Psychologia kultury : nowe zadanie czy perspektywa psychologii

Zenon Waldemar Dudek, Andrzej

Pankalla

Psychologia kultury : nowe zadanie

czy perspektywa psychologii

Studia Psychologica nr 7, 249-265

2007

Studia Psychologica UKSW 7 (2007) s. 249-266

ZEN O N W A LDEM AR DUDEK

Redakcja ALBO albo. Problem y psychologii i k u ltu ry A NDRZEJ PANKALLA

U niw ersytet A dam a M ickiew icza

PSYCHOLOGIA KULTURY - NOWE ZADANIE CZY PERSPEKTYWA PSYCHOLOGII

„Człowiek zaczyna się tam, gdzie zaczyna się k u ltu ra” Roman Ingarden Cultural psychology - new challenge or perspective of psychology

Abstract

The naturalistic methodology is responsible for the domination of psychobiolo- gical model of man in modern psychology. Other option is the social model of psy­ che, but it express the tendency to interprete a human being as regulated rather by external (social, biological) then by personal norms. Both concerned models need external and objective facts (data) and statistical, quantitative evaluation and de­ preciate the qualitative observation or interpretation. The authors present the opi­ nion that the cultural psychology is the model, which tends to explore the psychic phenomena as qualitative and individual (personal history, subjective experience, self-consciousness) and in the context of cultural and psychological identity.

Modern psychology has to confront the issue of global consciousness. The inter- , trans- and multicultural processes involve psychological functions of the man. The cultural psychology has to study inter-cultural and trans-cultural phenomena and their influence on the psyche. Cultural and personal myths are symbolic base for creating narrative identity of the individual and as inner, personal story they reflect the ontological relation psyche - culture.

The questions addressed to cultural psychology: cultural conditions of thera­ peutic process, spiritual (liminal, subliminal, trans-cultural) experience, archetypal dreams, new shamanism, new spiritual movements, virtual worlds, medial commu­ nication in the trans-cultural context etc.

The inspirations for cultural psychology are in the field of psychology, philo­ sophy, anthropology, sociology (W. Wundt, L. Wygotsky, C.G. Jung, H.A. Murray, J.S. Bruner, R. May, L. Lévy-Bruhl, N. Frye, J. Campbell, E. Goffman, R. Linton). The impor­ tant role plays the idea of transculturality (W. Welsch) and theories rooted in depth psychology (theory of archetypes - C.G. Jung, E. Neumann, J. Hillman, M.-L. von Franz, V. Kast, A. Samuels, O. Vedfelt), narrative psychology (the concept of personal myth, narrative identity - D. McAdams, S. Keen, K. Gergen), ethnological

psycholo-gy (entheogenes - J.M. Fericgla), historical psycholopsycholo-gy (M. Cole, C. Ratner, R. Shwe- der, E. Boesch, J. Vaalsiner). In Poland the interest in cultural psychology is growing up year by year.

1. KRYZYS PSYCHOLOGII A ZW IĄZK I PSYCHE I KULTURY

Ze w zględu n a dom inu jącą naturalisty czn ą opcję m etodologiczną w psychologii zadom ow ił się psychobiologiczny m odel człowieka. Pew ną przeciw w agę stw orzył wobec niego m odel społeczny, dopatruje się on je d n a k esencji ludzkich zachow ań w n o rm ach zew nętrznych, pow tarzaln o ści cech i zachow ań, a nie w in d y w id u aln o ­ ści (poznaw czy i społeczny behaw ioryzm ). Ź ró d ła danych oba te m odele poszukują w faktach w ym iernych i dostępnych obserw acji zew nętrznej, w statystyce i m iarach ilościowych, a nie w jakościach.

Propozycja autorów a rty k u łu , psychologa oraz psychiatry, stara się wyjść poza utrw alone w św iadom ości psychologów ograniczenia, dostrzegając tak że b rak i orientacji egzystencjalno-hum anistycznej i jed n o stro n n o ść psychologii głębi. Jest ona skierow ana n a b adanie zw iązków psyche i k ultury, m ając na względzie, po pierw sze, fakt, że psychologia w m ały m stopniu eksploruje obszar zjawisk na styku

psyché i ku ltury , i po dru g ie to, że d om inuje w niej tendencja do pow ierzchow nego

opisu jedno stk i. Propozycja ta w y n ik a z potrzeb y p o zn an ia interakcji psyche - k u l­ tu ra i pokazuje m ożliw ości prow adzenia studiów psychologiczno-kulturow ych. H istoria m yśli psychologicznej (por. Stachowski, 2000), jak i przegląd w iodących teorii osobow ości (Oleś, 2003), dowodzi, że psychologia ignoruje znaczenie po- w szechników sensu, służących nie tylko grupie, ale przede w szystkim jed no stce - nie docenia ona i nie bada system atycznie sfery w artości oraz ich nośników w p o ­ staci m itu, sym bolu, ry tu a łu , religii. N iektórzy tw ierdzą, że to przyk ład niezw ykłej arogancji psychologów (por. R osińska, O lender-D m ow ska, red., 1997). Co ciekawe, zw iązki rozw oju osobow ości (obszar b a d a ń psychologii) ze sferą w artości d o strze­ gają filozofowie kultury, m ając na uw adze nie tylko w artości m oralne czy estetycz­ ne, ale także poznaw cze (por. Kowalczyk, 2005).

Poniew aż żyjem y w czasach zm iany, szybkiego przepły w u , w y m ian y m iędzy­ kulturow ej, w ielokulturow ości, p rz en ik an ia transkulturow ego, sytuacja w ym aga nowego ro zu m ien ia człowieka. Dotyczy to zarów no ogólnej jego in terpretacji i p o ­ trzeby integracji w iedzy psychologicznej (psychologiczna definicja homo culturalis, poszukiw anie psychologii integralnej - por. D udek, 1995; 2002; W ilber, 1997), jak też rosnącej p otrzeby budow y now ych typó w interw encji, m etod udzielania w sp ar­ cia jednostce i g ru p o m społecznym , uw zględnienia k o ntekstu psychologicznego w życiu zbiorow ym (interw encje kryzysowe, w spieranie edukacji dzieci, m łodzieży i dorosłych, psychoterapia, psychologia biznesu i kom unikacji globalnej, m itologia w irtu aln a , zaburzenia i konflikty o p o d ło żu kulturow ym ). W ażnym w yzw aniem jest bliższe p o znan ie s tru k tu ry um ysłu człow ieka zdolnego przeciw staw ić się ró ż­ nego ty p u przeciw nościom ery technologicznej i zdolnego do przeżycia szczęścia w w a ru n k ach niezw ykłego natężenia cyw ilizacyjnego i kulturow ego chaosu (Csik- szentm ihalyi, 2005).

P otrzebna jest obecnie psychologom sztuka odczytywania i rozumienia spo so ­ bów w ykorzystyw ania przez człow ieka wartości i symboli kulturowych oraz jego um iejętności zastosow ania tych w artości i sym boli do budow y znaczeń osobistych,

a zw łaszcza w k ształto w an iu tożsam ości indywidualnej (por. Gałdowa, red., 2000; Rosner, 2003). W ażne miejsce w ty m p o zn a n iu zajm uje m it kulturowy jako n o śnik w artości k ształtujących tożsam ość narracyjną jed n o stk i - jej m it perso n aln y (Keen, 2000; Pankalla, 2000). Nie bez znaczenia w pracy psychologa jest u m iejęt­ ność b ad a n ia procesu zw rotnego w relacji psyche - k u ltu ra: c h a rak teru i funkcji indyw idualnych wizji oraz praw d narracyjnych w tw o rzeniu jakości k ultu ro w y ch i p o n adk ultu row ych. A także, co bodaj najciekawsze, n a psychologiczne stu d iu m zasługuje obszar w ym iany, dialogu, w zajem nego w p ły w u obu sfer, a więc p rz e­ strzeń in-between, rodzaj interfejsu, k tó ry um ożliw ia tę w irtu a ln ą m ediację bez w yraźnie określonego m ediatora (podm iotu). W iele obserw ow anych zjaw isk i p ro ­ cesów, które m ają aspekt psychologiczny, tru d n o ująć w sensow ną całość bez o d ­ w ołań do kultury. Pozostaw ienie ich w yłącznem u zaintereso w an iu antropologów lub filozofów k u ltu ry wydaje się pow ażnym błędem . Psychologia, jak i in n e n auk i o człow ieku (np. m edycyna), nie m ają, po pierw sze, raz n a zawsze określonego p rz ed m io tu bad ań , lecz odpow iadają n a w yzw ania epoki, a po drugie, jako m ło da dziedzina n au k i działa ona n a nieco innych praw ach niż dyscypliny ukształtow ane historycznie, jak filozofia czy m atem atyka, tak w zakresie teorii, ja k i prak tyk i.

