Hormone replacement therapy and cardio-vascular disease

Pełen tekst

(1)Ginekol Pol. 2016, 87, 59-64. DOI: 10.17772/gp/61022.

(2) g i n e kol og i a. Hormonalna terapia zastępcza a choroby układu sercowo-naczyniowego Hormone replacement therapy and cardio-vascular disease

(3) 1 2. I Klinika Kardiologii, Uniwersytet Medyczny, Poznań, Polska Klinika Perinatologii i Ginekologii, Uniwersytet Medyczny, Poznań, Polska. Streszczenie Wyniki dużych randomizowanych badań klinicznych, takich jak Women’s Health Initiative (WHI), Heart and Estrogen/Progestin Replacement Study (HERS), czy Estrogen Replacement and Atherosclerosis Study (ERAS), jak również niespełniającego kryterium RCT dużego badania Million Women Study (MWS), dotyczących m.in. wpływu HTZ na ryzyko raka piersi, powikłania zakrzepowo-zatorowe, czy procesy starzenia w ośrodkowym układzie nerwowym wywołały w ostatnim czasie duże zamieszanie w środowisku lekarskim, powodując nieufność, co do bezpieczeństwa i celowości stosowania HTZ u kobiet menopauzalnych. Praca przedstawia przegląd dostępnej, aktualnej literatury na ten temat. Stwierdzono, ze nie należy stosować HTZ zarówno w pierwotnej, jak i wtórnej prewencji choroby niedokrwiennej serca. Duże nadzieje wiąże się z wcześniejszym rozpoczęciem terapii, przed pojawieniem się zmian miażdżycowych – obecnie brak jest jednak jednoznacznych danych o jej roli w pierwotnej prewencji choroby niedokrwiennej. Doustna HTZ zwiększa ryzyko zdarzeń zakrzepowo-zatorowych – dlatego należy preferować formę transdermalną. HTZ może zwiększać ryzyko udaru niedokrwiennego (ale wczesne rozpoczęcie terapii nie wpływa na zwiększenie ryzyka udaru). HTZ nie należy stosować w pierwotnej prewencji udaru mózgu.. Słowa kluczowe: estrogeny /

(4)

(5) / HTZ /. Adres do korespondencji: Mariola Ropacka-Lesiak Klinika Perinatologii i Ginekologii UM 60-535 Poznań, ul. Polna 33, Polska tel. +48 61 819 283; fax: +48 61 8419204 e-mail: mariolaropacka@poczta.onet.pl. Nr 1/2016. Otrzymano: 10.09.2015 Zaakceptowano do druku: 10.11.2015. © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. 59.

(6) 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) ginekolog i a. DOI: 10.17772/gp/61022. Ginekol Pol. 2016, 87, 59-64. Maciej Lesiak et al. Hormonalna terapia zastępcza a choroby układu sercowo-naczyniowego.. Abstract The results of large randomized trials, e.g. the Women’s Health Initiative (WHI), Heart and Estrogen / Progestin Replacement Study (HERS), or Estrogen Replacement and Atherosclerosis Study (ERAS), as well as the Million Women Study (MWS) which does not meet the RCT criteria, concerning the impact of HRT on breast cancer risk, thromboembolism, or the aging processes in the central nervous system, have been the reason of the recent significant confusion within the medical community, causing distrust about the safety and advisability of HRT in menopausal women. The paper presents an overview of the current literature on HRT. It was found that HRT should not be used in either primary or secondary prevention of coronary heart disease. Early therapy, before the onset of atherosclerosis, has given rise to great expectations. However, currently there is no conclusive data about its role in the primary prevention of coronary disease. Oral HRT increases the risk of thromboembolic events. Thus, the transdermal form is more advisable. HRT may increase the risk of ischemic stroke (but early initiation of therapy does not increase the risk of stroke) and should not be used in primary stroke prevention.. Key words: cardiovascular disease / estrogens / HTZ /. !" "#$ ###" #%"& #&"'&($!##" )*" ""### #(# # ($ ) " # "" %! #" %"& #" ("$#( !" ## # ")"$+ '"

