Bone Marrow Donor Center – tasks and challenges based on the experience of the Institute of Hematology and Transfusion Medicine

(1)

Praca poglądowa/Review

Ośrodek Dawców Szpiku – wyzwania i realizacja zada ń w oparciu o do świadczenia Instytutu

Hematologii i Transfuzjologii

Bone Marrow Donor Center – tasks and challenges based on the experience of the Institute of Hematology and

Transfusion Medicine

Magdalena Łętowska *, Aleksandra D ąbrowska

ZakładTransfuzjologii,InstytutHematologiiiTransfuzjologii,Kierownik:prof.drhab.med.MagdalenaŁętowska, Warszawa,Polska

informacje o artykule

Historiaartykułu:

Otrzymano:31.05.2013 Zaakceptowano:02.07.2013 Dostępneonline:19.07.2013

Słowakluczowe:

OśrodekDawcówSzpiku

RejestrDawcówSzpiku

dawcykrwiotwórczychkomórek macierzystych

rekrutacjadawców

antygenyHLA

Keywords:

BoneMarrowDonorCenter

RegistryofBoneMarrowDonors

Hematopoieticstemcelldonors

Donorrecruitment

HLAantigens

abstract

A network ofbone marrow donor centers (BMDC)was established in2011 andit cur- rentlyincludes14.ThemaintasksoftheBMDCinvolveactionsrelatedto:recruitmentof potentialdonorsofhematopoieticstemcells(HSC),documentationofpersonalandcon- tactdataforpotentialdonorsaswellasdatarelatedtoHumanLeucocyteAntigen(HLA) compatibility,provision of medicalcare for donors as well as cooperation with other nationalandinternationalHSCtransplantationcentersinsecuringaccesstotransplanta- tionmaterial.TheBMDCattheInstituteofHematologyandTransfusionMedicinecarries on the activity of the Registry of Bone Marrow Donors PL2 established in 1999. The current number of potential HSC donors registered in the data base of our BMDC is approximately13,500,mostofwhomwereenteredintotheRegistryintheperiod1999–

2010.

*Adres dokorespondencji: ZakładTransfuzjologii,Instytut Hematologiii Transfuzjologii,ul.IGandhi 12,02-972 Warszawa, Polska.

Tel.:+223496600wewn.135;fax:+223496614.

Adresemail:letowska@ihit.waw.pl(M.Łętowska).

ContentslistsavailableatSciVerseScienceDirect

Acta Haematologica Polonica

journalhomepage:www.elsevier.com/locate/achaem

http://dx.doi.org/10.1016/j.achaem.2013.07.018

(2)

Wstęp

Wroku2011wprowadzono wPolscenowezasadyorganiza- cyjnezwiązane z pozyskiwaniemi badaniem potencjalnych dawców krwiotwórczych komórek macierzystych (KKM), doboremzgodnychdawcóworazzpobieraniemiudostępnia- niemmateriałutransplantacyjnegoośrodkomprzeszczepiania szpiku. Dotychczas w naszym kraju niezależną działalność prowadziło6rejestrówdawcówszpiku,zktórych5zajmowało sięrekrutacjąibadaniemwolontariuszychętnychdooddania komórekkrwiotwórczychdlaniespokrewnionegobiorcy.Każ- dy z tych rejestrów dysponował swoją bazą danych, którą udostępniał Międzynarodowej Organizacji Dawców Szpiku – BMDW(Bone Marrow DonorWorldwide) inaprośbę ośrodków przeszczepiania szpiku dokonywał przeszukania swojego rejestru w celu znalezienia zgodnego dawcy dla wytypowa- nego choregolub prowadziłtakie poszukiwania, korzystając z bazyBMDW. Obecnie część tych zadań przejęło Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne doSpraw Transplantacji ,,Pol- transplant’’, zaś pozostałe zadania powierzono ośrodkom dawcówszpiku(ODS)orazośrodkomdobierającym.

