Janusz Kida & Zdzisław Jary
Krajobrazy lessowe południowo – zachodniej Polski
Wstęp
Problem, o którym mowa w tytule, był poruszany w literaturze przedmiotowej już w latach powojennych, w kontekście tworzonych klasyfikacji krajobrazu naturalnego naszego kraju. Istotne znaczenie mają tu opracowania Kondrackiego (1967, 1976), który podał schemat klasyfikacji typologicznej krajobrazu naturalnego Polski. Wśród krajobrazów wyżynnych (klasa II) wyróżnia on krajobraz lessowy (rodzaj A). Na odnośnej mapie „gatunków krajobrazów naturalnych Polski” (Ryc.
1.) ten typ krajobrazu został w południowo – zachodniej Polsce przypisany Płaskowyżowi Głubczyckiemu oraz znacznej części Przedgórza Sudeckiego (po dolinę Odry koło Wrocławia).
Podstawę rozwoju takiego krajobrazu tworzą pylaste, łatwo podatne na erozją skały o typie lessu, zawierajace oprócz materiału kwarcowego znaczną domieszkę węglanu wapnia. Są one przepuszczalne, a wody gruntowe zalegają tu zwykle dosyć głęboko, jednakże gleby na lessach należą do dobrych lub bardzo dobrych (częściowo są tu czarnoziemy stepowe). Lessy zajęte są w ogromnej części pod uprawę (Kondracki – 1967, s. 251).
Ryc. 1. Gatunki krajobrazów naturalnych według J. Kondrackiego (1976)
1 – deltowy; 2 – wydmowy nadmorski; 3 – tarasów zalewowych; 4 – tarasów wydmowych; 5 – rzeczno- jeziorny; 6 – jeziorny sandrowy; 7 – jeziorny morenowo-pagórkowaty i kemowy; 8 – równinny morenowy; 9 – równin peryglacjalnych; 10 – ostańców peryglacjalnych; 11 – wyżynny lessowy; 12 – wyżynny ze skał węglanowych; 13 – wyżynny ze skał kwaśnych; 14 – równin śródgórskich; 15 – górski regla dolnego; 16 – górski regla górnego, subalpejski i alpejski
Fig.1. Types of the natural landscapes acc. J. Kondracki (1976)
1 - deltaic; 2 – coastal dunes; 3 - flood plain terraces; 4 - dune terraces; 5 - alluvial-limnic; 6 – limnic- sandur; 7. limnic-morainic; 8 - morainic plains; 9 – periglacial plains; 10 – periglacial torse; 11- loessic uplands; 12 – carbonate rock uplands; 13 - acid rock uplands; 14 – intramontainous plains 15 – mountainous-lower forest belt; 16 - mountainous-upper forest belt, subalpine and alpine
W klasyfikacji krajobrazu naturalnego Polski, podanej przez Richlinga (1992), wśród typów krajobrazów wyżyn i niskich gór wydzielony jest krajobraz lessowy – eoliczny (Ryc. 2). W południowo – zachodniej Polsce przyporządkowany został jemu gatunek krajobrazu wysoczyzn słabo rozciętych, jaki występuje na Płaskowyżu Głubczyckim oraz w zachodniej części Pogórza Izerskiego. Podstawy takiego zakwalifikowania przez Richlinga nie różnią się zasadniczo od kryteriów Kondrackiego.
Oczywistym jest, że oba opracowania, a zwłaszcza dotyczące mapy z typologią krajobrazu naturalnego (Ryc. 1 i 2), odnoszą się do terenu całej Polski i w tej wersji są silnie zgeneralizowane.
Dlatego nie należy oczekiwać, że dadzą one wystarczająco szeroką informację na temat krajobrazów lessowych w południowo - zachodniej Polsce. Mają one charakter uogólniony i, z oczywistych względów, w ujęciach regionalnych wymagają rozwinięcia oraz uszczegółowienia. Takie rozumienie w miarę pełnej charakterystyki krajobrazów (uwzględniające skalę opracowania) skłoniło autorów niniejszego opracowania do podania dalszych faktów z zakresu badań lessów w SW Polsce, które uzupełnią dotychczasowe charakterystyki wydzieleń typologicznych krajobrazów naturalnych Polski dla tej części kraju.