(7) ,&." "! ($!#." /

(8) 0) 1 ("# " %$ ! #"%# & !")*"(##"" & ! ("" ""%#" %"& " "#") 2% ! . $ % ! #"" "& %"& "" "3# " "" (!! /40) 5#" $ "#"% ( 6" $ '&" #"" '" ! $" %&"(#"" (# #& "#" 758) 9 #" $ "#+ # # ("# # ##&."( ("#"( # ##" # #(" #" 6" " & #( %"&)"#(! ##"#""''&" # #""'"! $" ("#" "##()5 "#" " #"" (%#:##" $ 6" '&" # #""! $" ("##"( %"&) ; + # " "" #" %"& " " "" ) ;! # # #" " #" "#"%. #" & #"" $!" %"&6#6 "/< =0)1 & #'" #("# "!" "$ ## &. "#") > # "#!" #"#"" &# "'""$"# ##" '3""/? @0)A( & #! #" ($ ## # ("# /B0) " ( ! #$ '3 $" " "" ! # ("#"! "(/< C0)D" "#" " # # " %"& " "#") A # " 6 " # " % $ #'". 60. # ## % " "#" !' " " "$ # #"$) 5 "' %"& ("#"( ##("( '"( ("#"# &(#") (( + " $ #E"3 #"" & & "# " # "% 6 (""# $#7F>G8) $&"! $"3 % # #"( ");" + # " % ! " "" 6 " "#" " $ %&" # '"( & %" 6/<0).

(9)

(10) .

(11) ! H""6 #" " "#" " $#'"(& %" 7I8) " " (& ($'"& % '&" &"#+/<0)J" I # $ $"(#""&(E#") 5'&"" " #(#" #" "#"% (E#( 5 7

(12) 8) (E#" %" %" " $ #" '36 %#") ;" & ' $ !" " ##"#" "#"((E#(AK5

(13) 4C@>L/<0); "" "#" #" ! #(> %" %"%6 % & ! # "!" " "#"%"! %"AK5

(14) 4C@)H B,M #(>)>% "#"#"( " " F>G # 6" # ## "#" "'" # ." & )G $ (#%(AK5

(15) 4C@. " ),M)>% # $ " (# (& "#"%);. $&"! !(" #( "$ (%3E #"#(!!%##"%)% "##"F>G)" #+ # (> (#% AK5

(16) 4C@ " (. © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. Nr 1/2016.

(17) Ginekol Pol. 2016, 87, 59-64. DOI: 10.17772/gp/61022. 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) g i n e kol og i a. Maciej Lesiak et al. Hormonalna terapia zastępcza a choroby układu sercowo-naczyniowego.. " "!" " #" #" %"&) 2%! "F>G"# ' " (#% AK5

(18) 4C@># >> ( # & "#"% (% ##"#"% !"%' ""F>G/<0).

(19)

(20)

(21) ;" !"(#"+ "#" 7;FA8

(22)

(23) 7FI58 #

(24)

(25) 7IN58 &"!" " % ( > !% "

(26) 7;58 # ()")F>G"# "# ## # #"' ( #"( "(# !#( #"' ( "6"'3 ##+ ' "F>G ("#" /

(27) ,

(28)

(29)

(30)

(31) 4

(32) <

(33) =

(34) ?

(35) @0) D" "#"(%#"#C, # # " F>G O #(" #" # &. "#" =,M /

(36) B

(37) C0) 1" ! " PF57F58#

(38) CC?