Ośrodkidawcówszpiku(ODS)zostałypowołanedożycia przepisami Ustawy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszcze- pianiu komórek, tkaneki narządów [1], która wdraża przepisy DyrektywyParlamentu EuropejskiegoiRadywsprawieustalenia norm jakości i bezpiecznego oddawania, pobierania, testowania, przetwarzania, konserwowania, przechowywania i dystrybucji tkaneki komórek ludzkich[2]. DozadańODS należypozyski- wanie potencjalnych dawców allogenicznego szpiku

i komórek krwiotwórczych krwi obwodowej, gromadzenie danych personalnych i kontaktowych potencjalnych daw- cóworaz informacjio ichantygenach zgodnościtkankowej – HLA (Human Leucocyte Antigens), sprawowanie opieki nad dawcami, a także współpracaz krajowymi izagranicznymi ośrodkamiprzeszczepiającymi komórkikrwiotwórczew za- kresieudostępnianiamateriałuprzeszczepowego[1,3].

Obecnie funkcjonuje w Polsce 14 ośrodków dawców szpiku.Sześćzorganizowałymedycznecentranaukowe:Woj- skowy Instytut Medyczny (WIM) oraz Instytut Hematologii i Transfuzjologii (IHiT) w Warszawie, Dolnośląskie Centrum Transplantacji Komórkowych z Bankiem Dawców Szpiku (DCTK) we Wrocławiu, Uniwersyteckie Centrum Kliniczne (UCK)wGdańsku,SPZOZCentralnySzpitalKlinicznyUniwer- sytetuMedycznegowŁodziorazSPCentralnySzpitalKliniczny WarszawskiegoUniwersytetuMedycznego.Pięćpowstałoprzy Regionalnych Centrach Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa (RCKiK): w Białymstoku, Katowicach, Kielcach, Lublinie iPoznaniu,a3pozostałestworzyły organizacjeniepubliczne:

NZOZ Medigen,działającyprzyFundacjiPrzeciwko Leukemii, FundacjaUrszuliJaworskiejiFundacjaDKMS.LokalizacjęODS w Polsce przedstawia rycina 1.Jak łatwo zauważyć, rozmie- szczenietychplacóweknatereniekrajujestnierównomierne.

Tylko2działająwPolscepółnocnej,natomiastaż6znichma swojąsiedzibęwWarszawie,cowistotnysposóbwpływana ich funkcjonowanie. ODS zlokalizowane w centrum kraju rekrutująpotencjalnychdawcówz odległychwojewództw,co utrudnia kontakty i opiekęnad dawcą pooddaniu komórek krwiotwórczych, a w rezultacie podnosi koszty pozyskania materiałudoprzeszczepienia(Ryc.1).

Ryc.1–RozmieszczenieośrodkówdawcówszpikuwPolsce Fig.1–DistributionofBoneMarrowDonorCentersinPoland

(3)

Zadania Ośrodków Dawców Szpiku

Podstawowymzadaniemośrodkówdawcówszpikujestrekru- tacjapotencjalnychdawcówigromadzenieinformacjionich w postaci tradycyjnej dokumentacji oraz w formie elektro- nicznej,tj. wkomputerowejbaziedanych.Zgodnie zUstawą oochroniedanychosobowych[4]wszystkiedanepersonalneoraz kontaktowe są poufne, a dostęp do nich ma wyłącznie uprawniony personel ośrodka dawców szpiku i ,,Poltrans- plantu’’. Do BMDW, ośrodków prowadzących poszukiwania zgodnegodawcyorazdoośrodkówtransplantacyjnychprze- kazywane sąwyłącznie daneHLA wraz z niepowtarzalnym numeremidentyﬁkacyjnymkandydatanadawcę.

Pozyskaniechętnychdooddaniakomórekkrwiotwórczych jestmożliwe przede wszystkim dzięki intensywnymdziała- niomedukacyjnym i promowaniu dawstwaszpiku. Działal- ność tegorodzaju prowadzą wszystkieODS oraz ,,Poltrans- plant’’.Dotychczasnajpopularniejszymsposobempozyskania potencjalnychdawcówKKMbyły akcjerekrutacyjnepodczas imprezpublicznychoraznawyższychuczelniach,wjednost- kach wojskowych, szkołach, zakładach pracy i paraﬁach.