Ryc. 2. Typologia krajobrazu naturalnego Polski według Richlinga (1992) Fig. 2. Natural landscape typology of Poland, after Richling (1992) Definicja krajobrazu a krajobraz lessowy
Istnieje wiele definicji krajobrazu, podają je m.in. Kondracki (1976), Richling (1982, 1992) i Ostaszewska (2002). Richling i Solon (1994) określają tym mianem „pełną”, ale heterogeniczną całość funkcjonującą zgodnie z prawami przyrody, obdarzoną zdolnością do samoregulacji i charakteryzującą się pewnym indywidualizmem (str. 11). Jednocześnie podkreślają wieloznaczność terminu krajobraz i dowolność w operowaniu tym pojęciem. Zdaniem tych autorów, nie udało się również dotychczas pomyślnie zastąpić terminu krajobraz innym, bardziej jednoznacznym określeniem. Ostaszewska (2002) wskazuje na fakt, że wiele definicji krajobrazu unika niedoskonałego i wielokrotnie krytykowanego podziału na komponenty, (str.54), co pozwala na znaczne uogólnienie treści, a tym samym, zwiększenie zasięgu ich stosowalności. Wskutek tego termin „krajobraz” jest dość swobodnie adaptowany przez przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Pod tym pojęciem rozumieć można zarówno układ złożony z tradycyjnie wyróżnianych komponentów, czy też układ człowiek – przyroda, jak i na przykład pejzaż (krajobraz widzialny).
Ostaszewska (2002) proponuje ostatecznie przyjęcie tradycyjnej i bardzo szerokiej definicji krajobrazu, który jest „układem powiązanych komponentów przyrody, powstałym na i w pobliżu powierzchni Ziemi”. Do komponentów przyrody zalicza składowe abiotyczne (budowa geologiczna wraz z rzeźbą, przypowierzchniowa część atmosfery, woda), składowe biotyczne (fauna i flora), powłokę glebową oraz wytwory działalności człowieka. Autorka wskazuje również, że powiązania komponentów można rozpatrywać statycznie i dynamicznie.
W kontekście rozważań nad krajobrazem lessowym istotne znaczenie ma stwierdzenie Ostaszewskiej (2002) na temat „właściwego wyróżnika” krajobrazu. Wskazując na „nieostrość”
tradycyjnej definicji stwierdza, że nie pozwala ona jednoznacznie określić, które związki komponentów są właśnie tak rozumianym wyróżnikiem. Autorzy niniejszego opracowania zgadzają się w tym względzie z opinią, że określenie najtrafniejszego „wyróżnika krajobrazu” będzie najczęściej zależało od celu pracy i szczegółowe roztrząsanie tego tematu rzeczywiście mija się z szybkim uzyskaniem zadowalającej odpowiedzi.
Odpowiedź na pytanie zawarte w tytule będzie oczywista, gdy przyjmie się założenie, że wszędzie tam, gdzie występuje krajobraz lessowy występują „lessowe wyróżniki” takiego krajobrazu. Jest to zgodne z podejściem Przewoźniaka (1987, za Ostaszewską 2002), który za najważniejszą cechę krajobrazu przyjmuje jego „całościowość organizacyjną”. Rozumie on przez to takie wzajemne powiązania komponentów krajobrazu, które wykluczają niezmienność jednego składnika, w przypadku zmian właściwości innego składnika (cechy) krajobrazu. Ostaszewska (2002) przytacza, między innymi, przykład jedności krajobrazu lessowego (str. 55-56) i podkreśla wymóg podania obiektów, które są obecne, spełniają ową „całościowość" i jednocześnie mogą być badane metodami naukowymi. W konkluzji autorka stwierdza, że koncepcja „krajobrazu” jako „organizacyjnej jedności komponentów” znajduje potwierdzenie w obserwacjach fizycznogeograficznych (str. 57), co upoważnia do uznania, że tak rozumiany „krajobraz” spełnia warunek całościowości organizacyjnej, możliwej do badania przez geografa.
Wyprzedzając rozważania nad atrybutami krajobrazu lessowego można z dużą dozą pewności stwierdzić, że istnieje w nim właśnie tak rozumiana organizacyjna jedność komponentów. Należy przypomnieć, że zarówno Kondracki (1967, 1976), jak i Richling (1992) podając charakterystyki opisujące gatunek krajobrazu lessowego odwołują się do „wyróżników lessowych” (typ rzeźby, gleb, wód, roślinności potencjalnej), spełniających warunek organizacyjnej jedności komponentów.
Ze zrozumiałych względów termin „krajobrazy lessowe” rozważany jest przez badaczy lessów jako układ powiązanych komponentów przyrody, w którym dominującą rolę odgrywają cechy indywidualne natury abiotycznej. Najważniejsze znaczenie ma tutaj samo tworzywo lessu (zob. ujęcia definicyjne Pye`a-1987, Jarego, Kidy i Śnihura-2002 i innych), które warunkuje szereg właściwości fizyko - chemicznych, geotechnicznych i hydrologicznych tego osadu. W konsekwencji, decyduje to o kierunkach przeobrażeń pokryw lessowych (procesy rzeźbotwórcze, glebowe), w warunkach określonych stosunków wodnych, klimatu i pokrywy roślinnej. W tym znaczeniu już sam osad lessowy (również osad lessopodobny) przyjmuje rolę szczególnego, a zarazem najważniejszego, komponentu (wyróżnika) krajobrazu lessowego.