(39) CC@ &"! # # " "F>GE "&"/,0); #" !$"""# %# ##"" $#$' ""#" &." #(# % #( $# #%$"#(" # $$);"## " #" ! "(""#"#"( "74=M8#(" # # & "#"%) 2 ( %("((3"FI5A AA7 " "(#" ' " "#"

(40) CCB8 & " " # #' " F>G E &"/

(41) 4

(42) <

(43) =0);"(# # #"&"! ! " "Q %"&. "%" # "( ( % " Q # " "% # # " # ##) #!" " FI5 AA 7 #& ( &(( 8&"!" ##"(""% #"#(" #"# #& "#") D" # !("" ( %#"( !"""3 "#"(!! "#+)( !"#" "#(" #" $ " #("#$!"$"+/

(44) 0) 1" "# $ " ;("P F A"O 7;FA8 ,, ,,< # " F>G E " /

(45) ,

(46)

(47)

(48) 0) ! $" " ## # "#& &(&#% # ##) ;" % " $ ##" #"#"% #( ("% & " ("")5#" !#&"E# #'"!" #""F>G#$#%" # (%"( " "" " " & # ) ;" # ! F>G " "" 3. " """ " " " "" )("(% #" " &%"%";FAQ"## &# " % # " ( %"& &-. Nr 1/2016. ( #'" #( # &!" #%$& "$ ($) " ( %"& # $ #"#" ##" # "! " %"& "%" # "( ( % ") 5( %" # $ # " # ' # " "#" + "#" !" # " #(" " %# ()G%&"%"$#""" ( % " % %" & $! "' % # # )*" ! ## !" #(" (";FA "# " #(" #!"' ##$ ) H # $ ! ! $ " ##" $ " &.""!#$"

(49) ,("# " ( %"&" #(" ## # &"! %% #(" # ' ## # #%"&/

(50) ,

(51)

(52)

(53)

(54) 0) ; ,,4 $ F ) & &"6 #" %"("% $#("(!!"#"+/0)J( ? ("#"( # #("( "(""("#" & "( "#"

(55) @ # # "( ( % " )N"#+"%%E#"$"+" #!" "&!"($#%()2% ! "$#$ !#&" (( "#"

(56) @ #( % "( "( % #("(!!)D "" &# #F>G("" ( %#"( !"""3 "#"(!!"#+) A"" ! " " ,,@ ;("P FA"O7;FAN587&""#";FA "N(58 (@ )" /40);" #"#%$" $""" " (" #%# 5'& &##" "F>G ("#"(&"" $ "("#)"" " '("') ;,,@ "" "I5>FI )I %"">(( ( ' % "#" ""%"( %@

(57) " <= @,# (""(#(# ##(O % ""/<0);" ##"+ #" ! ## &" F>G " # # ""&# ###+ ") G&" &"! %$ " &!" "' # # % %"" F>G) ; #" ! ")( "#"% "" ! $## (# +# ##) 1" #" " $" " '& " ,

(58)

(59) " " + ;("P A ( 5"( IO" &( "" ?=< ("# " "%E # #" " " ($'" % /=0) ;#'" # ##$ F>G # #" # #(" #"( # +#""%%E'& & "" ("#) > #(" " " %("#%#"). © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. 61.

(60) 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) ginekolog i a. DOI: 10.17772/gp/61022. Ginekol Pol. 2016, 87, 59-64. Maciej Lesiak et al. Hormonalna terapia zastępcza a choroby układu sercowo-naczyniowego.. 3U]HJOąGGRVWĊSQ\FKEDGDĔ WHI (2002, 2004).

(61)

(62)

(63) ! ! " #$%

(64) &'

(65) !

(66) menopauzie *+-.

(67)

(68) ! ! ! /'

(69) " 1'

(70) w gruczole piersiowym. *+-. !

(71)

(72) ! 1 '#$%

(73)

(74) 5 !1

(75) 67'

(76)

(77)

(78) ' ! ' 1

(79) ! ' !/ ! 8. Hodis (2003). . #$% ! ' '

(80) : ' 11 ". WHI-CACS (2007). . ! ! =>- !/ '//

(81) #$%

(82) '

(83)

(84)

(85) . ESTHER (2007). .

(86) #$%

(87) !

(88)

(89) "

(90) !. Women’s Ischemia Syndrome Evaluation (2011). –. / !

(91) #$% ! " !