W ostatnich latach pozyskano wielu chętnych do oddania szpiku z grona honorowych krwiodawców, co stało się możliwedziękiwspółpracyizaangażowaniuwszystkichcen- trów krwiodawstwa i krwiolecznictwa – nie tylko tych, wktórychjestODS.Rozpowszechnienieinformacjiodziałal- ności ODS w internecie oraz liczne akcje edukacyjne powodują wzrost świadomości społecznej i coraz częściej sprawiają,żepotencjalnychdawcówKKMnietrzebaszukać, ponieważzgłaszająsięsami. Największąbaząpotencjalnych dawców(ok.321000osób)dysponujeobecnieFundacjaDKMS [5], pozostałe ODS mają zarejestrowanych średnio pokilka- naścietysięcychętnychdooddaniaKKM.

WiększośćODSdysponujewłasnymilaboratoriami,gdzie wykonuje się badania HLA u potencjalnych dawców KKM, pozostałe zlecająwykonanietychbadańuprawnionympra- cowniom typowania tkankowego, których obecnie działa wPolsce19.RozporządzenieMinistraZdrowiawsprawieośrod- ków dawcówszpiku[3] dopuszcza również możliwość zleca- niatychbadań certyfikowanymlaboratoriomzagranicznym i z takiego rozwiązania korzysta Fundacja DKMS, która współpracuje z DKMS Niemcy [5]. Część badań antygenów zgodności tkankowej u potencjalnych dawców KKM jest finansowanaprzez,,Poltransplant’’[1].Zewzględunawyso- kie koszty badań HLA wpłynęło to w istotny sposób na rozszerzeniebazdanychODSdziałającychprzyplacówkach naukowo-badawczych oraz RCKiK, których działalność dotychczas była ograniczona nie przez brak chętnych do oddania komórek krwiotwórczych, ale przede wszystkim przezbrakśrodkównasfinansowaniebadań.

Wszystkie ODS zostały zobligowane do przekazywania danycho swoich dawcach doCentralnego Rejestru Niespo- krewnionychPotencjalnychDawcówSzpikuiKrwiPępowino- wej (CRNPDSiKP) prowadzonego przez ,,Poltransplant’’[1, 3, 6,7], którytransferujejedoBMDW.Czynności,którychODS niejestwstaniewykonaćsamodzielnie,możenapodstawie umowy powierzyć innym podmiotomleczniczym, mającym stosowneuprawnienia[1,3].ODSprowadzoneprzezfundacje oraz RCKiK zlecają odpowiednim podmiotom leczniczym

wykonanie badań analitycznychi diagnostycznychniezbęd- nychnaetapieostatecznejkwaliﬁkacjidawcy.Zregułyrów- nież pobranie KKM odbywa się poza placówką prowadzącą ODS,gdyżpozwolenienawykonywanietychzabiegówmają jedynie ośrodki przeszczepiania szpiku, dysponujące odpo- wiedniowykwaliﬁkowanympersonelem,zapleczemlaborato- ryjnym oraz pomieszczeniami zabiegowymi [8]. Tylko ODS działające w WIM, IHiT, DCTK we Wrocławiu, UCK wGdańskuorazSPCSKWUM mogązapewnićdawcypobra- nie KKM w obrębie własnej instytucji. Wydanie pobranego materiałuprzeszczepowegozagranicznemuośrodkowitrans- plantacyjnemu wiąże się z koniecznością uzyskania od ,,Poltransplantu’’ zgody na wywóz ludzkich komórek [9], a obowiązek wystąpienia o taką zgodę i przedstawienia wszystkichwymaganychwtymceludokumentówspoczywa naODS.

Bardzo istotnym zadaniem ODS jest otoczenie dawcy opieką przed zabiegiem pobierania KKM, w czasie pobytu w placówce dokonującej pobrania oraz popobraniu. Rozu- mie się przez to przede wszystkim zapewnienie dawcy odpowiedniej opieki medycznej, ale również zadbanie o bezpieczny transport domiejsca pobrania iz powrotem, zwrot ewentualnych udokumentowanych kosztów związa- nychzoddaniemKKM,udzieleniezwolnienialekarskiegoza czas nieobecnościw pracyzwiązanejz przygotowaniemdo pobrania oraz czas hospitalizacji i okres rekonwalescencji.