O powstawaniu krajobrazu lessowego można mówić wraz z rozpoczęciem cyklu (najczęściej kilku cykli) akumulacji eolicznej. W jego tworzenie zaangażowane są różnorodne i bardzo złożone procesy, działające zarówno syn -, jak i postdepozycyjnie. Wymienić tu trzeba zarówno aerodynamikę procesu akumulacji pyłu, jak i cechy podłoża lessowego (relief przedlessowy, typ pokrycia terenu, stosunki wodne itp.). Przeobrażenia pokryw lessowych, zachodzące po zakończeniu akumulacji pyłu – szczególnie w tym okresie dochodzą do głosu różne procesy, które zmieniają wiele cech nagromadzonych lessów. Dotyczy to zwłaszcza procesów erozji wodnej i eolicznej, procesów glebowych, złożonych oddziaływań biogenicznych flory i fauny oraz, w czasach historycznych, szeroko pojętej działalności człowieka na terenach lessowych.
Można wyróżnić lessowy krajobraz pierwotny i wtórny (przeobrażony). Krajobraz pierwotny dotyczy takiego obszaru z pokrywą lessową, na którym morfologia jest wynikiem jedynie naturalnych procesów. Akumulacja pyłu zachodziła tu w obrębie określonych elementów zastanej rzeźby, która stymulowała aerodynamiczne warunki depozycji. Proces ten był wspierany przez sprzyjające cechy klimatu, określone warunki wodne i pokrycie roślinno - glebowe. Równocześnie z narastaniem pokryw, oraz po zakończeniu akumulacji pyłu, zachodziły procesy geomorfologiczne,
modyfikujące (modelujące, przeobrażające) cechy utworzonej pokrywy. Za utworzone w takich okolicznościach elementy „zabudowy” krajobrazu lessowego powszechnie uznaje się: zwarte wystąpienia lessów o różnej miąższości i zasięgu horyzontalnym (wysoczyzny, plateau, wyspy, płaty lessowe itd.) - ich powierzchnia stropowa jest zazwyczaj płaska lub falista. Formom tym towarzyszą pagórki i grzędy lessowe (np. gredy), wraz z powierzchniami stokowymi, oraz krawędzie lessowe – zwłaszcza te typu akumulacyjnego. Obecne są również formy wklęsłe (niecki, zagłębienia i doliny różnej skali), które powstały jeszcze przed okresem akumulacji lessu. Zachodząca wtedy sedymentacja nie zatarła cech starszej, przedlessowej, rzeźby - niekiedy ją tylko złagodziła. Do charakterystycznych wyróżników morfologii lessowej należy również zaliczyć cały inwentarz form erozyjnych (wąwozy, parowy, żłobiny, formy sufozyjne, niecki denudacyjne i deflacyjne itp.).
Podkreślić w tym miejscu trzeba, że te tak typowe dla obszarów lessowych formy są wynikiem tzw.
erozji naturalnej – w przeciwieństwie do form erozji przyspieszonej (np. rozcięcia drogowe), wywołanej działalnością człowieka.
Krajobraz lessowy wtórny jest niczym innym, jak przeobrażonym wskutek działalności człowieka krajobrazem pierwotnym. Różnorodne właściwości lessów, zarówno te geologiczno - inżynierskie, hydrogeologiczne, jak i przydatność gospodarcza tych osadów (rolnictwo, przemysł budowlany i in.) spowodowały, że wiele pokryw lessowych uległo znacznemu przeobrażeniu. Obok zmiany niektórych właściwości litologicznych lessów (odwapnienie, chemizacja, dosiadanie zapadowe i in.), obszary lessowe wzbogaciły się o szereg nowych elementów rzeźby, powstałych na skutek zachwiania dotychczasowej równowagi w tym specyficznym ekosystemie. Szczególnego wymiaru nabrały tu procesy erozyjne (wspomniana wcześniej erozja przyspieszona), uruchomione na wielką skalę wskutek niewłaściwej działalności rolniczej, trzebieży lasów, nieprzemyślanej gospodarki wodnej, czy też dynamicznych procesów osadniczych. Do istniejących już elementów naturalnego krajobrazu lessowego doszły ich analogi natury antropogenicznej. Są nimi niezliczone efekty morfologiczne erozji: obok całej gamy form wąwozowych i żłobin, bardzo powszechnie występują rozcięcia drogowe (debrza), krawędzie erozyjne i akumulacyjne (zwłaszcza terasy rolne), niecki z dosiadania zapadowego, formy sufozyjne i in.