(92) !&/

(93) '

(94) tych zmian nie obserwowano w grupie menopauzy chirurgicznej. KEEPS (2014). . #$% /

(95)

(96)

(97) !11"

(98)

(99) 8. Metaanaliza Cochrane (2015). #$%

(100)

(101) ! ' !/ '/

(102)

(103) B " D " !

(104) /

(105) ! !

(106) &'

(107) 1'

(108) zakrzepowych. *+-.

(109) #$%

(110)

(111) 67'

(112)

(113) 1 ! ' !/ '/ " ! 1' !

(114) !

(115) /:. =SU]HSURZDG]RQ\FKGRW\FKF]DVEDGDĔZ\QLNDĪHHZHQWXDOQH SU]\V]áHEDGDQLDQDWHPDW+7=QDOHĪDáRE\UR]SRF]\QDüEDUG]R ZF]HĞQLHSU]HGUR]ZRMHPVXENOLQLF]QHMPLDĪGĪ\F\DGDZNĊ HVWURJHQyZPRG\¿NRZDü]DOHĪQLHRGVWĊĪHQLDHVWUDGLROX ZVXURZLF\PDMąFĞZLDGRPRĞü]PLHQQRĞFLLQG\ZLGXDOQHM ZIDUPDNRNLQHW\FHHVWURJHQyZQDZHWZREUĊELHWHMVDPHMGDZNL LUyĪQHJRZSá\ZXQDHNVSUHVMHJHQyZ. ; " "&"!" "% ## $"+ "1II5)(" ##"% ## F(" ) " % #("(!!"#"( &# & "#" ( #" F>G # "( ("#"( /?0) D"( $ # ("#7<Q=B8##" $ ?Q4?( $ "( # )R"# A>" # , ,,@((" " # "%)H & ## N5 " &!" $ #"("" ($# %( " '""$"#($#% %" "## &"7&!""";FA#,, &( #"( "# '"" #% # & ("&$ #"!. 62. ("("8)5$!"6 F2 2 % #( "%%" ! ("#& % %" ") ( " ""'3 #(" # $ . )2#""! "7 #(" &%##"# " (#%8 $ # %#" #$ ' )5#" !F>G #"#'"("# "#("% (!!"#+ !" &( # & "#") ! " " #. "" #(" (!! # " %"& # " " # % " # !" #"F>G); $ !F>G##$#'"("# # $ # "(. " ( #'# %# #"#"#"% '3!#" &( )H#'# " "! " %" $!" ## &" %"#$ # " "!'3) 2% ! !" #"" (# ## (#"% #&. "## &")N#" ' !" "1II5 #"%( # """3" #" !"# (& "#" $ # %". © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. Nr 1/2016.

(116) Ginekol Pol. 2016, 87, 59-64. DOI: 10.17772/gp/61022. 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) g i n e kol og i a. Maciej Lesiak et al. Hormonalna terapia zastępcza a choroby układu sercowo-naczyniowego.. 2JyOQH]DVDG\VWRVRZDQLD+7= –. !

(117) 11 ! '

(118)

(119) !

(120)

(121)

(122) ! '! ubocznych stosowanej terapii. –. ' #$%1

(123) :

(124)

(125) : ! /'

(126)

(127)

(128)

(129) . –. ' 1 :! ! . –.

(130) F !

(131) B 'D

(132) !

(133) !

(134) 1 . –. ' 1 :#$%

(135)

(136) !1

(137) "' 1

(138)

(139)

(140) "5'1 ! 1. (% 3 " #"'&" "#+ "'")"# ' !F>G" """" !" # $##$ #"( # (&) ;( # $&"!("##"/@0);" "###" '3( #" '' $" " " " F>G) F>G ("# " #(" # %&" '("' # #%" # & "#"% " # 7" +# % $ #%"(8+)#""" # ##"(" & ",

(141) 4 )2""# #"&"!"#"(# # ##"%<,<

(142) , #

(143) C #)N# # !F>G" " #" #'E & "#" !#$ ## "(&#%7S

(144) <T C=MAS

(145)

(146) ,

(147) <

(148) 8 !"#&# #7S

(149) CT C=MAS

(150) 4? ?C8## #"7S

(151) B

(152) TC=MAS

(153) 4 <B8)H#"##$ #"#$ ' $"(&#%?# &" !