Zakres czynności związanych z badaniem potencjalnego dawcy na etapie ostatecznej kwaliﬁkacji do oddania KKM oraz zbadaniami monitorującymistanzdrowiadawcówpo pobraniu tych komórek został określony w Rozporządze- niachMinistraZdrowia[10, 11]. Obowiązkowejestwykona- nie badań kontrolnych dawcy bezpośrednio po pobraniu oraz w 3 i 12 miesięcy później, ze wskazaniem na przed- łużenie okresu monitorowania stanu zdrowia dawcydo 10 lat po pobraniu KKM. W związku z tym większość ODS wzywapóźniejswoichpodopiecznychco12miesięcywcelu wykonaniabadańprzeglądowych[11].

Ośrodek Dawców Szpiku Instytutu Hematologii i Transfuzjologii

ODS Instytutu Hematologii i Transfuzjologii kontynuuje działalność Rejestru Dawców Szpiku PL2, zorganizowanego w 1999 r. Do 2004 roku kandydaci na dawców KKM byli wIHiTrekrutowanispośródkrwiodawcówzgłaszającychsię w celuoddania krwi. Obecniew IHiT nie pobiera się krwi, więcpotencjalnidawcyKKMpozyskiwanisądziękiinforma- cjomodziałalnościODS,zamieszczonymnastronachinter- netowych oraz w wyniku specjalnych akcji promocyjnych organizowanychpozaIHiT.Ponieważnatereniewojewódz- twa mazowieckiego działa aż 6 ODS, IHiT współpracuje wzakresierekrutacjipotencjalnychdawcówKKMzkilkoma centramikrwiodawstwa,którenieutworzyływłasnychODS.

Zarówno w siedzibie IHiT, jakipoza nią rejestracjadawcy oparta jest na jednakowych zasadach: poprzedza ją zapo- znanie się z zasadami funkcjonowania ODS, wypełnienie formularza zgłoszeniowego oraz ankiety zdrowotnej ikrótkiebadanielekarskie.Zewzględunamiędzynarodowy charakter rejestru, kandydaci na dawców muszą spełniać

(4)

nietylkokryteriaokreślone polskimiprzepisamiprawnymi, ale również wymogi kwaliﬁkacyjne World Marrow Donor Association[12].

Do końca kwietnia 2013 r. w bazie danych ODS IHiT zarejestrowano około 13 500 potencjalnych dawców KKM.

Wciągu2latdziałalnościODSIHiTzrekrutowałiwprowadził do bazy dane HLA 2845 osób, jednakże trzon Rejestru Dawców Szpiku prowadzonego przez ODS IHiT stanowią osobyzarejestrowanewlatach1999–2010,zktórychznaczną częśćpozyskałyRCKiKzcałegokraju.Takastrukturarejestru pociągazasobąkilkaproblemów.Jednymznichsątrudności w nawiązaniu kontaktuz dawcami zarejestrowanymiprzed laty, którzy zmienili miejsce zamieszkania i telefon, nie informując o tym ODS, lub związane z upływem czasu pogorszeniesięstanuichzdrowia,uniemożliwiająceoddanie KKM.Kolejnymjestzapewnieniedawcymożliwościwykona- niabadańniezbędnychnaetapiedotypowanialubtypowania potwierdzającego najbliżej miejsca zamieszkania, do czego zobowiązuje ODS Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie ośrodkówdawcówszpiku[3].

Największyproblemwiążesięjednakztym,żewiększość kandydatównadawcówzarejestrowanychwbazieODSIHiT nie maoznaczonego HLAw locusDRB1. Rutynowebadanie DRB1 w chwili rejestracji dawcy wprowadzono w IHiT w roku 2009, natomiast osoby zgłaszające się do Rejestru PL2 w latach 1999–2008 rejestrowano po wykonaniu ozna- czeń w klasie 1 w zakresie loci A, B oraz C i tylko uniektórychznich,wmiaręposiadanych środków,rozsze- rzono w latach 2003–2008 zapis HLA o wynik antygenów z locus DRB1. Takasytuacja powoduje,że rejestr ODS IHiT jestpraktyczniemartwy.Poprzeprowadzeniuanalizyzleceń z,,Poltransplantu’’nauruchomieniedodatkowychprocedur, okazałosię,żeośrodkidoborowebiorąpoduwagępraktycz- nie tylko potencjalnych dawców mających wynik DRB1 i tylko wyjątkowo rzadka kombinacja antygenów układu HLApowoduje,żedecydująsięnadotypowaniew zakresie locusDRB1.