Urodzajność gleb wytworzonych na lessach przyczyniła się do rozwoju rolnictwa, z dominacją kierunku pszenno - buraczanego – charakter pól uprawnych na terenach lessowych pozwala dość jednoznacznie wskazać istniejące tu wzajemne powiązania typu rolnictwa ze specyficznym środowiskiem lessowym. Dość charakterystyczną cechą obszarów lessowych Polski SW jest ich bezleśność. O ile w strefie stepu (prerii itp.) tłumaczy się to uwarunkowaniami klimatycznymi (wielkość opadów), to na terenach wilgotniejszych brak lasu jest zazwyczaj wynikiem wycinki dokonanej przez człowieka. Ważną przesłanką działania było tu dążenie do pozyskania nowych areałów z urodzajnymi glebami (brunatne, płowe, szaroziemy). Zdaniem autorów, takie piętno gospodarcze, „odciśnięte” na naturalnym zespole komponentów krajobrazu lessowego, uzupełnia (dopełnia) jego całościowość. Można się pokusić o stwierdzenie, że nawet liczne wyrobiska eksploatacyjne cegielni (glinianki – zarówno czynne, jak i nieczynne), pozyskujące surowiec lessowy dla przemysłu ceramicznego, są dość charakterystycznym (by nie rzec – nierozłącznym) elementem krajobrazu lessowego.
Obszary lessowe Polski południowo - zachodniej
Lessy południowo - zachodniej Polski reprezentują tzw. lessy sudeckie, do których zalicza się osady pyłowe genezy eolicznej związane z pasem przedgórzy i pogórzy Śląska Dolnego i Opolskiego (Jersak, 1973, 1976, 1991; Kida, 1983; Maruszczak, 1991; Jary 1996, 1999). Występują one zazwyczaj w postaci wielu izolowanych płatów, często posiadają zróżnicowaną miąższość, odmienną sekwencję stratygraficzną oraz właściwości fizykomechaniczne (Jary, Kida, Śnihur -2002; Kida, Jary – 2001, 2004).
Na omawianym terenie wymienia się następujące obszary występowania lessów i utworów lessopochodnych (Jary, Kida, Śnihur, 2002): Płaskowyż Głubczycki, Garb Chełma, Wał Trzebnicki, Wzgórza Niemczańsko - Strzelińskie, Masyw Ślęży, Wzgórza Strzegomskie, Równina Wrocławska, Pogórze Kaczawskie, Pogórze Izerskie z Obniżeniem Żytawsko-Zgorzeleckim, Kotlina Kłodzka (Ryc.
3). Wśród nich wydzielić można pokrywy lessowe o miąższościach przekraczających 2 metry (maks.
8 -10 m) oraz płytkie pokrywy pyłowe, których miąższość nie przekracza 2 metrów (najczęściej
kilkadziesiąt centymetrów). Te ostatnie zawierają najczęściej większe ilości frakcji piaszczystych i nie są zróżnicowane stratygraficznie (Jary, 1996, 1999). Podkreślić trzeba, że o wiele mniejsze miąższości pokrywy lessowej w Polsce SW, niż np. w Polsce centralnej i wschodniej, ograniczają dość istotnie powstanie typowej rzeźby lessowej, znanej z innych terenów.
Klasycznym i najbardziej zwartym obszarem lessowym w Polsce SW jest Płaskowyż Głubczycki. Występuje tu specyficzna morfologia lessowa (Jary, 1991; Kida, 1996, 2003), tutaj rozpoznano też najbardziej miąższe profile lessowe, których zawartość litologiczno - strukturalna stała się podstawą wydzieleń stratygraficznych ugruntowanych w literaturze regionalnej (profile z Raciborza - Ocic, Branic, Głogówka, Białej Prudnickiej, Krzanowic, Kietrza, Baborowa - Cegła, 1972; Jersak, 1973, 1991; Kida, 1983; Kida, Jary, 2001; Jary, 1996)
Oprócz Płaskowyżu Głubczyckiego, znacznej miąższości lessy reprezentują profile z Trzebnicy, Skarszyna i Zaprężyna (Wzgórza Trzebnickie), Białego Kościoła i Dankowic (Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie), Księginic Małych (Masyw Ślęży), Złotoryji (Pogórze Kaczawskie) oraz Tłumaczowa (Kotlina Kłodzka).
Ryc. 3. Rozmieszczenie lessów i osadów lessopochodnych w południowo-zachodniej Polsce
(Jary i inni 2002) a - pokrywy lessowe o miąższości przekraczającej 2-3 m, zróżnicowane stratygraficznie i cechujące się specyficzną rzeźbą lessową; b-płytkie pokrywy pyłowe (o,3 do 2m) niezróżnicowane stratygraficznie; północna granica obszarów powyżej 400 m n.p.m.,1 – Równina Wrocławska; 2 – Wał Trzebnicki; 3 – Garb Chełma; 4 – Płaskowyż Głubczycki; 5 – Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie; 6 – Masyw Ślęży; 7 – Wzgórza Strzegomskie; 8 – Pogórze Kaczawskie; 9 – Pogórze Izerskie oraz Obniżenie Żytawski-Zgorzeleckie; 10 – Kotlina Kłodzka
Fig. 3. Distribution of loess and loess-derived deposits in SW Poland (Jary et al., 2002)
a - loess covers thicker than 2 m, stratigraphically differentiated within the sections and characterised by a specific loess relief; b - thin (from 0,3 to 2,0 m), loamy (sandy and/or clayey) loess and loess-derived discontinuous patches of no specific surface relief. They are stratigraphically undifferentiated point of view; c – northern boundary of the areas above 400 m a.s.l.