Na interpretację psychologiczno-kulturow ą czekają od daw na takie tematy, jak: kulturow e uw arunkow anie procesu terapii, enteogeny (substancje psychoaktyw ne o znaczeniu inicjacyjnym), dośw iadczenia religijne, m arzenia senne, wizje, stany subhipnotyczne, po pularność psychoszam anizm u, m uzyki techno, nowych ruchów religijnych, m agii (H a rry Potter, W ładca Pierścieni, RPG), ikon w spółczesności (show

business, polityka, sport) i żyw ych m itów (m it piękna i m łodości, prozakowego

szczęścia, sklonowanej wieczności, w irtualnej mocy), agropiktogram ów i p on ow ne­ go w zrostu zainteresow ania UFO, siecioholizm, etnom oda, eksperym enty z ciałem (przeszczepianie tk an ek zwierzęcych). Listę problem ów z pogranicza psyche - k u ltu ­ ra uzupełniają, choć jej nie wyczerpują, typow o ponowoczesne zjawiska wyrażające się tru dn ościam i w pochw yceniu i w yrażeniu istoty pod m iotu , ujęciu „ja”, problem y z racjonalnością, relatyw izm em , wielością światów kulturow ych, które rodzi turyzm , polilogiczność, nom adyzm , bilingw izm , sym ultaniczność czy „nowe m edia”.

M ożna postaw ić tezę, iż wiele dośw iadczeń bliskich w spółczesnem u człowiekowi m a ch a rak ter g raniczny (lim inalny) lub podprogow y (sublim inalny). D ośw iadcze­ nia te w iążą się z poznaw czym eksplorow aniem granic lub zbliżaniem się do g ra ­ nic: siebie, p oznania, swej ku ltury, płci, tożsam ości, św iadom ości, kontroli, z d ro ­ wia, choroby, życia, śmierci. O kreślam y je m ian em doświadczeń granicznych (por. Dudek, Pankalla, 2005). D ośw iadczenia te m ają c h a rak ter typow o w ew nętrzny, su ­ biektywny, są n im i dośw iadczenia „sytuacji g ran iczn ych ” - zd arzeń losow ych czy pew nych sym boli w ry tu a ła c h czy snach (Kast, 1995), przeżycia rozbicia w ew nętrz­ nego, np. w nerw icach, a zw łaszcza w psychozach, dośw iadczenia n atu raln y ch przełom ów życiowych i wejścia w w ażne role społeczne. N iezależnie od ich subiek­ tywnej n a tu ry są one u w a runkow ane często kultu ro w o - m ają c h a rak ter przejść inicjacyjnych, w ystępujących w klasycznej postaci w społecznościach tradycyjnych, ale m ających tak że m iejsce w cyw ilizacji p ostm odernistycznej (Burszta, 1998,2004; Goffm an, 2005). D ośw iadczenia graniczne m ogą być z różnej strony bad an e i opi­ syw ane jako takie, ale też - dla p otrzeb pogłębionej interpretacji - w ym agają uw zględnienia szeroko rozum ianej p erspektyw y psychologiczno-kulturow ej.

Zastosow anie p erspektyw y psychologiczno-kulturow ej poszerza m ożliw ości p o ­ znawcze psychologii w odn iesieniu do podstaw ow ych zagadnień psychologicznych (osobowość, m etody i tech n ik i terapii), a zw łaszcza w ynikających z interakcji p sy­

che i k u ltu ry (rozwój osobowości, w ychow anie, inicjacje, tożsam ość). Bez tej p e r­

spektyw y psychologiczny opis i in terpretacja zjawisk i problem ów przyjm uje postać uproszczoną lub zawężoną. Przykładów ograniczonej p ersp ek ty w y w p o zn a n iu i o d ­ d ziaływ aniu psychologicznym m ożna podać wiele:

- ignorujem y lub m arginalizujem y wiele czynników , m echanizm ów , zjawisk, procesów i obiektów rzeczyw istości oraz nie rejestrujem y ich w p ły w u na fu n k c jo ­ now anie, św iadom ość, znaczenie subiektyw ne dla ludzi jako jednostek, członków rodzin, instytucji i g ru p społecznych,

- nie jesteśm y w stanie ich całościowo badać i rozum ieć, tracim y kom petencje i zdolność w yciągania w niosków z zebranych danych,

- redukujem y jakościow o, a także ilościowo znaczną część sfer życia ludzkiego (psychologizujem y i patologizujem y), któ ry ch bardziej integ raln y i często p o zy ty w ­ ny sens staje się dostrzegalny i zro zu m iały przy uw zględnieniu k on tekstu k u ltu ro ­ wego ak tyw no ści psyche człowieka,

- nie jesteśm y skuteczni w dziedzinie psychoedukacji, psychoterapii, w p o ra d n i­ ctw ie (rozum ianych jako pom oc w dialogu je d n o stk i z sobą, społecznością i k u ltu ­ rą), gdyż w ażne źró dła psychoterapii i w ychow ania człow ieka leżą poza nią: w tr a ­ dycji kulturow ej, sztuce, religii, m icie, a u jej po dstaw zawsze zaw arte są pew ne założenia aksjologiczne i ontologiczne charakterystyczne dla danej k u ltu ry oraz reprezentow ane przez jej uniw ersalny w ym iar,

- pozostajem y w nieadekw atnym , n ieak tu a ln y m dla obecnej epoki stylu m yślo­ wym , a w efekcie opieram y się na ograniczonym m odelu p o zn an ia naukow ego,

- opis i bad an ie wielu zjawisk istotnych dla psychologii, pow ołanej do b ad an ia jed n o stk i ludzkiej jako aktyw nego członka s tru k tu ry społeczno-kulturow ej i a u to ­ nom icznego twórcy, pozostaw iam y specjalistom z innych dziedzin, n a przykład socjologom czy antropologom , któ rzy jed nostkę ludzk ą postrzegają przez p ry zm at zbiorow ości, a nie in dyw idualności czy u n ik aln o ści swych cech,

- nie zajm ujem y stanow iska w wielu kw estiach i problem ach, które z n a tu ry są zjaw iskam i psychologiczno-kulturow ym i, ja k n ark om ania, terrory zm , konflikty społeczne, tren d y sztu k i i ku ltury, p rzem ian y w p ełn ien iu ról m ęskich i kobiecych, renesans m itu hom oseksualnego, w ielokulturow ość, rozkw it i u padek kultury,

- jesteśm y bierni, kiedy w ycinki w iedzy psychologicznej rozpow szechniają n ie­ profesjonaliści - m enedżerow ie p o d ch odzący in stru m e n ta ln ie do człow ieka (czę­ sto z zabu rzo ną osobow ością), szarlatani (psycho)terapii, niedoszkoleni trenerzy, specjaliści od PR, HR, show biznesu i reklam y, których celem jest m anipulacja jed ­ nostką, a nie trak to w an ie jej jako w artość sam ą w sobie; m anipulacja zastępuje tu autentyczny dialog lub innego rodzaju w ym ianę m iędzyludzką, np. pom oc, k tó rą społeczeństw a różnych tradycji pow szechnie uznają za p o żą d an ą w artość p o d sta ­ wową, tj. jako n o rm ę k u ltu ry ludzkiej,

- posługujem y się „n ieludzk im ” językiem medycyny, cybernetyki, inform atyk i albo pozostajem y poniżej poziom u w iedzy potocznej (spraw am i w yłącznym i z pola zainteresow ań psychologów zajm ują się wróżbici, znawcy taro ta, astrologii, reiki, radiesteci, bioenergoterapeuci),

- jak o psychologow ie, p sy ch iatrz y i d zied z in y n au k i, k tó rą rep rezentu jem y , jesteśm y p o strz e g a n i (np. p rz ez filozofów n au k i, k ultu ro zn aw có w , lek arzy b a z u ­ jących na w ą sk im m o d elu p rz y ro d n iczy m ) jak o ig n o ra n c i (aroganci) w iedzy o człow ieku.

Potrzeba w yjścia z pow yższych ograniczeń sk łan ia do postaw ienia p y ta ń o p o d ­ stawowe źródła, cele i zadania psychologii, a w szczególności o w a ru n k i i m o żli­ wość u praw iania psychologii kultury.