(154) ,,, F>G 7>FU

(155) ?= '" Q<

(156) 8 B# & # # !" 7>F U

(157)

(158) C '" Q ? 8 # < # & # # " 7>F U < '" Q4

(159) 4 8) *" "# " & + % #!"'((" &(##$ F>G 7# (

(160) , " ("#

(161) , " ( # 8 # ! #'" # !" ("" ! $ # #(" #"( %&"'("'7S, @,TC=MAS, =, C=8 +7#&"#%"###" "#" # # Q S , =T C=M AS , C, C?8) " " #$ #" # !" # ##7S

(162) @<TC=MAS

(163)

(164)

(165) @48);% " #"#$ #"%# (&#%) ##$ F>G

(166) , ("# " ( -. Nr 1/2016. " %&" '("'3 " + # $##$ #( $"((&#%7S

(167)

(168) TC=MAS

(169) ,?

(170) 4B8## #!"7S

(171) C?TC=M AS

(172) 4@ B,8); (" #" !F>G ("# " #" #' " &" E & "#"% #$ # "( # "(&#%!"#& # #) ; & #" $("%#% " " " ! "#

(173) $ 7HJ8 &(#&"%$ ! "#" #" $ #' # & F>G ##" $ # (

(174) , ("# 7#?,)!)8Q &#%"## "(" ((% #3(" #'# "/B0) '"&"! ! # " # "##+ # ( " # "% #" F>G) !

(175) ,,, #'"!"(""##" $#%"?#%"(B# ( "#"% & #( = ##+ # #) # " ""#% ""#("% ! " (""# $#7F>G8" #"(E #"( " " & "#") ; #" " ! !" # "( ("#"( 7

(176) , ("#8 #(" # %&" '("'3 #"'3 " $ + " #(" #"( # !"# ##)!#%#3 $# " ( !"#

(177) $ %!!"#(

(178) ,("#(!#"'3 ((" #'/B0). Stanowisko Towarzystw Naukowych ;#,

(179) 4 D ># "# 7D58# " " # $" " & F>G) ( %&"#"/B0S

(180) ) 2# # " F>G "" 3 $ ## ! $ #(" # "6(## # ("6("(# $###(" !) ) F>G (# """3#"#" # #" " #' &#") 4) "! " %"#3 # " F>GT*'" $ #'#(""# #! "# () <) F> "# +#"(?, !( # "E #'L# ) =) !#$3 ### " ""' " &7HA8 # "#F>G"(" &( $("#) ?) 9 !?, !# $ " "! # 6""% ## &" ) @) ! ""3"""( " ( F>G #( (#3 #' #("(#3 #"# ). © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. 63.

(181) 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) ginekolog i a. DOI: 10.17772/gp/61022. Ginekol Pol. 2016, 87, 59-64. Maciej Lesiak et al. Hormonalna terapia zastępcza a choroby układu sercowo-naczyniowego.. G" #"%" % "# " " "' "(""# $#)*" !##%$" ' " #' " ># 1%#" ># J" %#"# ># "# N"# &" " # . " F>G & "#"% /C0) 5" " " " +' # & " # #"#" $) J&" ##" !"' # #% #" " . "#"%"% F>G) " $" '3#"" & & " %"$ #'" " ! $"3% # #"( "/< 4,0). +7=DFKRURE\XNáDGXVHUFRZRQDF]\QLRZHJR . - ' 1 :#$%

(182) !! !

(183) ! ! . . G1 ! 1 / !