1 – Wrocław Plain; 2 – Trzebnica Hills; 3 – Chełm Hump; 4 – Głubczyce Upland; 5 – Niemcza-Strzelin Hills; 6 – Ślęża Massif; 7 – Strzegom Hills; 8 – Kaczawa Foothills; 9 – Izera Foothills; 10 – Kłodzko Basin
Płytkie utwory pyłowe występują najczęściej w bezpośredniej bliskości płatów lessowych, stanowiąc niekiedy ich specyficzne „ogony” – duża część takich osadów swym składem granulometrycznym sygnalizuje jedynie fakt eolicznej depozycji pyłu, gdyż wyrazistość akumulacji zatarta została przez syn - i postsedymentacyjne procesy pedogenetyczne. Osady tego typu występują głównie na Równinie Wrocławskiej, aczkolwiek stwierdzono je również w Kotlinie Kłodzkiej, na Pogórzu Kaczawskim.
Główne cechy krajobrazu lessowego w południowo - zachodniej Polsce
Najpełniejszy inwentarz wyróżników krajobrazu lessowego prześledzić można na Płaskowyżu Głubczyckim, z którym sąsiaduje Garb Chełma. Za najważniejsze elementy uznaje się tu krawędzie lessowe, równiny i wysoczyzny lessowe, stoki z pokrywą lessową, formy dolinne oraz rozcięcia erozyjne (Jary, 1991; Kida - 1996, 2003).
Krawędzie lessowe:
wykazują częsty związek z rzeźbą starszego podłoża - powszechnie jednak tłumaczone są dynamicznymi warunkami akumulacji pyłu. Wyraźna krawędź lessowa przebiega wzdłuż północnej i północno - wschodniej granicy Płaskowyżu Głubczyckiego. Najlepiej zaznacza się ona w rejonie Głogówka, gdzie ma miejscami dwu- a nawet trójstopniowy przebieg. We wschodniej części Płaskowyżu, na N i S od Raciborza, krawędź ta pokrywa się z załomem na przejściu wierzchowiny do doliny Odry. W strefie przykrawędziowej występują największe miąższości lessów (do 10 m), chociaż miejscami wartości te wynoszą jedynie kilka metrów. Na przedpolu Gór Opawskich wyrazistość krawędzi lessowej jest znacznie mniejsza (procesy denudacyjne).
Równiny i wysoczyzny lessowe:
takie względnie płaskie powierzchnie (w mniejszej skali często faliste) spotyka się w przykrawędziowej strefie Płaskowyżu Głubczyckiego oraz po południowej stronie Garbu Chełma.
Trójdzielny przebieg krawędzi lessowych pozwolił wydzielić na obszarze Płaskowyżu Głubczyckiego
„schodowato” położone względem siebie równiny lessowe. Te, które zajmują najwyższe położenie morfologiczne można określić mianem wysoczyzn lessowych, często będące spłaszczeniami w obrębie garbów wododzielnych.
Na przedpolu Gór Opawskich występowanie równin związane jest głównie z powierzchniami akumulacji wodnolodowcowej. Takie poziomy zostały dodatkowo nadbudowane przez lessy oraz osady lessopodobne.
Sieć dolinna:
Cechy rozdolinnienia Wysoczyzny Głubczyckiej, a co za tym idzie - mnogość powierzchni zboczowo - stokowych wynikają z nadrzędności głównych dolin rzecznych, prowadzących cieki, względem dolin dopływów oraz gęstego systemu suchych dolinek denudacyjnych. Doliny główne mają najczęściej wyraźnie zarysowany poziom denny, podkreślony załomem na przejściu do zbocza.
Jedynie w górnych odcinkach tych rzek doliny mają kształt nieckowaty, bez wyraźnego rozgraniczenia na dno i zbocza. Niekiedy obserwuje się asymetrię zboczy. W strefach przejściowych, z wierzchowiny ku dolinie, stwierdza się występowanie najbardziej miąższych pokryw lessów.
Inny charakter morfologiczny reprezentuje sieć suchych dolin nieckowatych, których gęstość na Wysoczyźnie Głubczyckiej dochodzi niekiedy do 4 km/km2 (Jahn, 1968; Jary, 1991). Tworzą one najczęściej całe systemy, które łącząc się w dolnych partiach znajdują swe ujścia w dolinach głównych rzek i ich dopływów. Powszechnie są to dolinki zawieszone, mające wyloty w obrębie spłaszczeń stokowych, bądź też nad górnym - wypukłym załomem zboczowym doliny wyższego rzędu. W profilu podłużnym brak jest wyraźnych załamań - jest on przeważnie wklęsły i jedynie w górnym obrzeżeniu staje się wypukły. Analogicznie wygląda profil poprzeczny: nie ma tu wyraźnego rozgraniczenia na partię zboczową oraz dno. Wklęsłość powoduje, że dno przechodzi stopniowo w zbocze, a dalej (bez wyraźnej granicy) w stoki kopulastych wyniosłości lub obłych grzbietów.