W latach 2011–2012 rozpoczęto procedurę dotypowania i/lub typowania potwierdzającego jedynie u 55 dawców z bazyODS IHiT, przyczym aż 52 z nichmiałooznaczone antygenyDRB1.Niskaliczbauruchamianychprocedurdobo- rowych przekłada się na znikomą ilość pobrań KKM.

W ciągu ostatnich4 lat pobrano materiałtransplantacyjny od2dawcówzODSIHiT(0,15%wszystkichobecniedostęp- nych),podczas gdyw tym samymokresie KKModdało456 dawców z ODS Fundacji DKMS (1,42% wszystkich obecnie zarejestrowanych).

Z takim samym problemem boryka się ODS Fundacji Urszuli Jaworskiej, dysponujący równie ,,starym’’ rejestrem jakIHiT.Rozwiązanietejsytuacjiwymagaznacznychnakła- dówﬁnansowych,wiążesiębowiemnietylkozwykonaniem brakujących badań, ale i z czasochłonnym nawiązaniem kontaktuzkażdymkandydatemnadawcę,uktóregonależy oznaczyćDRB1,wcelupotwierdzeniajegodostępności.

Prezentując doświadczeniawłasne, wartoprzytoczyć wy- nikibadania przeprowadzonegow okresie odkwietnia 2011 dolistopada2012,które dotyczyłogrupy 359osób. Osobyte z własnej inicjatywy zgłosiły się do ODS IHiT z zamiarem oddania w przyszłości KKM. Spośród tych kandydatów 13 (3,6%)zostałozdyskwaliﬁkowanychzpowodówzdrowotnych.

Najczęstszymi przyczynami dyskwaliﬁkacji było przebycie wirusowegozapaleniawątrobyorazniedoczynnośćtarczycy.

Ponadto stwierdzanopojedynczeprzypadki gruczolakaprzy- sadki, zaburzeń hormonalnych kory nadnerczy, celiakii, astmyiłuszczycy.

Napodstawieankietywypełnionejdobrowolnieprzez 268 kandydatów na dawców oceniono również ich wiek, płeć, stan cywilny,miejscezamieszkania,wykształcenieorazsta- tus zawodowy. Wśród ankietowanych znalazło się 59,0%

kobiet i 41,0% mężczyzn, przeważały wśród nich osoby młode,leczdojrzałe,między25.a40.rokiemżycia.Większość wypełniających ankietę stanowiły osoby stanu wolnego (61,3%), zaś zamężnych lub żonatych było tylko 38,7%.

PomimożerejestracjaodbywałasięwyłączniewWarszawie, aż 11,1%ankietowanychjakomiejsceswojegozamieszkania wskazało wieś, pozostałych 88,9% to mieszkańcy różnych miast, nie tylkoWarszawy. Blisko80%to pracownicyumy- słowi,studenciorazosobywykonującewolnyzawód(Ryc.2), przy czym ponad połowa z nich to ludzie z wyższym wykształceniem (Ryc. 3). Z całą pewnością ma to ścisły związekzlokalizacjąnaszegoODS,gdyżzgłaszalisiędonas głównie mieszkańcy Warszawy, dużego ośrodka akademic- kiego i miasta oferującego wiele stanowisk pracy dla osób dobrzewykształconych.

Ryc.2–Strukturawykształceniakandydatównadawców ODSIHiT(%)

Fig.2–TheeducationalstructureofdonorcandidatesODSiHiT (%)

Ryc.3–StrukturazawodowakandydatównadawcówODS IHiT(%)

Fig.3–TheprofessionalstructureofdonorcandidatesODS iHiT(%)

(5)

Czynnik płci osób zgłaszających wolę oddania szpiku niespokrewnionemu biorcy kształtuje się odmiennie w różnych środowiskach: niektóre Rejestry Dawców Szpiku odnotowująprzewagękobiet[13,14],winnychnatomiastnie stwierdzanoznaczącychróżnicpomiędzypłciąpotencjalnych dawców[15].Doniesieniazinnychośrodkówzajmującychsię rekrutacją potencjalnych dawców szpiku potwierdzają, że chęć oddania KKM częściej przejawiają studenci i osoby z wyższym wykształceniem[13, 14]. Zapewnezwiązane jest to z różnym poziomem wiedzy na temat roli i możliwości współczesnej transplantologii. Należy wobec tego dbać opowszechnąedukacjęspołecznąiprowadzićjaknajszerszą kampanięprzekazującąinformacjeoznaczeniutransplantacji KKMorazhonorowegodawstwaszpiku.