(184)

(185)

(186)

(187) ! 11 ! ! jednoznacznych danych o jej roli w pierwotnej prewencji choroby niedokrwiennej. . . . 5. Matthews KA, Santoro N, Lasley B, [et al.]. Relation of cardiovascular risk factors in women approaching menopause to menstrual cycle characteristics and reproductive hormones in the follicular and luteal phases. J Clin Endocrinol Metab. 2006, 91, 1789–1795. 6. Carr MC. The emergence of the metabolic syndrome with menopause. J Clin Endocrinol Metab. 2003, 8, 2404–2411. 7. Mudali S. Dobs AS, Ding J, [et al.]. Atherosclerosis risk in communities study. Endogenous postmenopausal hormones and serum lipids: the atherosclerosis risk in communities study. J Clin Endocrinol Metab. 2005, 90, 1202–1209. 8. Saltiki K, Doukas C, Kanakakis J, [et al.]. Severity of cardiovascular disease in women: relation with exposure to endogenous estrogen. Maturitas. 2006, 55, 51–57. 9. Saltiki K, Alevizaki M. Coronary heart disease in postmenopausal women; the role of endogenous estrogens and their receptors. Hormones (Athens). 2007, 6, 9–24. 10. Rossouw JE, Anderson GL, Prentice RL, [et al.]. Risks and benefits of estrogen plus progestin in healthy postmenopausal women: principal results From the Women’s Health Initiative randomized controlled trial. JAMA. 2002, 288, 321–333. 11. Manson JAE, Hsia J, Johnson KC, [et al.]. Estrogen plus progestin and the risk of coronary heart disease. N Engl J Med. 2003, 349, 523. 12. Anderson GL, Limacher M, Assaf AR, [et al.]. Effects of conjugated equine estrogen in postmenopausal women with hysterectomy: the Women’s Health Initiative randomized controlled trial. JAMA. 2004, 291, 1701–1712. 13. Hulley S, Grady D, Bush T, [et al.]. Randomized trial of estrogen plus progestin for secondary prevention of coronary heart disease in postmenopausal women. Heart and Estrogen/progestin Replacement Study (HERS) Research Group. JAMA. 1998, 280, 605–613. 14. Grady D, Herrington D, Bittner V, [et al.]. Cardiovascular disease outcomes during 6.8 years of hormone therapy: Heart and Estrogen/progestin Replacement Study follow-up (HERS II). JAMA. 2002, 288, 49–57. 15. Hulley S, Furberg C, Barrett-Connor E, [et al.]. Noncardiovascular disease outcomes during 6.8 years of hormone therapy: Heart and Estrogen/progestin Replacement Study follow-up (HERS II). JAMA. 2002, 288, 58–66. 16. Herrington DM, Reboussin DM, Klein KP, [et al.]. The estrogen replacement and atherosclerosis (ERA) study: study design and baseline characteristics of the cohort. Control Clin Trials. 2000, 21, 257–285. 17. Million women study collaborators. Breast cancer and hormone-replacement therapy in the million women study. Lancet. 2003, 362, 419-427.. G #$% "

(188) ' ' 1

(189) F :F . '. 18. Stampfer M, Colditz G. Estrogens and cardiovascular risk. JAMA. 1988, 22-29, 259 (4), 518.. #$%1 : B'

(190)

(191)

(192) D. 20. Grodstein F, Stampfer MJ, Manson JE, [et al.]. Postmenopausal estrogen and progestin use and the risk of cardiovascular disease. N Engl J Med. 1996, 335, 453-461.. #$% ' 1 :

(193) !

