SPRAW OZDANIA
Międzynarodowa Sesja Robocza
The Second Generation o f Democrańc Elites in Eastern and Central Europę M ogilany, 10-12 grudnia 1999
D ziesiąta rocznica demokratycznej transform acji w Europie Środkowej i W schodniej stała się okazją do wspom nień, podsum ow ań i prognoz prezen
tow anych n a licznych konferencjach, sympozjach i spotkaniach, odbywanych w rozm aitych pun ktach świata: A nn A rbor, Jachrance, Budapeszcie i z pewnoś
cią wielu innych. Badacze elit nie świętowali okrągłej rocznicy, lecz pracowali n a roboczej sesji w M ogilanach, zastanaw iając się nad ewolucją i kondycją w schodnioeuropejskich elit pod koniec lat 90.
M iędzynarodow a sesja robocza The Second Generation o f Democratic Elites in Eastern and Central Europę zorganizow ana została przez Jacka W asilewskiego z In sty tu tu Studiów Politycznych PA N (grant K B N 1H01F00912), przy istotnym w sparciu Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. W podkrakow skim ośrodku konferencyjnym PA N spotkało się dwudziestu ośm iu badaczy z 12 krajów: A ustralii, Francji, Norwegii, USA, Czech, Estonii, Litwy, Rosji, Słowacji, Słowenii, W ęgier i Polski. W arto podkreślić, że w sesji uczestniczyli - obok renom owanych uczonych o świa
towej pozycji - doktoranci z Francji, Rosji, Słowacji i Polski.
W w ystąpieniu inauguracyjnym W łodzimierz W esołowski (Theoretical Aspects o f Elitę Research) przypom niał trzy podejścia aksjologiczne w b ada
niach n ad elitam i (elitarystyczne, elitystyczne oraz „neutralne”), a także trzy zasadnicze opcje teoretyczne: stratyfikacyjną, psychologiczną oraz instytuc
jonalną. W edług W esołowskiego właśnie podejście instytucjonalne jest najlep
szym fundam entem badań elity politycznej w procesie transform acji, choć oczywiście pozostałe podejścia nie pow inny być pomijane. Nawiązując do B ourdieu, za specyficzną cechę transform acji w Polsce uważa W esołowski w iodącą rolę free-floating capitals: zasobów politycznych, finansowych, kul
turow ych i społecznych, k tóre niekoniecznie bezpośrednio powiązane są z in
stytucjonalnym zakotwiczeniem ich nosicieli, a które w w arunkach polskich bardzo łatw o przekraczają granice biznesu i polityki. Brak ścisłych rozgrani
czeń m iędzy sferą polityki i biznesu stanowi potencjalne zagrożenie dla stabilności polskiego systemu politycznego: zachwianie równowagi między największymi siłami kontrolującym i te sfery m oże doprow adzić do destabiliza
cji sceny politycznej.
Bez w ątpienia wydarzeniem sesji było wystąpienie Johna Higleya i Ja n a Pakulskiego (Elite Theory and Research in Postcommunist Societies), uznanych w m iędzynarodowej skali liderów współczesnego elityzmu. N ajw aż
niejszą tezą ich wspólnego referatu było twierdzenie o podstawowej roli elit w kształtow aniu systemów politycznych i ekonomicznych, zwłaszcza w Europie W schodniej. W okresie przełom u elity m iały znaczną swobodę działania (przy nieobecności zorganizow anych grup interesów i silnych partii politycznych), stając się głównymi budowniczymi nowego ładu.
Zirytow ani nieco - ja k m ożna sądzić - teoretyczną niekonkluzywnością empirycznych studiów n ad elitam i i transform acją prow adzonym i w krajach byłego bloku sowieckiego, Higley i Pakulski wyłożyli expressis verbis p o d stawowe założenia paradygm atu elitystycznego. Jest ich - w ich ujęciu - pięć:
1) elity są uniwersalne; 2) elity są głównymi kreatoram i systemu politycznego;
3) źródła różnic m iędzy systemami politycznymi tkw ią przede wszystkim w różnicach sposobów działania i strukturach elit; 4) elity to nie statystyczne agregaty osób zajm ujących główne pozycje, lecz zintegrowane grupy społeczne;
5) elity nie tylko kształtują system polityczny, ale w znacznej mierze - choć nie wyłącznie - pozapolityczną świadomość zbiorową, tożsam ość i zachow ania m as. A by skutecznie badać determ inującą rolę elit wobec systemu politycznego - d od ają autorzy - trzeba mieć dobre rozeznanie wewnętrznej konfiguracji elit w danym kraju. Najistotniejsze są trzy aspekty elit: 1) wewnętrzna struk tura i spójność elity; 2) relacje elity z głównymi siłami społecznymi (w tym z m asam i); 3) w zory cyrkulacji elit.