Wkład autorów/Authors' contributions

Wedługkolejności.

Konﬂikt interesu/Conﬂict of interest

Niewystępuje.

Finansowanie/Financial support

Niewystępuje.

Etyka/Ethics

Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami DeklaracjiHelsińskiej,dyrektywamiEUorazujednoliconymi wymaganiamidlaczasopismbiomedycznych.

pi smiennictwo/references

[1] Ustawazdnia1lipca2005r.,opobieraniu,

przechowywaniuiprzeszczepianiukomórek,tkaneki narządów.Dz.U.2005.169.1411zpóźniejszymizmianami.

[2] DyrektywaParlamentuEuropejskiegoiRady2004/23/WE zdnia31marca2004r.wsprawieustalenianormjakości ibezpiecznegooddawania,pobierania,testowania, przetwarzania,konserwowania,przechowywaniai dystrybucjitkanekikomórekludzkich.Dz.Urz.WEL102z 07.04.2004,str.48.

[3] RozporządzenieMinistraZdrowiazdnia12marca2010r., wsprawieośrodkówdawcówszpiku.Dz.U.2010.54.330.

[4] Ustawazdnia29sierpnia1997r.,oochroniedanych osobowych.Dz.U.1997.133.833.zpóźniejszymizmianami.

[5] StronainternetowaFundacjiDKMSBazaDawcówKomórek MacierzystychPolska-http://www.dkms.pl,kwiecień2013.

[6] RozporządzenieMZz25kwietnia2006r.wsprawie prowadzeniacentralnegorejestruniespokrewnionych dawcówszpikuikrwipępowinowejDz.U.2006.79.557.

[7] ZarządzenieMinistraZdrowiazdnia2lipca2010r.

wsprawieCentrumOrganizacyjno-Koordynacyjnegodo SprawTransplantacji,,Poltransplant’’.Dz.U.2010.9.58.

[8] RozporządzenieMinistraZdrowiazdnia4grudnia2009r.

wsprawieszczegółowychwarunkówpobierania, przechowywaniaiprzeszczepianiakomórek,tkaneki narządów.Dz.U.2009.213.1656.

[9] RozporządzenieMinistraZdrowiazdnia2kwietnia2010r.

wsprawiewywozuzterytoriumRzeczypospolitejPolskiej iprzywozunatoterytoriumludzkichkomórek,tkanek inarządów.Dz.U.2010.75.485.

[10] RozporządzenieMinistraZdrowiazdnia25kwietnia2006r., wsprawiewymagańdlakandydatównadawcękomórek, tkaneklubnarządów.Dz.U.2006.79.556.

[11] RozporządzenieMinistraZdrowiazdnia25kwietnia2006r., wsprawierodzajuizakresubadańżywychdawcównarządu wykonywanychwramachmonitorowaniaichstanu zdrowia.Dz.U.2006.83.579.

[12] SacchiN,CosteasP,HartwellL,etal.Haematopoieticstem celldonorregistries:WorldMarrowDonorAssociation recommendationsforevaluationofdonorhealth.Bone MarrowTransplantation2008;42:9–14.

[13] GalanisPA,SparosLD,KatostarasT,etal.Factorsthat inﬂuenceGreeks'decisiontoRegisterasPotentialBone MarrowDonors.TransplantationProceedings2008;40:

1271–1274.

[14] OnitiloAA,LinYH,OkonofuaEC,etal.Race,educationand knowledgeofBoneMarrowRegistry:Indicatorsof willingnesstodonatebonemarrowamongAfrican AmericansandCaucasians.TransplantationProceedings 2004;36:3212–3219.

[15] McCulloughJ,RogersG,DahlR,etal.Developmentand operationofaprogramtoobtainvolunteerbonemarrow donorsunrelatedtothepatient.Transfusion1986;26:

315–321.