2. FILOZOFICZNE I PSYCHOLOGICZNE ŹRÓDŁA PSYCHOLOGII KULTURY Słaba i n ied o o k re ślo n a reprezen tacja c z y n n ik a k ultu ro w eg o (np. ro zu m ian eg o jako jed y n ie zm ie n n a n iezależn a w radykalnej wersji cross-cultural psychology lub jako, co najw yżej, c z y n n ik m arg inalny, zak łócający ogólne praw a psy ch ik i w p sy ­ chologii głów nego n u rtu ) w b a d a n ia ch psychologicznych o d n o si się nie tylko do w ybranych zag ad n ień i kw estii poznaw czych, ale tak że - ja k wynilca z w stępnej prezentacji - do c a ło k sz ta łtu dalszego rozw oju psychologii. P roblem doty czy też jej statu su jak o jedn ej z po dstaw ow ych n a u k o człow ieku. A by d o trze ć do a u te n ­ tycznego w n ę trz a człow ieka, psycholog m usi uw zg lęd nić zaró w no k o n fo rm izm społeczny, ja k i u n ifo rm iz m kulturow y, k tó re w sp ó łk ształtu ją jego zachow anie. Jak pisał, ju ż całe lata tem u L inton (2000, s. 40), predyspozycje je d n o s tk i m ogą się przejaw iać w „k u ltu ro w o uw zorow anych reakcjach, ja k też w odch yleniach od w zorów k u ltu ro w y c h ”. P ozostaw ienie bez dalszych stu d ió w ogólnych stw ierdzeń, że osobow ość jest k ształto w a n a p rzez otoczenie społeczne i w ychow anie, lub trzy m a n ie się ogólnych założeń, iż człow iek jest p ro d u k te m autokreacji, zdobytej św iadom ości (ego), u w stecznia psychologię w sto su n k u do in n y ch n a u k i w s to ­ su n k u do p rzy p isan y ch jej zadań. Podjęcie b a d a ń zjaw iska k o n fro m iz m u s p o ­ łecznego i u n ifo rm iz m u kultu ro w eg o z p ersp ek ty w y psychologii osobow ości m usi prow adzić do za in tereso w an ia się zw iązkam i psyche i k u ltu ry . N iezw ykle w ażnym tem atem b a d a ń jest zjaw isko w ieloku lturow ości i zw iązane z n im k w e­ stie, jak relaty w izm k u ltu ro w y (por. W horf, 1982) czy toleran cja (por. B orow iak, Szarota, red., 2004). Psychologia nie m oże p om ijać w pływ ów k u ltu ro w y c h i k u l­ turow ego k o n te k stu fu n k c jo n o w an ia psy ch ik i i osobow ości, niezależn ie o d tego, jak tru d n e byłoby to zadan ie. P róbą od pow iedzi n a pow yższe w yzw anie jest k o n ­ cepcja doświadczeń transkulturowych, ro z u m ia n y ch jako sub iek ty w n e p rz eży ­ cia in d y w id u aln e, d o stęp n e każdej dojrzałej jed n o stce w każdej k u ltu rz e , k tóre um ożliw iają św iadom e, p o zy ty w n e zinteg ro w an ie d ośw iadczeń g ran iczn y ch w kontekście k u ltu ry (por. D udek, P an k alla, 2005, s. 179). Pojęcie „dośw iadczenie g ran iczn e” m o żn a ro z u m ie ć jako szersze czy n a d rz ę d n e w obec o kreślen ia „d o ­ św iadczenie tra n s k u ltu ro w e ”, np. w ta k im znaczen iu, że tylko pew ien ty p p rz e ­ żyć graniczn y ch m a asp ek t tra n sk u ltu ro w y (uniw ersalny). Jednocześnie m o żn a przyjąć, że za sad n iczy m asp ek tem dośw iadczenia tra n sk u ltu ro w e g o jest p rz eży ­ cie g ran ic (g ran iczn y sta n św iadom ości i tożsam ości jed n o stk i). D ośw iad czen ia te m ożn a p o strzegać rów n ież jako s k ła d n ik i szerszego procesu: np. d ośw iad cze­ nie g ran iczn e stw arza d ostęp do dośw iad czeń tra n sk u ltu ro w y c h . C hoć p ew ne aspekty tych przeżyć są tożsam e, za w y ró ż n ik d ośw iadczen ia tran sk u ltu ro w e g o należy przyjąć cechę subiektyw no ści, jest to dośw iadczenie realn o ści własnej psyche, o raz przeżycie realności, obiek ty w n o ści k u ltu ry (sym bole, w artości,

m ity). D ośw iadczenie g ra n ic zn e jako tak ie jest do stęp n e b a d a n iu o b iek ty w nem u , b a d a n ie dośw iad czeń tra n sk u ltu ro w y c h zm usza do k o rz y sta n ia z m eto d ja k o ś­ ciow ych, w ty m m eto d pozw alających określić su b iek ty w n e znaczenie i subiek­ ty w n ą w a rto ść przeżyć (h e rm en eu ty k a sym boli, h e rm e n eu ty k a kultu ry ).

Z ad aniem psychologii k u ltu ry jest w świetle pow yższych w yzw ań teoretyczny opis (historyczny, genetyczny, porównawczy, problem ow y) oraz in terpretacja zja­ w isk i procesów w ynikających ze zw iązków psyche i kultury. Potrzebę psychologii k u ltu ry m ożna u zasadnić zarów no przedm iotow o (badając praw a zbiorowe, obok różnic indyw idualnych, nie m ożna zawęzić b a d a ń psyche do p ersp ektyw y psycho­ logii społecznej czy socjologii - por. D udek, 2002, s. 309), jak też historycznie. Filo­ zofia ku ltury, antro po logia k u ltu ro w a i socjologia k u ltu ry pojaw iły się w sposób n a tu ra ln y w raz z rozw ojem antropolo gii i socjologii jako dyscyplin niezależnych od filozofii (Burszta, 1998; Nowicka, 1995). Psychologia stała się w m in io n y m s tu ­ leciu n a tyle sam odzielną dziedziną b ad ań teoretycznych i praktycznych zastoso­ w ań, że m oże znaleźć swoje m iejsce n a pozycji rów norzędnej w sto su n k u do a n tro ­ pologii i socjologii, włączając w obszar zainteresow ań tak że perspektyw ę k u ltu ro ­ wą. Tak rozum ianej psychologii k u ltu ry trzeba jed n ak postaw ić określone w y m a­ gania czy p o stu laty (por. D udek, Pankalla, 2005, s. 181):

1) globalność ujęcia procesów i zjawisk psychicznych (świadomość, osobowość, tożsam ość), in teg ralne rozum ien ie psychiki (transk ultu ro w o ść jako aspekt to żsa­ m ości - por. W elsch, 2005; psychologia in teg raln a jako podstaw a psychologii k u l­ tu ry - por. D udek, 1995);

2) dynamika relacji psyche - kultura (autonom ia i p od atn o ść osobow ości i sta­ n u św iadom ości na zm ianę w relacji z k u ltu rą jako całością i określonym i fenom e­ n am i kultury), sprzężenie zw rotne w interakcjach m iędzy psyche a k u ltu rą, np. w p ływ substancji halucynogennych (enteogenów) jako czynników zm ieniających św iadom ość (Pankalla, 2002) czy w pływ innych m eto d poszerzania św iadom ości, jak re b irtin g czy tech n ik i m edytacyjne (por. Vedfelt, 2001), oraz, ogólnie, dośw iad­ czenie archetypów czy religijnego num inosum (Pajor, 2004);

3) czynnik twórczy osobowości (n a tu raln a k reatyw no ść indyw idualnej psychi­ ki, kultu ro tw ó rcza fu nkcja psyche, osobow ość jako rezultat autokreacji - por. b a ­ danie dośw iadczenia „przepływ u” przez M. C sikszentm ihalyia, 2001; 2005);

4) obiektywne istnienie kultury, k u ltu ra m aterialn a i sym boliczna stanow ią byty w zględnie niezależny od psyche,tj. k u ltu ry nie m ożn a zredukow ać do fenom e­ n u psychicznego.

Ponieważ psychologii k u ltu ry m a przyświecać globalność spojrzenia, dlatego nie może mieć ona jednego „głównego” patrona, a jej zw iązki z filozofią człowieka nie mogą być pom inięte. G eneralnie m ożna jej przypisać źródła platońskie (idee w rod zo­ ne umysłu) i arystotelesowskie (forma i treść przeżyć, psyche i k ultu ra podlegają za­ rów no zasadzie przyczynowej, causa efficiens, jak i zasadzie celowej, causa finalis

).

(anima naturaliter Christiana),jak i ze św. Tomasza (Bóg jako ostoja wszelkiego Rozu­ mu). W śród koncepcji filozofii nowożytnej różne aspekty relacji psychei k u ltu ry ujm u­ ją poszczególne teorie: Leibniza (teoria psyche jako autonomicznej monady), Bergsona

(życiowa m oc intuicji), Nietzschego (upadek fantazji Boga), von H a rtm a n n a (filozo­ ficzna teoria nieświadomości), Schopenhauera (wola jako k ry teriu m świadomości),

Kierkegaarda (wolność i konieczność jako ram y doświadczeń egzystencjalnych jed ­ nostki), Hegla (duch jednostki i n arodu jako kry teriu m dialektycznego przekraczania przeciwieństw), Husserla (fenomenologiczna obserwacja psyche i kultury) i in.