W ystąpienie Jo h n a Higleya i Ja n a Pakulskiego zrobiło wielkie wrażenie nie tylko ze względu n a treść (notabene, ich ostre tezy nie przez wszystkich przyjm ow ane były z aprobatą), lecz także ze względu n a formę. T o był wzorzec akadem ickiego wykładu. K larow ność wywodu, akcentowanie i pow tarzanie najważniejszych tez, m odulacja głosu, gdy trzeba było anegdota, wszystko to we właściwych proporcjach i we właściwym czasie, służyło wyłącznie „sprzeda
n iu” ich naukow ego credo*.
R adosław M arkow ski (Patterns o f Political Representation in East- -Central Europe) przedstaw ił tworzenie się systemów partyjnych w Europie Środkowej i W schodniej n a podstaw ie badań porównawczych w Bułgarii,
* Tłumaczenie referatu Higleya i Pakulskiego opublikuje „K ultura i Społeczeństwo”.
Czechach, Polsce i n a W ęgrzech w latach 1994-1995. Punktem wyjścia analizy było określenie natury systemu kom unistycznego w poszczególnych krajach przed 1989 rokiem . W edług M arkow skiego system czechosłowacki określić m ożna jak o biurokratyczny, bułgarski - patrym onialny, z kolei w Polsce i na W ęgrzech istniał nacjonalistyczno-dostosowawczy (accomodative-nationalist) m odel spraw ow ania rządów przez kom unistyczną elitę. Z kolei porów nanie procesu tw orzenia się i działalności partii politycznych, zapoczątkow anego w badanych krajach w 1989 ro k u prowadzi do wniosku, że w Bułgarii, Czechach i n a W ęgrzech najważniejsze dla p artii politycznych były kwestie ekonomiczne, przy praw ie całkowitym ignorow aniu kwestii socjokulturowych.
W Polsce inaczej: największą rolę odgrywają m iędzypartyjne różnice w wym ia
rze socjokulturowym i religijnym, znacznie mniej wyraziste są podziały doty
czące zagadnień ekonomicznych.
R eferat Bogusławy D obek-Ostrow skiej (Elites and M ass M edia in East- -Central Europę) poświęcony został relacjom między m ediam i a elitami.
A u to rk a przypom niała m odele masowego kom unikow ania, rolę m ediów w kam paniach wyborczych w Polsce oraz problem y towarzyszące procesowi przejm ow ania kontroli nad m ediam i elektronicznymi przez spółki prywatne.
Pozostałe trzy referaty, analizujące w ybrane aspekty polskich elit opraco
w ane zostały na podstaw ie wyników badań „E lita rządząca i w ładza elity”
przeprow adzonych przez ISP PA N w 1998 roku. Ew a N alewajko (Polish Political Elitę on the Sta te) zaprezentowała poglądy polskiej elity politycznej n a rolę i zakres władzy państw a. Z przedstaw ionych przez nią danych wynika, że praw ie 70% polityków opow iada się za m odelem państw a opiekuńczego; wyjątkiem są politycy U nii W olności, którzy optują za modelem państw a ograniczonego. Podobnego zdania są członkowie elity adminis
tracyjnej i elity biznesu: oni także preferują państw o o ograniczonych prerogatyw ach. Jan in a Frentzel-Zagórska (Structures o f the Polish Political Scene as seen by the Elitę) skoncentrow ała się n a analizie specyfiki polskiej sceny politycznej, k tó rą wyznacza dwubiegunowy układ obozów (a nie partii) politycznych: obozu AW S i obozu SLD. Z kolei Jacek Wasilewski (Politics-Business L inks in Poland) przedstawił związki między elitą polityczną a elitą biznesu. Związki te są nadal ścisłe, głównie ze względu n a znaczący udział państw a w gospodarce: spośród badanych największych polskich firm aż 40% należy w całości do państw a, w jednej trzeciej państw o jest udziałowcem, a nie posiada udziałów tylko w jednej czwartej (im większe przedsiębiorstw o, tym zakres partycypacji państw a jest większy).