(194) ! . 19. Grady D, Rubin SM, Petitti DB, [et al.]. Hormone therapy to prevent disease and prolong life in postmenopausal women. Ann Intern Med. 1992, 15, 117 (12), 1016-1037.. 21. Dębski R. Hormonalna terapia zastępcza a choroby naczyń tętniczych. Przegl Menopauz. 2006, 5, 274–279. 22. Hodis HN, Mack WJ, Azen SP, [et al.]. Women’s Estrogen-Progestin Lipid-Lowering Hormone Atherosclerosis Regression Trial Research Group. Hormone therapy and the progression of coronary-artery atherosclerosis in postmenopausal women. N Engl J Med. 2003, 7, 349 (6), 535-545. 23. Rossouw JE, Prentice RL, Manson JE, [et al.]. Postmenopausal hormone therapy and risk of cardiovascular disease by age and years since menopause. JAMA. 2007, 4, 297 (13), 14651477.. Oświadczenie autorów: 1. Maciej Lesiak – autor koncepcji i założeń pracy, przygotowanie manuskryptu i piśmiennictwa – autor zgłaszający i odpowiedzialny za manuskrypt. 2. Mariola Ropacka-Lesiak – zebranie materiału, przygotowanie manuskryptu i piśmiennictwa. 3. Natalia Podkowa – współautor tekstu pracy, współautor protokołu, korekta i aktualizacja literatury. Źródło finansowania: Praca nie była finansowana przez żadną instytucję naukowo-badawczą, stowarzyszenie ani inny podmiot, autorzy nie otrzymali żadnego grantu. Konflikt interesów: Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów oraz nie otrzymali żadnego wynagrodzenia związanego z powstawaniem pracy.. 25. Shufelt CL, Johnson BD, Berga SL, [et al.]. Women’s IschemiaSyndrome Evaluation Study Group. Timing of hormone therapy, type of menopause, and coronary disease in women: data from the National Heart, Lung, and Blood Institute-sponsored Women’s Ischemia Syndrome Evaluation. Menopause. 2011, 18 (9), 943-950. 26. Harman SM, Black DM, Naftolin F, [et al.]. Arterial imaging outcomes and cardiovascular risk factors in recently menopausal women: a randomized trial. Ann Intern Med. 2014, 19, 161 (4), 249-260. 27. Boardman HM, Hartley L, Eisinga A, [et al.]. Hormone therapy for preventing cardiovascular disease in post-menopausal women. Cochrane Database Syst Rev. 2015 Mar 10;3:CD002229. doi: 10.1002/14651858.CD002229.pub4. 28. Royal College of Obstetricians and Gynecologists, Hormone Replacement Therapy, Guidelines ,2013, 2014. 29. Kornacewicz-Jach Z, Czarnecka D, Rynkiewicz A, [et al.]. Stanowisko zespołu ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego oraz Polskiego Towarzystwa Menopauzy i Andropauzy na temat wpływu terapii hormonalnej okresu menopauzalnego na układ sercowo-naczyniowy. Kardiol Pol. 2009, 67, 72–76.. P i śmie nnict w o 1.. 24. Canonico M, Oger E, Plu-Bureau G, [et al.]. Estrogen andThromboembolism Risk (ESTHER) Study Group. Hormone therapy and venous thromboembolism among postmenopausal women: impact of the route ofestrogen administration and progestogens: the ESTHER study. Circulation. 2007, 20, 115 (7), 840-845.. Eaker ED, Chesebro JH, Sacks FM, [et al.]. Cardiovascular disease in women. Circulation. 1993, 88, 1999–2009.. 30. Bomba-Opoń D, Czajkowski K, Karowicz-Bilińska A, [et al.]. Recommendations of the Polish Gynecological Society concerning application of progesterone in obstetrics and gynecology]. Ginekol Pol. 2015, 86 (3), 234-238.. 2. Mosca L, Manson JE, Sutherland SE, [et al.]. Cardiovascular disease in women: a statement for healthcare professionals from the American Heart Association. Writing Group. Circulation. 1997, 96, 2468–2482. 3. Suchecka-Rachoń K, Rachoń D. Rola hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) u kobiet w okresie pomenopauzalnym. Choroby Serca i Naczyń. 2005, 2 (3), 115–124. 4. Myśliwska J. Hormonalna terapia zastępcza a choroby układu sercowo-naczyniowego u kobiet. O krok do przodu. Forum Medycyny Rodzinnej. 200, 3 (1), 1–9.. 64. © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. Nr 1/2016.

(195)