O kres filozoficzny (przedpsychologiczny) psychologii k u ltu ry zam yka psycholo­ giczna teo ria nieśw iadom ości F reuda i jego popędow o-regresyw na teoria kultury. K om plem entarny wobec F reuda p ro g ram psychologii k u ltu ry zaw ierają psycholo­ gia analityczna Junga (teoria archetypów , por. Pajor, 2004) i psychologia in d y w id u ­ alna A dlera (teoria indyw idualnej kom pensacji). Psychoanaliza k u ltu ro w a (H a rry S. Sullivan, K aren Horney, Erich From m ) dostarcza wielu szczegółowych an aliz zjawisk psychologiczno-kulturow ych, ale ciążą na niej ograniczenia d eterm in izm u psychologicznego. Szerokie s p e k tru m propozycji zaw ierają późniejsze inspiracje freudow skie (H. H a rtm a n n , H. Kohut, M. Klein, D. W in n ico tt, A. M iller, J. Lacan) i jungow skie (M.-L. von Franz, T. Wolf, V. Kast, A. M indell, J. H illm an , E. N eu­ m an n , A. Samuels, O. Vedfelt) oraz psychologia egzystencjalna (R. May).

In spiracjam i oraz w ew nętrznym i w yznacznikam i p ersp ektyw y psychologiczno- -kulturow ej1, rozum ianej bądź jako subdyscyplina psychologii, jak też rodzaj in te r­ dyscyplinarnych poszukiw ań, są różne obszary w iedzy i koncepcje a także p o ­ szczególne zagadnienia, które dom agają się zarów no podejścia psychologicznego, jak i kulturow ego. Są n im i w szczególności:

1) Konstruktywizm (Fleck, 1986), trak to w an ie w iedzy naukow ej jako sieci, jako tym czasow ych w ypow iedzi o rzeczyw istości, prow adzonych w d an y m stylu m yślo­ wym , w ynikających z k ontekstu kulturow ego i psychobiograficznego. W ty m p o ­ dejściu fakty naukow e nie są praw dą obiektyw ną, lecz stanow ią podlegające rozw o­ jowi, ko ntam in o w an e przez p o d m io t poznający (i kolektyw badaczy), w tó rn e w o­ bec badacza i oczekiw ań społecznych p o ch o d n e procesu kom unikacji.

2) Dym ensjonalność wiedzy w ujęciu M urray a (1960, red.), idea konsiliencji W ilsona (2002), praw om ocność m etafory „gryzienia jab łk a” (ujm ow ania rzeczyw i­ stości z różnych stro n i przez odm ienny ch degustatorów ), k tó ra zw raca uwagę, że badacz psyche, niczym jabłkiem , m a być zaintrygow any jej n iep o w tarzaln y m sm a­ kiem, wielością m ożliw ości opisu, stopniow ym zbliżaniem się do jej istoty, p o cz u ­ cia sensu, różnych poziom ów rozum ienia.

3) Konstrukcjonizm psychologiczno-kulturowy - założenie m ów iące o je d n o ­ czesnym tw orzeniu jednostkow ych autonarracji (siebie i swej tożsam ości) opierając się n a narracjach pon adin d y w id u aln y ch (kulturow ych), a narracji p on adind yw i- dualnych oparty ch n a w łasnych „nadw yżkach n arracy jn y ch ”. K onstruow anie w ie­ dzy o sobie łączy się z in tencjonalnym kreow aniem siebie i rzeczywistości; n ie­

1 Autorzy artykułu wychodzą z odmiennych założeń, ale dochodzą do zbliżonych wniosków, których główną oś stanowi potrzeba badań psychologiczno-kulturowych. A. Pankalla bierze pod uwagę uw arun­ kowania historyczne w rozwoju myśli psychologicznej (m.in. W. Wundt, L. Levy-Bruhl) oraz ograniczenia w przedmiocie badań psychologii akademickiej. Punktem odniesienia są dla niego współcześnie rozwija­ ne, „personalne” psychologie kulturowe m.in. J. Bruner, M Cole’a, R. Shwedera, S. Keena, L. H. Eckensberge- ra, C. Ratnera, J. Valsinera, f. M. Fericgli i K.J. Gergena. Z.W. Dudek opiera się na doświadczeniu klinicznym (psychiatria, psychoterapia) oraz analizie związków psyche i kultury prowadzonym na gruncie psychologii głębi (Freud, Jung, Fromm), a zwłaszcza jej współczesnych kontynuatorów (von Franz, Mindell, Hillman, Neumann, Vedfelt). Pierwszy autor określa swe podejście do zagadnienia jako „perspektywę psycho-kul- turową” (jej źródła i założenia - zob. Pankalla, 2000, Dudek, Pankalla, 2005), drugi tego rodzaju analizy i badania uznaje za składnik i w arunek podejścia integralnego w psychologii i psychoterapii (psychologia integralna, psychologia transkulturowa).

u stan n ie dokonuje się narracy jn e k o nstruow anie rzeczyw istości przez um ysł i dzię­ ki ku ltu rze, ta k w um yśle, jak i w kulturze.

4) P sy c h o lo g ic z n o -k u ltu ro w y in te rfe js jako przestrzeń dialogowego, m ediacyj­ nego k o m u niko w an ia się obszaru psyché i kultury , rozum ianej jako sieć znaczeń oraz sym boli podlegających interpretacji. To założenie odnosi się rów nież do m o ż­ liwości p rz ep ły w u narracyjnego m iędzy dw iem a (i więcej) różny m i jakościam i p sychologiczno-kulturow ym i oraz p atrz en ia na w spółczesność kategoriam i wielo- ku łturow ości i w yprow adzonej z niej transkulturow ej d y n am ik i tych jakości. W za­ kres zainteresow ań w chodzą nie tylko procesy in tra- czy ekstrapsychiczne, ale tak ­ że ob szary transakcji, w y m ian y i translacji psychologiczno-kulturow ej, których znaczenie m oże m ieć zastosow anie np. w terapii (por. P ankalla, 2001);

5) P sy chologia p ro c e su in icjacji - przeżycia inicjacyjne jako w ęzły czy progi psychologiczno-kulturow e, dośw iadczenia indyw idu alne nasycone znaczeniem (kreow aniem , o dczytyw aniem i nadaw aniem sensu), m o m enty silnych m ediacji psychologiczno-kulturow ych, k tóre z reg u ły odbywaj ą się w kontekście k u ltu ry i przy udziale kultu ro w y ch (sym bolicznych, duchow ych) am plifikatorów dośw iadczenia. To sytuacje, przeżycia, stan y w ytężonego dyskursu psychologiczno-kulturow ego, w których zachodzi kom unikow anie się indyw idualnych i p o n ad in dy w id ualny ch n arracji (m it perso n aln y - m it k u ltu ro w y - „żyw y” mit). R ytuały przejścia obecne w klasycznej postaci w k u ltu ra c h tradycyjnych są przy kładem d ośw iadczania ta ­ kich progów. Są to stan y u tra ty tożsam ości i reautoryzacji własnego m itu p erso n al­ nego (staw ania się w p ełn i autorem swej opowieści, siebie). T akim w yzw aniom m u ­ siały staw iać czoło k u ltu ry tradycyjne (por. B urszta, 1998; Bąbel, 2003a, 2003b) i m usi im podołać także w spółczesna jed n o stk a (por. B urszta, 2004; Bly, 1993; Oleś, 2000; Skogem ann, 2003; Vedfelt, 2004). Pierw ow zorem tak ich procesów są sym bole lite­ ratury, baśni i m itu (B ettelheim , 1981, 1989; Bitka, 2001; Kowalski, K rzak, 2003; Wais, 2001). C enne inspiracje psychologiczno-kulturow e prezentuje w ty m obsza­ rze psychologia antropologiczna Ericha N e u m a n n a (1973) a tak że an aliza herm e- neutyczna sym boli kultu ro w y ch H an sa G adam era (2005), ukazujące konieczność zm ierzenia się z g ra n ic am i św iadom ości, p ozn an ia, znaczenia i sensu.

D ośw iadczenia g raniczn e zw iązane z procesem inicjacji stanow ią szczególne o b ­ szary subiektyw nych przeżyć (interesujący psychologię w y m iar progów psycholo- giczno-kulturow ych), w których tw orzą się psychologiczno-kulturow e realności, m ożliw e m ik ro św iaty egzystencji. Są to procesy jednocześnie k u ltu ro - i tożsam oś- ciotwórcze, to ak ty nadaw ania znaczenia, często z udziałem am plifikatorów d o ­ św iadczenia, jak im i są rytuały, w p ływ jed n o stk i znaczącej, enteogenów.

Propozycja autorów jest przeciw ieństw em dom inującej obecnie opcji budow ania psychologii bez człow ieka, bez b ra n ia p o d uwagę znaczeń i sensu, które człowiek tw orzy i których na co dzień dośw iadcza („psychologia bez sensu” jako spadkobier­ ca p ro g ram u „psychologii bez duszy”). To rów nież wyjście naprzeciw w yzw aniu M ieczysława K reutza, k tó ry w zyw ał do budo w ania nowej, prawdziwej psychologii w sytuacji rozczarow ania chaosem prow adzonych badań, bezm yślną statystyką i jałow y m behaw ioryzm em . O dpow iedzią na to w yzw anie m oże być psychologia „w rażliwa k u ltu ro w o ”.