T aki stan stosunków własnościowych z jednej strony „w pycha” polityków do biznesu (np. jak o członków R ad Nadzorczych), z drugiej skłania bi
znesmenów i m enedżerów do utrzym yw ania personalnych relacji z przed
stawicielami świata polityki, gdyż od nich w znacznej mierze zależy pomyślność przedsiębiorstw.
Problem atyce polskiej poświęcił swój referat jeden z najm łodszych uczest
ników konferencji, Jerom e H eurtaux z F rancji (The Emergence o f a New M odel o f Political Profession in Poland). W swym wystąpieniu przedstawił proces pow staw ania zaw odu polityka w Polsce p o 1989 roku. G łów ną cechą zawodu polityka jest uzyskanie politycznej legitymacji u wyborców. Zadanie to m oże ułatwić posiadanie wcześniej zdobytych zasobów profesjonalnych i p o lity czn o - społecznych (np. poprzez działalność w opozycji, związkach zawodowych, w lokalnej adm inistracji itp.). Swą propozycję analizy instytucjonalizacji profe
sji polityka przedstaw ił H eurtaux na przykładach konkretnych aktorów pol
skiej sceny politycznej oraz wynikach własnych badań z 1998 roku nad w ym ianą regionalnej elity politycznej n a Śląsku.
Pozostali uczestnicy spotkania przedstawili w ybrane problem y elit w ich własnych krajach.
M arek R y b ar (Assessing the Elite Convergence Hypothesis a Year A fter the Slovak Election o f 1998) podjął próbę odpowiedzi na pytanie, czy hipotezę o konwergencji elit m ożna zastosować do przypadku Słowacji w rok po utracie władzy przez R uch n a Rzecz Dem okratycznej Słowacji V ladim ira M ecziara.
Nowy rząd utw orzony przez Słowacką Koalicję D em okratyczną oraz przed
stawicieli mniejszości węgierskiej dąży do osiągnięcia konsensusu elit w kwes
tiach polityki zagranicznej, w tym integracji z N A TO i U nią Europejską, zapewnieniu praw mniejszości węgierskiej, polityki m akroekonom icznej i d o puszczeniu opozycji do procesu decyzyjnego. Jednakże oferta współpracy w parlam encie została odrzucona przez partię M ecziara i narodow ców. Z a czynnik, który w przyszłości m oże ułatwić konsolidację słowackich elit poli
tycznych, uznał R y bar m arginalizację znaczenia sił ekstremistycznych w obu partiach opozycyjnych.
Aili A arelaid-T art (Political Generations in Estonia) przedstaw iła bardzo interesującą analizę współczesnej estońskiej elity politycznej. Jej zdaniem główną rolę w zrozum ieniu struktury elity w Estonii odgrywa kontekst p o k o leniowy. Prelegentka d o konała typologii poszczególnych generacji elity: od pokolenia „republikańskiego”, które zaczynało swoją aktywność jeszcze w stru
kturach niepodległej Estonii przed sowiecką aneksją w 1940 roku, poprzez pokolenie stalinowskie, pokolenie Chruszczowowskiej „odwilży”, elitę okresu Breżniewowskiego, do nowej elity, uform ow anej w okresie „śpiewającej rew olu
cji” lat 1988-1990 w ram ach opozycyjnego F ro n tu Ludowego. W nioski końco
we sform ułow ane przez Aili T a rt są dość pesymistyczne. Obecna elita w więk
szości należy do dwóch segmentów pokolenia Breżniewowskiego: socjalistycz
nych m enedżerów, którzy karierę rozpoczęli w K om som ole na początku lat 70.
oraz grupy narodow o-radykalnej, uform owanej w początkach lat 80. O ba obozy k o n k urują o władzę, głosząc wierność dem okratycznym regułom, lecz de fa c to w ykazują tendencje autorytarne i dążą do eliminacji politycznego przeciw
nika. T a sytuacja politycznego klinczu nie wróży dobrze przyszłości państw a.
