na podstawie definicji logistyki, tzn. przyjmuje się, że po przeczytaniu definicji logistyki czytelnik domyśli się, jak należy rozumieć proces logistyczny.

35 Słownik ekonomiki i organizacji przedsiębiorstwa, red. S. Biczyński, B. Miedziński, PWE, Warszawa 1991, s. 125.

36 A. Melich, Podstawy teorii…, s. 15.

37 J. Schwarzenbach, Essential of control, Longman, Essex 1996, s. 2–3.

38 K. Ficoń, Logistyka ekonomiczna. Procesy logistyczne, Bel Studio, Warszawa 2009; S. Krawczyk, Zarządzanie procesami logistycznymi, PWE, Warszawa 2001; J. Korczak, Inżynieria procesów…

39 S. Krawczyk, Zarządzanie procesami…, s. 42.