Patrząc historycznie, ojcem tak rozum ianej psychologii naukowej pozostaje W. W u nd t (por. Stachowski, 2000), jed n ak w ychodzim y w raz z nim z Lipskiego labo­

ratorium w k ieru n k u p rogram u „psychologii ludów ” (Völkerpsychologie), nie zap o­ m inam y przy ty m o Platonie2, Arystotelesie, I. Kancie, W. D iltheyu, M. Weberze, F. Brentano, M. Kreutzu, L. W ygotskim , Z. Freudzie, C.G. Jungu i J. S. Brunerze.

Psychologia k u ltu ry bliska perspektyw ie reprezentow anej przez autorów stawia na b adanie dynam icznej relacji psyche - k u ltu ra. Jest ona bardziej k om p lem en tarna niż opozycyjna wobec kom paratystycznie zorientow anej psychologii m ięd zy k u ltu ­ rowej. Z różnic przesuw a akcent na różnorodność, z ludzi rozproszonych a n o n im o ­ wo w k u ltu rze na człow ieka kulturow ego i k u ltu rę przenikającą go, z problem u uniw ersalizm a d eterm in izm k u ltu ro w y na transkulturowość (por. Welsch, 1999,

2005), z b ad a n ia zachow ania i procesów poznaw czych na dośw iadczanie. A z k u ltu m etody (em piria, statystyka, m etody ilościowe) robim y uży tek do m om entu, kiedy kończy się, ja k w k ażdym m onopolu, siła jej działania. Psychologia w rażliw a k u ltu ­ rowo p o w in n a robić w iększy użytek z m etod jakościow ych (Straś-Rom anow ska, red., 2000). Najwięcej inspiracji w ram ach samej psychologii, czerpiem y z jednej strony z n u rtó w psychologii narracyjnej i fenom enologiczno-egzystencjalnej, z d r u ­ giej - postjungow skich b a d a ń i analiz psychologiczno-kulturow ych (R. Bly, J. H ill­ m an, S. Keen, E. N eu m an n , С. Pearson, O. Vedfelt) oraz now ych projektów „w skroś- -psychologicznych” (K. Gergen, 1998) i zajm ujących się tw órczym aspektem lu d z­ kiej psyche (M. C sikszentm ihalyi). W obec G łów nego N u rtu staram y się budow ać suplem ent, subdyscyplinę psychologiczną zdolną zm ierzyć się czy dokładniej wejść w dialog z „czyim ś w idzeniem św iatła” w tych szczególnie w ym agających dla psy­ chologa czasach3. Bardzo daleko n am do absolutystycznego, jedyn ie-p rzy rod nicze- go m yślenia biorącego w naw ias praw dy narracyjne, światy, które w kontekście k u l­ turow ym indyw idualnie tw orzy i pod ąża za n im i człowiek. A utorom przyśw ieca cel praktyczny: dostarczenie p erspektyw y pozwalającej zrozum ieć człowieka, k tó ­ ry „nie tracąc ro z u m u ”, stara się pojąć lub uczestniczyć (m entalnie, a czasem jedy­ nie m edialnie) w reaktualizacji swojej h isto rii (dośw iadczeń z dzieciństw a, w yzw ań dorosłości, m arzeń, bólu, cierpienia, nadziei). Istoty m oże m niej niż logicznej, ale na pew no więcej n iż biologicznej i tylko społecznej, bliskiej rzeczyw istości k u ltu ­ rowej, zasługującej n a m iano homo culturalis4.

3. STANOWISKO TEORIOPOZNAWCZE - PRÓBA WYJŚCIA POZA RELATYWIZM I UNIW ERSALIZM

Psycholog m iędzykulturow y, Paweł Boski (2000, s. 215), wskazuje n a trzy sta n o ­ wiska teoriopoznaw cze obecne w psychologii współczesnej: absolutyzm w tzw. Psy­

2 Całą filozofię zachodnią W hitehead porównał do przypisów do dzieł Platona, przypisem do tegoż przypisu jawi się nam zatem cała psychologia. Warto również wspomnieć jedną z definicji filozofii, według której jest ona „rozmową z duszą”.

3 Skinner na jednej z konferencji wyraził pogląd o niemożności poznania i badania „czyjegoś widzenia światła, z którego wywiódł zasadność swej idei o zbędnym charakterze idei umysłu w psychologii. Z na­ szej perspektywy subiektywny świat ludzkich doświadczeń jest nadal, a obecnie tym bardziej, wyzwaniem dla psychologa.

4 Dowodów dostarcza choćby psychiatria kulturowa i wyniki badań zeń pochodzące. Wymienimy kilka wniosków: pojęcie norm y i patologii są zmienne historycznie i kulturowo, istnieje ścisły związek m ię­ dzy zaburzeniami psychicznymi a kontekstem kulturowym, symptomy chorób psychicznych (ich forma i treść) są bezpośrednio związane ze sferą symboliczną kultury, znana jest kulturowa etiologia (zrelatywi- zowana kulturowo) wielu zaburzeń psychicznych (tzw. psychozy etniczne), działania psychoterapeutyczne i ich skuteczność są zakorzenione i zdeterminowane kulturowo.

chologii Głównego N u rtu , uniw ersalizm w psychologii m iędzykulturow ej i relaty­ w izm w psychologii kulturow ej. W tej ostatniej, gdzie znajduje się m iejsce dla n a­ szej propozycji b ad a ń psychologiczno-kulturow ych, Boski w y ró żn ia dwie postaci: eksplorującą znaczenie sym boliczne oraz badającą działanie w kontekście p rak ty k i kulturow ej. Nasze podejście w ykracza poza respektow anie zarów no podejścia uni- w ersalistycznego (pow szechniki psychologiczne i kulturow e), jak i relatyw istyczne­ go (unikaln ość jed n o stk i i kultury, w której ona żyje). O d uniw ersalizm u różn i nas pasja b ad a n ia in dy w idualnych św iatów i dośw iadczeń ludzkich, natom iast relaty­ w izm przekraczam y, uznając ideę wielości (konsiliencji nauk, m ultilogiczności by­ tów). Jest to podejście integralne (system ow o-herm eneutyczne i psychodynam icz- ne), bazujące na założeniu, że jed n o stk a buduje swoją tożsam ość zarów no na bazie w artości sym bolicznych (archetypow ych), jak i znaczeń konw encjonalnych (zde­ term inow anych kulturow o). W ażne m iejsce odgry w a w ty m procesie język kultury, w k tó ry m m ożna w yróżnić w y m iar h o ry zo n taln y (społeczny, m aterialny) w erty­ k alny (sym boliczno-transkulturow y) (por. D udek, P ankalla, s. 249). Podejście in te ­ graln e w psychologii k u ltu ry za podstaw ow y p rz ed m io t zainteresow ań m a więc d o św iad c zen ie su b iek ty w n e, a zm iany jakościow e w św iadom ości i osobowości rozp atruje w kategoriach jakościow ych, tj. jako zjaw isko in icjacy jn e (odpow iednio do ry tu ałó w przejścia w antropologii).

D o głów nych in sp iracji, a jed n o cz eśn ie d ró g rozw oju m yślenia ku ltu ro w eg o w psychologii (pom ijając w ą tk i etn ologiczne, psychologii społecznej i m ięd zy ­ k ultu row ej), in teg ra ln e g o p o dejścia n ależy zaliczyć: W ilh elm a W u n d ta i jego sły n n ą Völkerpsychologie, Lwa W ygotskiego z jego psychologią h isto ry czn o -k u l- tu ro w ą o raz jej w ersje rozw ojow e (M. Cole, C. R atner, R. Shweder, E. Boesch, J. V aalsiner), R. M aya egzysten cjaln ą in te rp re ta c ję idei m itu , J.S. B ru n era k o n ­ cepcję n arrac y jn e j to żsam o ści i m iejsca w niej m itu , psychologię n a rra c y jn ą D. M c A d am sa i S. K eena, K. G ergena k o n s tru k c jo n iz m k u ltu ro w y , po stju ng ow - skie b a d a n ia n a d id eam i p o d staw o w y m i (J. H illm a n , M.L. von F ran z, V. Kast, E. N e u m a n n , A. Sam uels, O. Vedfelt, J.M. Fericgla), W. W elscha (nie psycholog!) idea tra n sk u ltu ro w o śc i. W Polsce ten n u r t p o sz u k iw a ń tw o rzą a u to rz y sku pieni w okół pism a A L B O albo. Problem y psychologii i k u ltu ry (Z.W. D udek, Cz. Dzie- kanow ski, T. O lchanow ski, K. Pajor, A. P an k alla, M. P iróg, J. W ais). K orzystają on i z in sp iru jący c h p o szu k iw a ń bad aczy u k ie ru n k o w a n y c h in te rd y sc y p lin a rn ie , ja k A. Jakubik, A. M otycka, A. W ierciń sk i, K. M a u rin , Z. R osińska, Z. K rzak i in. Isto tn e zn aczenie d la p e rsp e k ty w y in teg ra ln e j m a b a d a n ie d uchow ości od stro n y psychologicznej z za sto so w an iem m eto d y fenom enologicznej (por. R o m a­ now ska-Ł akom y, 1996, 2003).