Odm ienna sytuacja panuje n a Węgrzech. Przedstawiając elitę polityczną W ęgier G abriella Ilonszki ( Values, Political Ties and Continuity Patterns among Second Generation Elites in Hungary) zdefiniowała ją jak o częściowo skon
solidowaną, ale jeszcze nie konsensualną. W ęgierską scenę polityczną charakte
ryzują zmiany ekip rządow ych po kolejnych wyborach: konserw atywna w latach 1990-1994, socjalistyczna podczas parlam entarnej kadencji 1994-1998 i ponow nie konserw atyw na od 1998 roku. Zm iany te są według Ilonszki raczej efektem poszukiw ania przez elektorat alternatywnej ekipy politycznej, a nie alternatywnej polityki. W okresie 1990-1998 n a Węgrzech konkurow ały ze sobą, a niekiedy współpracowały, elity stare, wywodzące się z epoki późnego K a d a ra (znajdowali się tam zarów no partyjni reform atorzy, jak i ówcześni opozycjoniści) i elity nowe, związane w znacznej mierze z rządzącą obecnie p a rtią F ID E S Z . D ane charakteryzujące parlam entarzystów poszcze
gólnych partii pozw alają opisać now ą elitę jak o grupę, któ ra wkroczyła n a scenę polityczną w okresie przem ian 1989/90, o profesjonalnym przygotowaniu i w dużej części m ającą wcześniejsze doświadczenia z pracy w strukturach sam orządowych. W łaśnie ta grupa stanow ić będzie główną siłę dążącą do pełnej konsolidacji dem okracji n a Węgrzech.
K olejny uczestnik z W ęgier - Gyorgy Lengyel ( The Recruitment o f the Hungarian Economic Elite in the Second H a lf o f the 1990s) - przedstawił rezultaty badań nad rekrutacją i w ym ianą węgierskiej elity gospodarczej.
Problem atyką elit ekonomicznych zajmuje się także Irm ina M atonyte z Litwy (Identification with Elite among the Leaders o f Lithuanian Economy). Skupiła uwagę na sam oidentyfikacji z elitą litewskich biznesmenów, polityków gospod
arczych i urzędników adm inistracji państwowej, odpowiedzialnych za sprawy ekonomiczne. Ogólnie, litewskie sfery gospodarcze unikają term inu „elita” . K ojarzy się im on albo negatywnie, z elitą partyjno-biurokratyczną okresu sowieckiego, albo pozytywnie, z elitą kulturalno-intelektualną. Ani w jednym , ani w drugim przypadku nie czują się oni członkami takiej elity. Jedynie bankowcy (zapewne ze względu n a najwyższy standard m aterialny i najwyższe wykształcenie) skłonni są zaliczyć siebie do elity.
Inessa T arusina (The Influence o f Generation Change o f the Russian Regional Elite Subcultures) poświęciła swoje wystąpienie analizie struktury regionalnej elity politycznej w Rosji. Jest to ważny problem , gdyż proces transform acji w Rosji nie został zakończony, a kształt elity w zasadniczy sposób determ inuje kierunek zmian. P onadto, przy b rak u stabilnego systemu partyjnego, regionalna elita polityczna Rosji staje się aktyw na na szczeblu ponadregionalnym , a jej ogólnonarodow e znaczenie wzrasta. N a podstawie b adań przeprow adzonych w regionie Saratow a prelegentka zakwestionowała tezę o reprodukcji nom enklatury na poziomie polityczno-administracyjnych elit regionalnych. Obecność dawnych funkcjonariuszy sowieckich w elicie regionalnej jest coraz m niejsza, co T arusina tłum aczy naturalnym zejściem ze
sceny publicznej starych działaczy kom unistycznych, wprowadzeniem instytucji wolnych w yborów oraz przejściem wielu przedstawicieli nom enklatury do sektora finansowego i gospodarczego. W edług Tarusiny wśród przedstawicieli elit regionalnych zwiększa się akceptacja dem okratycznych reguł współzawod
nictwa. D aje to asum pt do hipotezy, że sfragm entaryzow ana obecnie regional
n a elita polityczna Rosji ewoluuje do opisanego przez Higleya typu elity konsensualnej. Przywołane przez autorkę wyniki bad ań prow adzą do wniosku, że stru ktury „starych” i „now ych” elit różnią się: osoby w wieku 46-55 wykazują w swych poglądach cechy orientacji konsensualnej, podczas gdy respondenci powyżej 55 ro k u życia reprezentują typ elity ideologicznej.