Duża gęstość suchych dolinek, o długości, a także szerokości osiągającej nieraz kilkaset metrów powoduje, że pozornie jednolite, płaskie fragmenty Wysoczyzny są w rzeczywistości silnie falistą wierzchowiną. W terenie przeważają powierzchnie stokowe o przeciętnych nachyleniach 4 - 8o, w niektórych miejscach nachylenia osiągają wartości nawet 20o (Jary, 1991).
Rozcięcia erozyjne:
inwentarz form tego typu jest w omawianym terenie niezbyt duży. Najwięcej jest ich na Wysoczyźnie Głubczyckiej, lecz zgrupowane są na niewielkim fragmencie o powierzchni ok. 35 km2, położonym na N od Głubczyc, w okolicach Klisina, Pomorzowic, Grudyni Wielkiej i tzw. Głubczyckiego Lasu.
Bogatsza jest sieć form erozyjnych w rejonie Garbu Chełma (Kida, 1996). Szczegółowe badania nad erozją w lessach Płaskowyżu Głubczyckiego, prowadzone przez Jarego (1991) pozwoliły na wydzielenie trzech typów form wąwozowych:
- głębokie i silnie rozgałęzione parowy porośnięte roślinnością - nie zauważa się tu większych oznak uaktywniania procesów erozyjnych. Tym ostatnim podlegają w niewielkim stopniu części głowowe głównych rozcięć, dno form i odnogi boczne.
- płytkie parowy (głębokość 1 - 3 m), o łagodnych zboczach i z dominacją V - kształtnego profilu poprzecznego ( jedynie na niewielkich odcinkach prześledzić można płaskie dno, do 2 m szerokości).
Profil podłużny dna jest wyrównany i ma niewielki spadek. Brak jest wyraźnych oznak działania współczesnej erozji.
- formy intensywnie modelowane współcześnie, reprezentujące wszystkie stadia rozwojowe wąwozów. Cechami morfometrycznymi przypominają one parowy wspomniane wyżej, lecz w profilu podłużnym występują już progi i znaczne załamania spadku. Wloty odnóg bocznych są często zawieszone ponad poziomem dennym głównej formy. Długość rozcięć takich form dochodzi do 400- 600 m. Inne formy erozji (rozcięcia inicjowane drogami polnymi, żłobiny i bruzdy erozyjne, przejawy sufozji) nie są zbyt powszechne. Inwentarz takich form jest bogatszy w rejonie Garbu Chełma. Na licznych, wypukłych i wklęsłych stokach widoczne są często skutki działania erozji linijnej oraz zmywu powierzchniowego. Powierzchnie pokryte lessem rozcina sieć nieckowatych dolin, w które z kolei wcięły się formy typu wąwozowego (debrza) - ( Kida, 1996).
Formami zaznaczającymi się na powierzchniach pokrytych lessami są terasy rolne (efekt orki). Ich obecność na badanym terenie wynika z falistego reliefu oraz ze sposobu rolniczego użytkowania stoków. Niewątpliwie, odmienny nieco charakter lessów Polski SW (lessy formacji umiarkowanie wilgotnej) jest przyczyną ich mniejszej podatności na erozję. To samo dotyczy rzeźby lessowej - jej przewodnie cechy są tu echem morfologii podłoża, złagodzonej późniejszymi procesami akumulacji eolicznej i synchronicznie zachodzącej redepozycji pyłu. Less zamaskował niejednokrotnie starszą rzeźbę, powlekając ją pokrywą, której miąższość wzrasta w dół stoku. Na przejściach z wierzchowiny do dolin rzecznych, w strefach przykrawędziowych, lessów jest najwięcej i stanowi to pierwotną cechę tych osadów Nie wyklucza to redepozycji lessów w obrębie różnych elementów reliefu, już po zakończeniu akumulacji.