Z pow yższych propozycji m ożna w ysnuć kilka wniosków:

a) należy założyć istnienie zjawisk p o n ad (poza) jednostkow ych (granicznych, pozapsychicznych) i tran sk u ltu ro w y ch , będących w y nikiem interakcji psyche i fe­ nom enów kultury, dostępnych b ad a n iu psychologicznem u;

b) w b ad an iach psychologiczno-kulturow ych cen traln y m p u n k te m odniesienia jest ludzkie dośw iadczenie (tak indyw idualne, w ew nętrzne, subiektyw ne, jak i zbio­ rowe, grupow e, zobiektyw izow ane);

c) b ad anie zw iązków psyche i k u ltu ry w ym aga uw zględnienia idei m itu oraz praw dy narracyjnej;

d) całe pole b ad ań relacji psyche - k u ltu ra w ym aga teoretycznego up o rząd k o w a­ nia (term inologia, problem y wyjściowe, tezy ogólne, zagadnienia szczegółowe).

Z arysow ana propozycja budow ania wersji rozwojowej psychologii k u ltu ry jest próbą w ykorzystania znanych już na g runcie h u m an isty k i idei ukazujących obraz człowieka, k tó ry um ożliw ia jego adekw atne b adanie n a g ru ncie psychologii. O z n a­ cza to w szechstronne bad an ie homo culturalis jako istoty granicznej i zarazem in ­ tegralnej w w y m iarze psychologicznym i kulturow y m .

4. ZW IĄZKI PSYCHE Z KULTURĄ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ PSYCHOLOGII KULTURY Podstaw y teoretycznego p ro g ram u p oszukiw ań na styku psyche i k u ltu ry m ożna w yrazić w form ie credo (por. D udek, 2005, s. 186 n.). Poszczególne p u n k ty credo wyznaczają ogólne ra m y m yślenia kategoriam i psychologiczno-kulturow ym i, k tó ­ re m ogą być zastosow ane n a różnych polach, gdzie „sięgają” zw iązki psyche i k u ltu ­ ry: w obszarze psychologii sztuki, psychologii religii, psychologii osobowości, psy­ choterapii i in.

1. Psyche zależy od kultury , k u ltu ra zależy od psyche.

P atrzenie na zjaw iska psychiczne i psychologiczne jako na w yizolow ane z k u ltu ­ ry jednostkow e fakty konserw uje racjonalistyczny d ualizm p o d m io tu i p rz e d m io ­ tu. Z arów no psyche, ja k i k u ltu ra są żyw ym i sk ład n ik am i owej relacji (tzn. są tw o ­ rzącym i relację p o d m io ta m i a nie m artw y m i obiektam i badań). To stanow isko m ożna określić jako interakcjonizm .

2. W yznaczanie psyche granic jest nieuzasadnione.

Nie m ożna podać jednoznacznych an i m aterialnych, an i fenom enologicznych granic przeżyciom psychicznym . Psyche jest d y nam iczn ą s tru k tu rą , system em ot­ w artym , a jej stałym elem entem przeżyw ania są dośw iadczenia graniczn e (do­ świadczanie i przekraczanie u w aru n k o w ań fizycznych i psychologicznie subiek­ tywnych) i tran sk u ltu ro w e (dośw iadczanie u w aru n k o w ań sym bolicznych i p sy cho ­ logicznie obiektyw nych).

3. Rzeczyw istość psychiczna m anifestuje się w czasie i przestrzeni.

Psyche potrzebuje realnego czasu i przestrzeni, aby m anifestow ać w ew nętrzne możliwości (potencjał d ziałania i rozwoju). Psychologiczny czas i psychologiczna przestrzeń nie m ogą być zredukow ane do w y m ia ru fizycznego, społecznego (k o n ­ wencjonalnego) czy kulturow ego (uniwersalnego).

4. U nikaln ą przestrzen ią m anifestacji psyche jest w y obraźnia tw órcza jed n o stk i i grupy.

W yobraźnia tw órcza (w yobraźnia dynam iczna) jest polem eksp erym entu, d zia­ nia się i dośw iadczania społeczności i poszczególnych jednostek. Łączy p otencjał spontanicznych i inspirow anych przez k u ltu rę przeżyć granicznych i tra n s k u ltu ro ­ wych z m ożliw ościam i tradycji.

5. Psyche spełnia funkcję kulturotw órczą.

Dynamicznych zjawisk kulturowych nie m ożna sprowadzić ani do epifenomenu bio­ logicznej aktywności mózgu, ani do obiektywnego procesu historycznego czy społecz­ nego. Żywotność funkcji psyche (w wym iarze jednostkow ym i zbiorowym) jest w aru n­ kiem sine qua non procesów kulturowych (twórczej aktywności k u ltury jako takiej).

6. Tradycja k u ltu ro w a jest n arzędziem ekspresji i dośw iadczania psyche p o d o b ­ nie jak sfera ciała.

Psyche jest zdolne tw órczo w ładać ciałem (gesty, u d ział w ry tu ała ch itp.) oraz

społeczną tradycją (wzorce, obyczaje, n o rm y grupow e, respekt dla autorytetó w i tabu itp.). Psyche określa w a ru n k i kom unikacji ze społeczeństw em i regulow ać sto sun ki z w łasną sferą fizyczną (pożyw ienie, zdrow ie, aktyw ność, popędy, agresja). Totalną zależność psyche od sfery ciała jak też od tradycji należy uznać za w yraz jej n iedoj­ rzałości czy naw et objaw patologii (podobnie jak skrajną od tych sfer izolację).

7. Istotna część psyche m anifestuje się bezp ośredn io w kulturze.

U dział psyche w p ro cesach k u ltu ro w y ch i k u ltu ro tw ó rcz y ch jest zjaw iskiem n atu ra ln y m , a nie sztucznym . Psyche p rz y n ależy k u ltu rz e , dlatego w italn o ść p sy ­

che p rz ek ład a się n a w italn o ść ku ltury. N egatyw ny c h a ra k te r tej relacji należy

u zn ać za w y raz k ry z y su k u ltu ry (jed n o stk a jako źró d ło tw órczości), choć w in d y ­ w idualny ch p rz y p a d k a c h n a d m ie rn e za angażo w anie patologicznej je d n o stk i w k reo w an ie k u ltu ry zag raża d e stru k c ją i tej jed n o stk i, i pew nego o b sza ru k u ltu ­ ry (k u ltu ra jako ta k a jest niezniszczalna, up ad ają jed y n ie jej m artw e form y i n ie ­ k o m u n ik a ty w n e treści).

8. W yłączenie psyche z k u ltu ry istotnie ogranicza jej rozwój i m oże być dla niej destrukcyjne.

O gran iczan ie psyche jed n o stk i różnych form dośw iadczania k u ltu ry (blokow a­ nie dośw iadczeń g ranicznych i transkultu row ych ), w ty m jej regulującego w p ływ u n a procesy w ew nętrznego dojrzew ania odbija się negatyw nie n a m ożliw ości sp o­ łecznej adaptacji, zdolności do autonom icznego fun kcjo no w ania w zbiorow ości i ku ltu rze, jak też um iejętności pokonyw ania urazów , w ew nętrznych ograniczeń, konfliktów i rozw iązyw ania sytuacji losowych. K ulturę należy rozum ieć jako re ­ ze rw u ar w zorców rozw oju psyche, jej k o n stru k ty w n eg o działania, sam oregulacji i reintegracji w stanach dezintegracji, w ew nętrznej patologii i zagrożeń w sy tu a­ cjach granicznych (odrzucenie, choroba, cierpienie, śmierć).

9. Sum ow anie życiowych dośw iadczeń zbliża psyche do kultury, a o ich psycho­ logicznej i egzystencjalnej w artości decyduje nie ilość, ale jakość.

D ośw iadczenia g ra n ic zn e (np. p ró b y inicjacyjne) są n ie u n ik n io n y m s k ła d n i­ kiem rozw oju psyche, ale decydujące zm ian y św iadom ości i tożsam o ści je d n o stk i czy społeczności zależą o d kluczow ych dośw iadczeń tra n sk u ltu ro w y c h (archety­ pow ych).

10. P rzem iany psyche i k u ltu ry są uw aru n k o w an e środow iskiem n atu raln y m , całością w pływ ów m aterialnych (technicznych), historycznych, społecznych, św ia­ topoglądow ych i innych.

U zupełnieniem tez zaw artych w pow yższym credo m ogą być dalsze w nioski czy postulaty, które odnoszą się do węższego zakresu p oszu kiw ań teoretycznych i m e­ to d b ad ań psychologicznych.