A n to n Steen z Norwegii {Trust, Democracy and the M arket: Second Generation Elite Attitudes in Estonia, Latvia, Lithuania and Russia) przed
stawił porów nanie postaw elit krajów bałtyckich i Rosji. Głównym przed
m iotem jego zainteresow ania jest kwestia wzajemnego zaufania między elitami oraz zaufania elit do instytucji dem okratycznych i ekonomicznych. D uże wrażenie n a słuchaczach wyw arła niezwykle bogata baza empiryczna analiz Steena: po nad 300 wywiadów kwestionariuszowych - w bardzo m ałych prze
cież - krajach bałtyckich i blisko tysiąc wywiadów z przedstawicielami elity rosyjskiej. W Estonii, n a Litwie i Łotwie powszechnie wystąpiło zjawisko odsunięcia od władzy etnicznych R osjan. Było to przede wszystkim spow odo
wane nieufnością nowych, nacjonalistycznie nastawionych elit do osób uo sa
biających okres sowieckiej dominacji. W największym stopniu problem ten dotyczył Estonii i Łotwy. Najgłębsze rozłam y polityczno-ekonomiczne obser
wujemy wśród elit litewskich, gdzie uform ow ał się konfrontacyjny m odel relacji m iędzy elitami praw icow ym i i lewicow ym i, a w konsekw encji m am y do czynienia ze sfragm entaryzow aną konfiguracją elit. Z kolei w Estonii i n a Łotwie najważniejszym czynnikiem podziału był problem etniczny. D latego narodow e elity estońskie i łotewskie, uw ażając istnienie dużych grup m niej
szościowych (rosyjskich) za zagrożenie suwerenności państwowej, wykształciły m odel elity bardziej zintegrowanej - w porów naniu z elitą litewską - nie tylko w kategoriach etnicznych, lecz przede wszystkim w dziedzinie wzajemnie powiązanych wzorów zachow ań i orientacji. Ten pogląd pozostaje w sprzecz
ności z opisem elity estońskiej przedstaw ionym przez Aili A arelaid-Tart. N a tle elit krajów bałtyckich, elita rosyjska jaw i się jak o najbardziej wewnętrznie skonfliktow ana (najniższy poziom zaufania między różnym i segmentami elity) i najmniej przyw iązana do wartości gospodarki rynkowej. Należy jednak podkreślić, że we wszystkich czterech krajach elity wykazują (przynajmniej werbalnie) znaczne poparcie dla wartości dem okratycznych i rynkowych.
N ajbardziej wielowątkowym wystąpieniem zaprezentowanym w M o gilanach był obszerny esej A n to n a K ram bergera ze Słowenii {Public Trust, Elite Consolidation and Democracy Building in Slovenia). A u tor przedstawił roz
w ażania teoretyczne dotyczące zaufania publicznego, legitymizacji i społecz
nego przyzwolenia n a proces reform w krajach środkowo-wschodniej Europy.
Szczególne miejsce zajęła w nich teza, iż teoretyczne m odele opisujące budow a
nie dem okracji oparte n a w zorcach i doświadczeniach krajów zachodnich w wielu wym iarach nie są użyteczne do analizy procesu dem okratyzacji w „młodszych dem okracjach”. D latego au to r widzi potrzebę w ypracowania nowego m odelu teoretycznego średniego zasięgu, który z jednej strony zapew
niłby możliwość analizy wszystkich zróżnicowanych problem ów, wspólnych dla krajów wprow adzających dem okrację, z drugiej wykluczył traktow anie wszystkich kwestii jak o jednakow o ważnych teoretycznie. Sporą część wy
stąpienia poświęcił K ram berger przedstawieniu obecnej sytuacji politycznej w Słowenii i jej historycznych uw arunkow ań. W spółczesna elita polityczna Słowenii wywodzi się z dwóch n urtów politycznych, które zdominowały słoweńską scenę polityczną pod koniec lat 80.: n u rtu reformistycznego w partii kom unistycznej oraz narodow o-liberalnego ruchu na rzecz niezależności. N ie
podległość zawdzięcza Słowenia - według au to ra - szczęśliwemu zbiegowi okoliczności, w tym w dużej mierze przychylności międzynarodowej opinii publicznej. W trzech kolejnych w yborach zwycięstwo odniosła Liberalna P artia D em okratyczna, k tó ra od dwóch kadencji jest trzonem rządzącej koalicji. Elita jest wewnętrznie skonsolidowana: zarów no rząd, ja k i opozycja popierają integrację kraju z U n ią Europejską, aż 77% badanych członków elity popiera pragm atyczny, ewolucyjny scenariusz zmian. Z drugiej strony istnieją sym
ptom y świadczące o zerwaniu więzi między elitą a m asami: jaw na korupcja, nachalna prop ag an da, cyrkulacja tych samych osób między pozycjami w stru k
turach politycznych i administracyjnych, postępujące rozwarstwienie m aterial
ne, obniżająca się frekwencja w yborcza i wreszcie jeden z najniższych spośród trzydziestu badanych państw wskaźnik osobistego zaufania do innych ludzi (tylko 16%). W szystko to sprawia, że słoweńska dem okracja, w opinii K ram - bergera, nadal jest k ruchą dem okracją.