Wnioski
Przytoczone, głównie w oparciu o dane z Płaskowyżu Głubczyckiego, charakterystyki komponentów krajobrazu lessowego w południowo - zachodniej Polsce można z powodzeniem odnosić do pozostałych terenów lessowych tej części kraju. Trzeba jednocześnie nie zapominać, że wystąpienia lessów na terenie Wzgórz Trzebnickich, Wzgórz Niemczańsko–Strzelińskich, Pogórza Kaczawskiego, Masywu Ślęży są przestrzennie o wiele mniejsze i nie zawsze tak zwarte, jak na Opolszczyźnie. Uwaga ta odnosi się także do lessów w Kotlinie Kłodzkiej i utworów pyłowych na Pogórzu Izerskim oraz Równinie Wrocławskiej. Malejąca generalnie, ze wschodu na zachód miąższość lessów, mniejsza podatność tych osadów na erozję oraz wspomniane już ograniczone zasięgi występowania płatów lessowych spowodowały, częstokroć, zubożenie inwentarza typowych form rzeźby (krajobrazu) lessowej. Nałożyło się także na to zatarcie ich wyrazistości w strefach peryferyjnych płatów lessowych, gdzie na typowe procesy lessowe nakładały się często inne (poligeniczne) procesy rzeźbotwórcze, nie zawsze typowe dla środowiska lessowego. Małe miąższości pokryw pyłowych równie skutecznie eliminowały możliwość zaistnienia niektórych klasycznych wyróżników środowiska depozycji i redepozycji lessów. Nie mniej i tutaj można wskazać formy, typowych dla lessów, połogich stoków z pokrywą pyłową, wklęsło - wypukłe powierzchnie stokowo – zboczowe, krawędzie lessowe (zarówno erozyjne, jak i akumulacyjne), formy erozji wąwozowej różnej skali, efekty przeobrażeń terenów lessowych na skutek działalności człowieka (terasy rolne, debrza i in.).
Wymienione powyżej fakty potwierdzają, zdaniem autorów, że obszary lessowe południowo - zachodniej Polski posiadają dostatecznie bogaty inwentarz powiązanych ze sobą komponentów
„lessowych”, które w pełni uzasadniają celowość wydzielania krajobrazu lessowego na tym terenie.
Are there the loess landscapes in the south – west of Poland?
Summary
The answer for the question from a title earlier have included in their own elaborations Kondracki (1967, 1976), who in upland landscapes of Poland marks out the loess landscape and Richling (1992), who sets apart the landscape called loess - aeolian type. Considerable number of new research results concerning loess and loess - derived sediments of SW Poland allow for development this problem with hope it will completed characteristics of present basics typological classification of the natural landscape of Poland.
In did the term “the loess landscape“ is considered by loess scientists as a system of connected natural components of nature where dominants are the individual abiotic – nature properties. The most important is here loess material which sets much specification: physical, chemical, geotechnical and hydrological of this sediment. The loess itself is a particular and the most important component (marker) of the loess landscape.
In discussed area loess and loess-derived sediments are located in Głubczyce Upland, Chełm Hump, Trzebnica Rampart, Niemcza-Strzelin Hills, Ślęża Massif, Strzegom Hills, Wrocław Lowland, Kaczawskie Foreland, Kłodzko Basin, Izerskie Foreland with Żytawa - Zgorzelec Depression (Jary, Kida, Śnihur - 2002).
The broadest inventory of markers of the loess landscape we can found on Głubczyce Upland.
The most important elements are here loess edges, plains and loess plateau, loess covered hillsides, denudation valleys and erosional forms of different types (Kida, 1996). The characteristic of the loess landscape components of Głubczyce Upland in SW Poland we can apply to the rest loess areas in this part of the country. It is possible to consider them in the context of primary and secondary (transformed by human) loess landscape.
The loess areas of SW Poland have full inventory of interconnected loess components making plausible the separation of the kind of loess landscape in this region.
Fotografie:
Fot. 1. Falista wierzchowina lessowa na Wzgórzach Trzebnickich (Wysoki Kościół) Fot. 1. Trzebnica Hills (Wysoki Kościół) - undulating loess landscape
Fot. 2. Płaskowyż Głubczycki – wysoczyzna lessowa w okolicach Grudyni Wielkiej Fot. 2. Głubczyce Plateau – loess upland near Grudynia Wielka
Fot. 3. Wąwóz drogowy w okolicach Złotoryji (Pogórze Kaczawskie) Fot. 3. Loess gully near Złotoryja (Kaczawa Hills)
Fot. 4. Wąwóz lessowy koło Skarszyna (Wzgórza Trzebnickie) Fot. 4 Loess gully near Skarszyn (Trzebnica Hills)
Fot. 5. Wzgórza Trzebnickie – Skarszyn młode rozcięcie erozyjne Fot. 5. Trzebnica Hills – head – cut near Skarszyn
Fot. 6. Płaskowyż Głubczycki – krawędź lessowa koło Głogówka Fot. 6. Głubczyce Plateau – loess edge near Głogówek
Fot. 7. Okolice Jakubowic na Płaskowyżu Głubczyckim – rozcięcie typu debrza Fot. 7 Jakubowice on Głubczyce Plateau – road on the bottom of gully
Fot. 8. Wzgórza Strzlińskie – typowe rozcięcie drogowe w obrębie wysoczyzny lessowej Fot. 8. Strzelin Hills – loess upland dissected by road
Fot. 9. Garb Chełma (okolice Leśnicy) – terasy rolne
Fot. 10. Wzgórza Strzelińskie – terasy rolne Fot. 10 Strzelin Hills – loess upland dissected by road
Literatura:
Cegła J., 1972, Sedymentacja lessów Polski, Acta Univ. Wratisl. 168, Studia Geogr. 17, ss.72.