1. Psychologia G łów nego N u rtu ignoruje niem ierzaln e w ram ach m etodologii operacjon alizm u jakości psychiczne lub je patologizuje. M ożna jej na tej podstaw ie postaw ić zarzu t redukcji epistem ologicznej, ontologicznej i m etodologicznej.

Treści psychologiczno-kulturow e, specyficznie ludzkie dośw iadczenia m ają cha­ ra k te r paradoksalny, a więc ze swej n a tu ry są „niepsychom etryczne” (np. dośw iad­ czenie idei Boga). Jeśli są trak to w an e jako „szum ” k o ntam inu jący tw arde w y niki b a d a ń lub sprow adza się je do w skaźników statystycznych c z y je patologizuje, p o ­ p ad a się w p rog ram o w y agnostycyzm lub tw orzy się fałszyw y obraz człow ieka jako

istoty „niekulturow ej”. W iedza o k u ltu ro w y m dośw iadczaniu człow ieka nie m oże być skutecznie i bezw zględnie zoperacjonalizow ana, gdyż w ym yka się ono m e to ­ dzie, k tó ra żąda p ow tarzaln o ści i w yklucza m ożliw ość p o zn a n ia pojedynczego zdarzenia (lub czyni takie p o zn an ie bezsensow nym ). In n a sprawa, że poza k ilkom a skansenam i o peracjonizm u (fu ndam entalizm w ram ach psychologii akadem ickiej), ten n u rt w hu m anistyce jest już od daw na m artw y!

2. D ośw iadczenie i dośw iadczanie to m ik ro św iaty ludzkiej egzystencji.

Dośw iadczenie subiektyw ne i ind yw idualne są p rz ed m io tem zainteresow ań psy­ chologii k u ltu ry i są częściowo dostępne psychologicznem u b ad a n iu (rozum ieniu i interpretacji) jako tzw. praw da n arracyjna, k tó ra kształtuje tożsam ość człowieka, i jednocześnie jest ona kulturotw órcza. W zorce tych narracji - p ren arracje i ich preinterpretacje - są k onstruo w ane i psychologicznie, i kulturow o.

3. D ośw iadczenie m itu kulturow ego i p erso n aln eg o to p od staw ow y p rz e d m io t b ad ań psychologii k u ltu ry a d ziałaln o ść m ito tw ó rcza człow ieka to w yró żn iającą go zdolność.

W idei i zjaw isku m itu , jak w soczewce, zbiegają się nasze dociekania psycholo- giczno-kulturow e, poniew aż p o znanie logiki m itu, m yślenia m itycznego, funkcji terapeutycznych m itu, jego k u ltu ro - i tożsam ościotw órczego o d działy w ania d o ­ starcza narzędzi przybliżających zrozum ien ie interakcji psyche i kultury.

4. Psychologiczne eksplorow anie intencjonalnych św iatów i aktów sym bolicz­ nych pozw ala odczytać subiektyw ne nadaw anie znaczeń i zrozum ieć ch a ra k te ry ­ styczne dla człow ieka (hom o culturalis) ak ty twórcze.

Psychologia k u ltu ry to n au k a o świecie „realnie w y obrażonych”, intencjon alnie tw orzonych przeżyć, znaczeń, narracji człow ieka (praw d narracyjnych), w y raża­ nych w fenom enach św iadom ości (nieśw iadom ości), jest rów noznaczna z u praw ia­ niem psychologii kultury.

5. ZAKOŃCZENIE

Jeśli psychologia m a sp ro stać w y m ag a n io m n au k i, ale i rzeczy w isto ści k u ltu ­ rowej, m usi uw zg lęd n ić, naw et k o sztem precyzji w y n ik ó w b a d a ń , ro z u m ie n ie człow ieka jak o isto ty k u ltu ro w ej (hom o culturalis versus hom o sapiens). A więc nie żyjącej ja k szc zu ry nago w p rz y ro d z ie (b eh aw io ry sty czn y „zesp ół naw yków w po staci szew ca”), ale w pew n y m u n iw ersu m m ito lo g iczn y m (Frye, 1998). Psy­ chologia G łów nego N u rtu nie d o strze g a wagi sytu acji, w ręcz a u to sab o tu je swe po cz y n an ia, by nie p ow iedzieć, że w ykazuje objaw y ze sp o łu p re su ic y d aln eg o (jedną z o z n a k sam o b ó jstw a jest tzw. złow ieszczy spokój). To stan inercji p rz ed p ełn y m u św iad o m ien iem sobie b ezsen su istn ie n ia , b ezsen su w łasnych p o cz y ­ n ań lub w ręcz p rz e d n ie u c h ro n n y m końcem . N iek tó rz y w ieszczą ju ż k on iec p sy ­ chologii czy n ieb ezp ieczeń stw ie rozm ycia się psych olog ii np. w n eu ro n au ce (neuro-science).

N aszym zdaniem , by do tego nie doszło, psychologia p o w in n a zrezygnow ać z o b o ­ jętności na w artości i świat subiektyw ny, przełączyć się n a w rażliw ość ku ltu ro w ą oraz w rażliw ość na dośw iadczenie indyw id ualne (k u ltu ra jako co najwyżej zm ien ­ na quasi-niezależna).

N a m arginesie w a rto zaznaczyć, że je d n ą z pró b d o ty k a n ia p rz e strz e n i n a um ow nym , w irtu a ln y m sty k u psyche i k u ltu ry , jest ro zw ijana od 1991 r., rów

no-legie do zach o d n ich wersji, psychologia k u ltu ry badaczy (i R ady N aukow ej) sk u ­ pionych w okół pism a „ALBO albo. P roblem y psychologii i k u ltu ry ”. Tak ja k dla w ielu a m ery k ań sk ich psychologów k u ltu ro w y ch in sp iracją były p race W ygot- skiego, dla europejskiej szkoły psychologii k ultu ro w ej z S aarbrü cken W. W u n d t, in sp iracją integralnej propozycji „szkoły ALBO alb o ” (i jej w yró żn ik iem ) jest psychologia k u ltu ry Junga5 oraz b a d a n ia po stjungistów . A gdyby dzielić p sy ch o ­ logie k u ltu ro w e zgodnie z m yśleniem C arla R atn era (1999) n a podejście sy m b o ­ liczne, teorie aktyw ności, podejście in d y w id u alisty czn e - p ro p o n o w a n y n u r t in ­ teg ra ln y łączy w sobie silne stro n y ow ych trz e c h podejść. O bejm uje on d ziała l­ ność sym b oliczną człow ieka w k ontekście zastan ych n a rra c ji (p renarracji, a rc h e ­ typów ), zw raca uw agę n a jej subiek ty w n y w y m ia r w p o staci in d y w id u aln ie tw o ­ rzonej tożsam ości n arracy jn ej, a tak że n a jej k u ltu ro tw ó rcz y ch arak ter. O sią i m a ­ te rią naszych d o ciek ań jest pojęcie m itu (k ulturow ego i p ersonalnego), do którego ko d em d o stęp u są d ośw iadczenia g ra n ic zn e i tra n sk u ltu ro w e isto ty ludzkiej. Isto ­ ty, k tó ra m im o w ielu uło m n o ści, zasługuje-bardziej na m ian o hom o culturalis - tj. isto ty ze swej n a tu ry skłonnej do tran sgresji, w y ró żnion ej ze św iata n a tu ry p o ­ przez swą zdolność i d ziała ln o ść m ito tw ó rczą (u n iw ersu m m itologiczne F ryea) - niż na dziew iętnastow ieczne red uk ujące hom o sapiens.

P rzedstaw iona propozycja (wersja rozwojowa) psychologii ku ltu ry, określenie jej korzeni, obszaru zainteresow ań, system u pojęć, m apy teoretycznej w ym agają dys­ kusji, eksploracji, ale też w stępnych prób aplikacji. Jesteśm y przeko nan i, że szu k a­ jąc k o d u (kodów) d ostępu do ludzkiej psyche, z n a tu ry czy też z zasady po w inn iśm y

się d opatryw ać śladów prow adzących do kultury. D róg do p o zn an ia i zrozum ienia psyche w kontekście k u ltu ry jest zapew ne wiele. Z dajem y sobie sprawę, że p o ru sz o ­ ne w arty k u le kwestie, raczej zasygnalizow ane, niż w yeksplikow ane ze w zględu na rozległość problem atyki i w stępny etap badań, są dyskusyjne. M am y nadzieję, że - ja k zauw ażyła prof. Zofia R osińska w k o m en tarzu do książki autorów a rty k u łu

Psychologia kultury (Dudek, Pankalla, 2005) - „w arto” podjąć dyskusję n a tem at

zw iązków psyche i kultury.

BIBLIOGRAFIA

Bąbel, J.T. (2003a). W ikingow ie i w ilkołaki. A L B O albo, 1 (M atriarchat - P atriar­ chat), s. 63-72.

Bąbel, J.T. (2003b). W ikingow ie i halucynogeny. ALB O albo, 2 (G ranice psychiki), s. 69-84.

Bettelheim , В. (1985). C udowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni (t. 1-2, tłu m . D. Danek). W arszawa: PIW.