C harakterystykę obrazu słoweńskiej elity dopełnił referat Hajdei Iglic i A ndreja R usa (Elite Networks in Transition: The Dynamics o f Change in Personal N etw orks o f Slovenian Elites). M etodologicznie zaaw ansow ana analiza sieci pow iązań personalnych między członkami słoweńskiej elity przed upadkiem kom unizm u (1988) i po jego u padku (1995) to przedm iot wy
stąpienia socjologów słoweńskich. N a podstaw ie wywiadów z ponadtysiącem członków starych i nowych elit autorzy badali tezę o cyrkulacji-reprodukcji elit oraz intensywność interpersonalnych pow iązań między elitami i trwałość tych pow iązań (czy stare więzy przetrw ały zmianę ustrojową?). Blisko 80%
członków słoweńskiej elity w 1995 ro k u zajmowało pozycje w elicie już w 1988 roku. Charakterystyczne, że w tym czasie zmienili oni aż dwie trzecie swoich kontak tów z innymi członkami elit. Porzucali kontakty z przegranymi, a p o d trzymywali, lub nawiązywali nowe, ze zwycięzcami. Tę sam ą tendencję zauw a
żono również wśród przedstawicieli nowej elity. Przy czym przedstawiciele
starej elity wybierali nowych przyjaciół raczej spośród starej elity (ale zwycię
skiej, czyli spośród tych, którzy przetrw ali n a wysokich pozycjach), a przed
stawiciele nowej elity - spośród nowych. Sieć powiązań interpersonalnych w ro ku 1995 była nieco mniej intensywna niż w ro k u 1988, choć obejm owała większą liczbę osób. W obu badanych okresach istniała tendencja do nawiązy
w ania k o n taktó w w obrębie tego samego sektora działalności, lecz w 1995 roku zwiększyła się liczba członków elity kulturalnej i ekonomicznej, którzy mieli znajom ych wśród polityków. Zdaniem R usa świadczy to o rosnącej pozycji elit politycznych w Słowenii, ja k i o chęci uczestnictwa przedstawicieli p ozosta
łych segmentów elity w procesie decyzyjnym. A naliza tych danych wskazuje, twierdzą autorzy, że teza Szelenyi’ego o reprodukcji bądź cyrkulacji elit w Europie W schodniej słabo pasuje do przypadku Słowenii. W spółczesna elita słoweńska została ukształtow ana przez proces adaptacji starych elit do nowego porządku.
Uzupełnieniem form alnych prezentacji i dyskusji były dwa spotkania wieczorne. W pięknych w nętrzach dw oru w M ogilanach, przy kawie, koniaku, serach i owocach, F ranęois R ichard z Paryża zaprezentował now ą książkę swych m entorów z C N R S - G eorges’a M inka i K aro la Szurka - o porewolucyj- nych losach i zmieniających się (lub nie) poglądach nom enklaturow ych „wiel
kich bossów” E uropy W schodniej. Lum ir G atn ar z Pragi (oczywiście przy piwie), scharakteryzow ał b adan ia nad elitami i strukturą społeczną prow adzo
ne w Instytucie Socjologii Czeskiej Akadem ii N auk. Ostatniego wieczoru, już w zupełnie swobodnej atm osferze Jazz-klubu „Indigo” n a Floriańskiej w K rakow ie, nastąpiła zarów no wewnątrzgeneracyjna (między doktorantam i i m łodym i badaczam i z Polski, Francji, Rosji, Litwy i Słowacji), ja k i między- generacyjna integracja elitystów. M iejmy nadzieję, że zaowocuje ona osiąg
nięciami akadem ickimi.
Anglojęzyczna książka będąca pokłosiem sesji ukaże się nakładem I n stytutu Studiów Politycznych P A N w połowie 2000 roku.
M aciej Kopczyński