Jahn A., 1968, Wysoczyzna Głubczycka, [w:] S. Szczepankiewicz (red.), Studia geograficzno- fizyczne z obszaru Opolszczyzny, I, Instytut Śląski, Opole, s. 5-15.
Jary Z., 1991, Erozja wąwozowa na Wysoczyźnie Głubczyckiej, Acta Univ. Wratisl. 1237, Prace Inst.
Geogr. A(6), s. 131-151.
Jary Z. 1996, Chronostratygrafia oraz warunki sedymentacji lessów Polski południowo-zachodniej na przykładzie Płaskowyżu Głubczyckiego i Wzgórz Trzebnickich, Acta Univ. Wratisl. 1766, Studia Geogr.63, ss. 103.
Jary Z., 1999, Ostatni cykl lessowy w Polsce SW, [w:] Z. Jary (red.), „Geneza i wiek pokrywowych utworów pylastych południowo – zachodniej Polski”, Przewodnik III Seminarium Lessowego, Wrocław – Bożków, 8 – 10.X.1999, s. 35-36
Jary Z., Kida J., 2002, Erozja wąwozowa na obszarach lessowych południowo-zachodniej Polski, [w:]
Przeobrażenia środowiska pod wpływem erozji, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 487, PAN, Warszawa 2002, s. 79 - 86.
Jary Z,. Kida J., Śnihur M., 2002, Lessy i osady lessopochodne w południowo-zachodniej Polsce, [w:]
Czasopismo Geograficzne, t. LXXIII, z. (1-2), s. 63-100.
Jersak J., 1973, Litologia i stratygrafia lessu wyżyn południowej Polski, Acta Geogr. Lodziensia 32, ss. 142.
Jersak J., 1976, Geneza lessu wyżyn południowej Polski, Biul. Inst. Geol. 297.
Jersak J., 1991, Lessy formacji umiarkowanie wilgotnej na Płaskowyżu Głubczyckim, [w:] J. Jersak (red.) Less i osady dolinne, Prace Nauk. Uniw. Śląskiego w Katowicach 1107, s. 10-50.
Kida J., 1983, Lessy Opolszczyzny. Arch. Inst. Geogr. Uniw. Wrocł., s. 311.
Kida J., 1996, Niektóre cechy rzeźby lessowej Opolszczyzny, Acta Univ. Wratisl. 1808, Prace Inst.
Geogr. A8, s. 43-62.
Kida J., 2003, Rzeźba obszarów lessowych Opolszczyzny, [w:] Śmigielska M. i Słodczyk J., (red.), Śląsk Opolski w warunkach integracji europejskiej, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 31 - 36.
Kida J., Jary Z., 2001, Lessy i utwory lessopodobne w południowo-zachodniej Polsce, [w:] Z. Jary i J.
Kida (red.), 2001, Osady plejstoceńskie przedpola Sudetów, XI Seminarium „Korelacja stratygraficzna lessów i utworów lodowcowych Polski i Ukrainy”, Wrocław-Jarnołtówek 23- 28.IX.2001, Inst. Geogr. UWr., s. 13-24.
Kida J., Jary Z., 2004a, Lessy Pogórza Kaczawskiego, [w:] Przyroda Sudetów Zachodnich, Wyd.
Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze oraz Zachodniosudeckiego Towarzystwa Przyrodniczego, t.6 (2003), s. 211-222.
Kida J., Jary Z., 2004b, Występowanie oraz główne cechy lessów i osadów lessopochodnych na terenie Polski SW, [w:] Jary Z (red.) Zmiany klimatu zapisane w sekwencjach lessowych, IV Seminarium Lessowe, Strzelin, 13-16 października 2004, IGiRR UWr, PIG - Oddz. Doln., PTGeogr., s. 57-62.
Kondracki J., 1967, Geografia Fizyczna Polski, PWN, Warszawa, ss.575.
Kondracki J., 1976, Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej, PWN, Warszawa, ss.168.
Maruszczak H. (red.), 1991, Podstawowe profile lessów w Polsce, Wyd. UMCS, Lublin, A: ss. 61, B:
ss. 200, C, ss. 17.
Ostaszewska K., 2002, Geografia krajobrazu, PWN, Warszawa, ss. 277.
Przewoźniak M., 1987, Podstawy kompleksowej geografii fizycznej, Uniw. Gdański, Gdańsk.
Pye K., 1987, Aeolian dust and dust deposits, Academic Press, London, ss. 335.
Richling A., Solon J., 1994, Ekologia Krajobrazu, PWN, Warszawa, ss. 225.
Richling A., 1982, Metody badań kompleksowej geografii fizycznej, PWN, Warszawa, ss. 163.
Richling A., 1992, Kompleksowa geografia fizyczna, PWN, Warszawa, ss. 375.
Uniwersytet Wrocławski
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Zakład Geografii Fizycznej
Pl.Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław
jary@geogr.uni.wroc.pl, kida@geogr.uni.wroc.pl