B ettelheim , В. (1989). Rany symboliczne. R ytuały inicjacji i zazdrość męska (tłum . D. Danek). W arszawa: C zytelnik.

5 Należy zauważyć, że określenia „psychologia kultury” w odniesieniu do dzieła Junga użyła prof. Zofia Rosińska w ram ach prowadzonego przez nią w Zakładzie Filozofii Kultury UW sem inarium (rok 1996). W czasie dyskusji po wykładzie na tem at psychologii Junga (prowadzonym przez Z.W. Dudka) zadała pytanie, czy koncepcje Junga m ożna uznać za „psychologię kultury”? Odpowiedź referenta na owo pytanie była twierdząca. Nota bene pierwszy zeszyt ALBO albo wydany w 1991 r., który nosił tytuł

Inspiracje jungowskie, w podtytule ujmował tematykę kw artalnika określeniem „problemy psychologii

Bitka, Z. (2001). Wędrowanie do kresu cierpienia. M otyw y archetypowe i symboliczne

w prozie Jerzego Krzysztonia. Opole: U niw ersytet O polski, O polskie Tow arzy­

stwo Przyjaciół N auk.

Bly, R. (1993). Żelazny Jan. Rzecz o mężczyznach (tłum. J. Tittenbrun). Poznań: Rebis. Borowiak, A., Szarota, P. (red.) (2004). Tolerancja i wielokulturowość. W arszawa:

W ydaw nictw o SWPS „A cadem ica”.

Boski, P. (1999). M ęskość - kobiecość jako w y m iar kultury. Przegląd koncepcji i b a­ dań. W: J. M iluska, P. Boski (red.), Męskość - kobiecość w perspektyw ie ind yw idu ­

alnej i kulturowej. W arszawa: W ydaw nictw o IP PAN, 66-97.

Boski, P. (2000). Psychologia k u ltu ro w a i m iędzykulturow a:C zym są i co je różn i od głów nego n u rtu . Czasopismo Psychologiczne, 6, (3-4), 215-234.

Burszta, W. (1998) Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje. Poznań: Zysk i S-ka.

Burszta, W. (2004). Psyche zin terum entalizow ana. A L B O albo. Problemy psychologii

i kultury, 4 (Psyche i Techne), 9-23.

Cam pbell, J. (1994). Potęga m itu (tłum . I. Kania). Kraków: Signum.

C sikszentm ihalyi, M. (2001). Creativity. Flow and Psychology o f Discovery and In ­

vention. New York: H arperC ollins.

C sikszentm ihalyi, M. (2005). Przepływ. Taszów: M oderator.

Dudek, Z.W. (1995). Psychologia integralna Junga. W arszawa: ENETEIA.

Dudek, Z.W. (2000). Słowo w stępne do: Psychologia m itu. K ultury tradycyjne i współ­

czesność. W arszawa: ENETEIA.

Dudek, Z.W. (2005). W prow adzenie. O d uniw ersum m itologicznego do tra n s k u ltu ­ rowego w y m ia ru psyche. W: Z.W. D udek, A. Pankalla, Psychologia kultury. D o­

świadczenia graniczne i transkulturowe. W arszawa: ENETEIA.

Dudek, Z.W., Pankalla, A. (2005). Psychologia kultury. Doświadczenia graniczne

i transkulturowe. W arszawa: ENETEIA.

Fleck, L. (1986). Powstanie i rozwój fa k tu naukowego. Lublin: W ydaw nictw o Lubel­ skie.

Frye, N. (1998). W ielki kod. Biblia i literatura. Bydgoszcz: H om ini.

G adam er, H.-G. (2000). Rozum , słowo, dzieje (tłum . M. Łukaszewicz, K. M ichalski). Warszawa: PIW.

Gałdowa, A. (red.) (2000). Tożsamość człowieka. Kraków: W ydaw nictw o UJ. Gergen, K.J. (1998). Narrative, M oral Identity and Historical Consciousness: a Social

Constructionist.

Account, draft copy appearin g as Erzählung, moralische Identiat und historisches Bewusstsein. Eine sozialkonstuctionistische Darstelung. W: J. Straub (red.), Identi­ tät und historisches Bewusstsein, S uhrkam p, F ran k fu rt.

Goffm an, E. (2005). Piętno. R ozw ażania o zranionej tożsamości. G dańsk: GWP. Kast, V. (1995). P u sty n ia w snach. O dośw iadczeniach granicznych w życiu człow ie­

ka. W: E. Korczewska i in. (red.), Sen ja ko drogowskaz, W arszawa: W yd. Ewa Korczewska L.C.

Keen, S. (2000). H istorie, k tó ry m i żyjemy. A LB O albo. Problemy psychologii i k u ltu ­

ry, 1 (Mity).

Kowalczyk, S. (2005). Filozofia kultury. Próba personalistycznego ujęcia problem aty­

Kowalski, Κ., Krzak, Z. (2003). Tezeusz w labiryncie. W arszawa: ENETEIA.

Linton, R. (2000). K ulturow e podstaw y osobowości. W arszawa: Wyd. N aukowe PW N.

May, R. (1997). Błaganie o mit. Poznań: Zysk i S-ka. M ieletinski (1981). Poetyka m itu. W arszawa: PIW.

M urray, H.A., (red.) (1960). M yth and M ythm aking. New York: George Braziller. M otycka, A. (2005). R ozum i intuicja w nauce. W arszawa: ENETEIA.

M otycka, A., M aurin, К. (red.) (2004). Symbole Europy. Integracja ja ko problem p sy­

chologiczny i kulturowy. W arszawa: ENETEIA.

N eu m an n , E. (1973). The Origins and H istory o f Consciousness. New York: P rin ce­ to n U niversity Press.

Nowicka, E. (1998). Św iat człowieka - św iat kultury. W arszawa: W yd. Naukowe PW N.

O lchanow ski, T. (2003). Psychologia pychy. Drogi ku Jaźni. W arszaw a : ENETEIA. Oleś, P. (2000). Przełom połow y życia. Lublin: Wyd. T N KUL

Oleś, P. (2003). W prowadzenie do psychologii osobowości. W arszawa: Scholar. Pajor, K. (2004). Psychologia archetypów Junga. W arszawa: ENETEIA.

Pankalla, A. (2000). Psychologia m itu. .K ultury tradycyjne i współczesność. W arsza­ wa: ENETEIA.

Pankalla, A. (2001). M it person alny - case study. A L B O albo. Problemy psychologii

i kultury, 1.

Pankalla, A. (2002). Enteogeny i psycho-kulturow y w y m iar człowieka, A LB O albo.

Problemy psychologii i kultury, 4.

Pankalla, A., K ilian, A. (2003), Perspektyw a p sy cho -kulturow a, A L B O albo. Proble­

m y psychologii i kultury, 4.

Rainer, C. (1999). Three Approaches to Cultural psychology: A Critique. M aszynopis niepublikow any.

Rom anow ska-Lakom y, H. (1996). Psychologia doświadczeń duchowych. W arszawa: ENETEIA.

Rom anow ska-Łakom y, H. (2003). Fenomenologia ludzkiej świętości. W arszawa: ENETEIA.

R osińska, Z., O lender-D m ow ska, E. (red.) (1997). Psychoterapia a kultura. W arsza­ wa: W ydaw nictw o UW.

Rosner, K. (2003). Narracja, tożsamość i czas. Kraków: U niversitas,

Samuels, A. (1991). The Plural Psyche. Personality, M orality & the Father. London: Routledge.

S kogem ann (2003). Kobiecość w rozwoju. W arszawa: ENETEIA.

Stachowski, R. (2000). His toria współczesnej myśli psychologicznej. W arszawa: Scho­ lar.

Straś-R om anow ska, M. (red.) (2000). M etody jakościowe w psychologii współczesnej. W rocław: W ydaw nictw o U niw ersytetu W rocławskiego.

Vedfelt, O. (2001). Poziomy świadomości. Poznaj potencjał swojego umysłu. W arsza­ wa : ENETEIA.

Vedfelt, O. (2004). Kobiecość w mężczyźnie. W arszawa: ENETEIA.

W ais, J. (2001). Gilgamesz i Psyche. Z antropologii p rzem iany duchowej. W arszawa: ENETEIA.

Welsch, W. (1998). T ranskulturow ość. Nowa koncepcja kultury. W: R. Kubicki (red.), Filozoficzne konteksty rozum u transwersalnego wokół koncepcji Wolfganga

Welscha. Poznań: H u m an io ra, 195-221.

Welsch, W. (2005). Vefnunft. Die zeitgenösische V ernunftkritik und das K onzept der

transversalen Vernunft. F ra n k fu rt am M ain: S uhrkam p.

W horf, B.L. (1982). Język, myśl, rzeczywistość. W arszawa: PIW. Wilber, Κ. (1997). Eksplozja świadomości. W arszawa: A braxis. W ilson, E. (2002). Konsiliencja. Poznań: Zysk i S-ka.